МАМЛЕКЕТ МЕНЕН ДИНДИН БАЙЛАНЫШЫ ЖАНА СВЕТТИК ПРИНЦИП Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

Политология

УДК 32.322. (348.71)

Б01: 10.52754/16947452_2022_3_94

МАМЛЕКЕТ МЕНЕН ДИНДИН БАЙЛАНЫШЫ ЖАНА СВЕТТИК ПРИНЦИП

Козукулов Тимур Алимбекович, саяс.и.к., доцент,

[email protected] Жумабай уулу Ибрахим, магистрант, [email protected] Маметова Мээрим Равшановна, эксперт, Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан

Аннотация. Бул макалада Кыргыз Республикасынынконституциясындагы негизги принциптердин бири болгон светтик тYШYHYгY жвнYндв каралат. Светтиктин фундаменталдык тYШYHYгY жана илимий аппробациядагы интерпретацияларында учурда дагы деле бирдиктYY квз караштар жокко эсе. Кыргызстанда илимпоздор же саясатчылар тарабынан светский же светтик деген тYШYHYк колдонулат. Мисалы, светский же светтик мамлекетпиз деген сыяктуу. Светтикти ар ким вз саясий маданияты жана идеологиясына жараша жоромолдоп келишYYдв. Светтик терминине батыш илимий адабияттарында жана коомдук-саясий турмушта синоним катары секуляризм свЗY пайдаланылып келгендиги тууралуу свз болот. Светтик свЗYн постсоветтик влквлврдв колдонуу втв кецири жайылган. Биз бул макалада светтик-секуляр терминин илимий аныктамалардын негизинде салыштырып анализдедик. Светтик деген тYШYHYктYн мамлекет менен коомдо кандай болуусу керек экендиги тууралууда аныктамаларды берYYгв аракет жасалды.

Ачкыч свздвр: Светтик, лаицизм, дин, мамлекет, конституция, Кыргызстан.

ОТНОШЕНИЕ ГОСУДАРСТВА С РЕЛИГИЕЙ И ПРИНЦИП

СВЕТСКОСТИ

Козукулов Тимур Алимбекович, к.полит.н., доцент

[email protected] Жумабай уулу Ибрахим, магистрант, [email protected] Маметова Мээрим Равшановна, эксперт Ошский государственный университет,

Ош, Кыргызстан

Аннотация. В этой статье рассматривается понятие светскости, которая является одним из основных принципов Конституции Кыргызской Республики.

94

Фундаментальное понятие светскости и интерпретации научной апробации все еще не имеют общего понятия. В Кыргызстане ученые или политики на кыргызском языке используют как «светский» или «светтик». Например, «светский мамлекет» или «светтик мамлекет». Светскость каждый интерпретирует в соответствии со своей политической культурой и идеологией. В западной научной литературе и в общественно-политической жизни как синоним термина светскость используется слово секуляризм. Использование слова «светский» распространено в постсоветских странах. Не редкость для ученых, которые на вопрос о том, что такое светскость, приписывают историю связанные с Ленином. Эта история, наверное, была выдумана. Термин светскость не рассматривается в научной литературе Кыргызстана. Следует отметить, что в постсоветском Кыргызстане термин светскость рассматривается только на основе политических взглядов. Отвечая на вопрос, какими должны быть понятие о светскости и принцип, можно сказать, что они не опираются на определения в мировой научной литературе. Этого не понимают даже служащие светского государства. Они считают и высказывают мнение, что государство и религия разделены. Такого же мнения и НПО (неправительственные организации). Они непреклонны в том, что государство не должно поддерживать религию. В конституциях, принятых после апрельских событий, после дебатов по поводу того, как перевести слово светскость на кыргызский язык, была включена фраза «религия не вмешивается в деятельность органов государственной власти». Можно сказать, что это кыргызский перевод термина секуляризм (лаицизм), который был введен после Французской революции. В этой статье мы сравним и проанализируем научные определения термина светско-секуляризм. Также мы попытаемся определить, какой должна быть светское понятие в государстве и обществе.

Ключевые слова: светское, лаицизм, религия, государство, конституция, кыргызстан.

THE STATE'S RELATIONSHIP WITH RELIGION AND THE PRINCIPLE OFSECULARISM

Kozukulov Timur Alimbekovich, PhD, associate prof.,

[email protected] Zhumabai uulu Ibrahim, master, ibrahim.kgz.1993@,gmail.com Mametova Meerim Ravshanovna, expert, Osh state university, Osh, Kyrgyzstan

Abstract. This article discusses the concept of secularism, which is one of the basic principles of the Constitution of the Kyrgyz Republic. The fundamental concept of secularism and the interpretation of scientific approbation still do not have a common concept. In Kyrgyzstan, scientists or politicians use in Kyrgyz language as "svetskii" or "svettik". For

example, "svetskii mamleket" or "svettik mamleket". Everyone interprets secularism in accordance with their political culture and ideology. In Western scientific literature and in socio-political life, the wordlaicism is used as a synonym for the term secularism. The use of the word "secular" is common inpost-Soviet countries. It is not uncommon for scientists to answer the question what is secularism, attribute a story related to Lenin. This story was probably made up. Even the employees of the secular state do not understand this. They believe and express the opinion that the state and religion are separated. The same opinion is expressed by NGOs (nongovernmental organizations). They are adamant that the state should not support religion. Even government officials say that the principle of the state is separated from religion. In fact, there are many other cases. In the constitutions adopted after the April events, after a debate on how to translate the word secularism into Kyrgyz, the phrase "religion does not interfere in the activities of state authorities" was included. We can say that this is the Kyrgyz translation of the term secular (laicism), which was introduced after the French Revolution. In this article, we will compare and analyze the scientific definitions of the term secular-Laicism. We will also try to determine what a secular concept should be in the stateand society.

Keywords: secular, laicism, religion, state, constitution, kyrgyzstan.

Киришуу. Кыргызстан эгемендYYЛYккe ээ болгондон баштап эле светский (светтик) tyoyhyk менен жашап келYYДe. Кыргызстан ез алдынча кез карандысыз мамлекет болгону менен башка Эл аралык уюмдарга MY4e болгондуктан, ички саясатын толук кандуу эркиндикте алып кетYY кыйынга турат. Учурда Кыргызстан ШКУ, КМШ, ЖККУ жана ЕАЭБ уюмдарына активдYY жана толук кандуу мYчe болгондуктан, алар карманган жалпы принципти карманганга мажбур. Анын эн негизгилеринен бирeeсY бул светтик принциби экендигин айтууга болот. Кыргызстандын мемлекет менен дин байланышын, анын саясатын жазууда дайым эле светтик принцип менен коштолот. Башкача айтканда светтиктин оптикасы менен анализденет.

Светтик термини же TYШYHYГY тууралуу бир аныктама жок деп айтууга болот. ИзилдeeчYлeр eз тармагынын негизинде гана аныктама беришет. Кээ бирлери светтик дегенде мамлекет менен дин ажыратылган деп тYШYHYшeт. Башкача айтканда эки башка дYЙнe деп эсептешет. Мамлекет динге, ал эми дин мамлекетке кийгилишпеш керек деген TYШYHYКTY ^п айтышат. Муну атеисттик аныктама деп ойлойбуз. Акыркы 10 жылдыкта светтик TYШYHYГY eзгeртYлe баштады. Ал аныктама боюнча мамлекет динге кийгилишет, ал эми дин мамлекеттик башкарууга кийгилишпейт.

Мамлекеттик бийлик менен диний TYШYHYКTY экиге бeлYY идеясын алгачкылардан болуп кeтeргeн Аврелий Августин болгон. Ал бийлик менен динди экиге бeлYY керек экендигин белгилеп, бирок жакшы башкаруу YЧYH

бири бирине колдоо керсетуусу шарт экендигин айткан. Августин "светтик мамлекет", "светтик бийлик" деген терминдерди колдонгон эмес, бирок мамлекеттик бийлик тууралуу айткан. Ошондой эле, анын системасында светтик бийликтин идеясы жатканы менен, чиркееге тиешелYY болбогондугун, ал (светтик бийлик) андан темен тургандыгын байкоого болот. Мартин Лютер дагы мамлекеттик бийлик менен диний бийликтин биригYYCYне каршы чыгып, экеенун ишмердилYYГYн белYYде бекем болуу керек экендигин белгилее менен диний бийликке артыкчылык берген. Анын кез карашы боюнча светтик бийлик кудайдык бийликке эч тиешеси жок, бирок ал биринчи иретте динди жана дин тарапкерлерин жамандыктан коргош керек деген. (А. В. Останин, 2010).

Франциядагы протестанттар менен католиктердин ортосундагы талаш-тартышты, башкача айтканда, чыр-чатакты чечуу учун Жан Боден да светтик мамлекет идеясын колдогон. Себеби бир гана диний толеранттуулук баалуулугуна таянган мамлекет гана чече алат деген.

XVII кылымдын башында англиялык философтор дагы светтик мамлекет идеясын енуктурушкен. Томас Гоббс болсо, светтик кучтуу бийлик гана "бардыгы баарына каршы" абалындагы согушка кайтууну алдын ала алат деп жазган. Классикалык либерализмдин жактоочусу Джон Локк мындай деп жазган: "Диний толеранттуулуктун негизинде светтик мамлекетти куруу абзел, себеби дин ишенимин тандоо - ар бир адамдын эркиндиги".

Светтик мамлекетти тузуу идеясы агартуучулук доордо кыйла еркундетулген. Ойчул Шарль Монтаскьё, Жан-Жак Руссо, Вольтер ж.б. ишеним эркиндиги жана диндин мамлекетти башкаруудан баш тартуусуна тарапкер болушкан. Ал учурда Америкада светтик мамлекеттин концепциясынын бутундугу иштелип чыгылып жаткан болчу. Анын автору Томас Джефферсон болгон. Ал сез эркиндигинин, ишеним эркиндигинин сакталуусун жана мамлекеттик дин дегенге каршы чыгуу менен бардык диндер тец укуктуу деп жазган.

Светтик сезун терминологиялык жактан изилдееге жана аныктама берууге КМШ елкелерунун изилдеечулеру анчалык сунгуп киришкен эмес. Башкача айтканда, устуртен гана кез жугуртушет деп айтууга болот. Светтик сезунун аныктамасын конкреттуу айта алышпайт. Орто Азия елкелерунун изилдеечулеру светтуулукке объективдуу жана илимий кез караштан эмес, идеологиялык ецуттен кучтуулук кылууда.

Материалдар жана изилдее методдору. Кыргыз тилине орус тилинен

97

к^ип калган светтик (светскoе) деген теpминдин сишними же кoтopмoсy бaтыm тилинде кoлдoнyлгaн секyляpизм теpмини менен мaaнилеm. Светтик, секyляpизм жана лаицизм теpминдеpи б^ маанини тYmYндYpeт деп синoним кaтapы кoлдoнyлyп келYYдe. Биpoк секyляpизм менен светтик жакын бoлгoнy менен лаицизм 6ул кыймылды тYmYндYpгeн теpмин деп айтууга бoлoт. Оmoндyктaн теpминдик анализди секyляpизaциянын негизинде жYpгYзeбYЗ.

Секyляpизмдин так, тушунуктуу бoлyyсy учун ага теpминдик анализ жaсaлыmы кеpек. Секyляpизaция латын тилиндеги "secularity" сeзYнeн англис тили ap^rnyy жайылган. Секyляp сeзY латын тилинде "yчypдaгы дoop,/зaмaн" маанисин тYШYндYpгeн "seaculum" сeзYнeн кypaлгaн. (Swatos and Christiano, 1996, 211; Attas, 2003, 40). Ал эми батьш изилдeeчYлepY секyляpизмдин тapыxый пpoцессин биp канча этапка бeлYшeт. Аны менен б^ге 4-5-кылымдapдaн бamтaп бoлжoлдyy "дoopдyн pyxy" деген пикиpдин yлaндысы кaтapы "дуйте" маанисин да eз ичине камтыган. Секyляpизм теpмининде opyн алган, тapыxый жактан yбaкыт-мейкиндик кoннoтaциясы ^ек-Рим жана Иyдa сaлттapынын бaтыm xpистиaндыгы ичинде биpигYYCYнeн yлaм пайда бoлгoн тиpкемелеpден кypaлгaн деп aйтyyгa бoлoт. Ал yчypдa да теpминге бaш аламан aныктaмaлap беpилген. Мисалы мypдa "чексиз убакыт" сыяктуу маанини тYШYндYpсe, yчypдa paсмий xpистиaн дyбaлapынын аягында opyн алган "тYбeлYк дуйте" же "тYбeлYктYY" сыяктуу фpaзaлap латынчада сеакулум (seaculum) сeзYHYн кoтopмoсy. Сеакулум теpмини maйтaндын бийлиги астындагы "бул дуйтего" (дYЙнeбий) иmapaт кылган диний тapaптaн теpс теpмин кaтapы кoлдoнyлгaн. (Hill, 1973, 229). Теpмин "сыpткы дуйте" маанисин да туюнтат. Мисалы, ^ф^ы дYЙнeдeн oбoчoлoнyп paсмий '^amoo дисциплинасы" ичинде жamaгaн мoнaстыpь, дин кызмaтчылapы, сыpткы дYЙнeдe aдaмдapгa кызмат кылган жамаат ^axana) дин кызмaтчылapы маанисин туюнткан "секyляp" пaстopлopдoн бeлYнгeн. Биpoк сeз omoл эле yчypдa Тец^ге тyypa келбеген жamoo же жaшoo TYPY маанисинда тYmYндYpeт. Оmoндyктaн aдaмдap "дYЙндeн" качуу учун мoнaстыpь жaшooсyнa киpиmкен. Теpмин кийинчеpээк атуулдук укук менен чиpкee укугун, гpaждaндык менчик менен чиpкee мекчигин бeлYY учун кoлдoнyлa бamтaгaн. (Swatos, Christiano, 1996, 211; Hill, 1973, 229). "Секyляpизaция" сeзY бaтыmтa алгачкы жoлy 1644-48-жылдapындa кaтoликтеp менен пpoтестaнттap opтoсyндa узак убакытка сoзyлгaн диний сoгymтyн аягында "Вестфаля" келиmиминде кoлдoнyлгaн. Бул шз менен чиpкeeгe тиеmелYY менчикти кooмдyк менчикке eткepYY баяндалат.

98

Ошентип расмий кагазда алгачкы жолу колдонулган "секулярдаштыруу" сeзY менен диний бийликке тиешелYY ДYинeлYк мYлктeрY жана башкаруу светтик бийликке берилген. (АШП:а§, 2002, 58; Носао§1и, 1994, 49). Жогоруда белгилYY болгондой, секуляризация термини Ватикан диний укугунда христиан тарикаттарынын жолдоочусу '^йнеге" (светтик) багыт алышын керсетет деп айтууга болот.

Секулярдашуу сeзY бирдиктYY маанини туюнтпагандыгын жогоруда кeрYYгe болот. Секуляризация терминин анализдееде тармактарга карата да жасалгандыгын айтууга болот.Секулярдашуу ^еси1а:^а^оп/светтик) термини ар кандай аныктамаларга ээ. Термин теология, философия, социология, искусство, архитектура жана укук сыяктуу тYPДYY тармактарда колдонулган. Секуляр сeзYн колдонулуп башталган учурдан бYГYнкY кYHYбYЗгe чейинки процессте бирдиктYY консенсуска келди деп айтууга болбойт. Термин катары социологиялык адабяттарда колдонула баштаганга чейин сез ар тYPДYY маанилерде колдонулган. Бирок термин социологияда колдонулуп башталганда деле социологдор аны ез кез карашынын контекстине жараша аныктама беришкен. Терминге баалуулук кошкон социологдордон айырмаланып, ага абсолюттук мааниде аныктама берYYгe аракеттерди жасагандар да болгон. (А.Вауег, 2006, 17). Ал эми дагы бир тYркиялык изилдeeчY Р. Алтынташ, дин жана секулярдашуу байланышын теологиялык перспективадан карайт. Ислам жана секулярдашуу, Ислам-Протестанттык байланышынын контекстинде секулярдашуунун eзeгYн изилдеп, экономика жана секулярдашуу темаларына башка перспектива менен кадамдар жасалган (подход). Ал каламистиканын (теология) контекстинде каралгандыктан, секулярдашуу тууралуу жалпы маалыматтарды камтыган. ^.АШШ:а§, 2005). Ошол эле учурда секулярдашуунун коомдорго карата да айырмачылыгы болот.

Секулярдашуу процессинин пайда болушу жана таасирлери коомдордо бирдей болгон эмес. Ар бир коомдун eзYнe тиешелYY коомдук-экономикалык, маданий жана тарыхый шарттары бири-биринен айырмалангандыгы YЧYн алар коомдук тYЗYЛYштeн улам секулярдашуу процессинен ар башкача таасир алышкандыгы белгилYY. Ошондуктан секулярдашуу факторун изилдееде секулярдашуунун жалгыз YЛГYCY тууралуу же анын соцу келди деп айтуу катачылык болорун айгинелейт. Себеби секулярдашуу бул аягына чыга элек процесс. Эзгече секулярдашуу артка кетпестен, тескерисинче, кYчтYY таасирин тийгизYYДe. (M.A. Kiraman, 2005). Ошондой эле дагы бир

99

монографияда секуляризмди жацыча кез караш менен колго алгандыгын KepYYT© болот. Питер Л. Бергер, Родни Старк, У.Х. Суатос, К.Дж.Кристиано, Джефри К. Хэдден, Роберт Н.Белла, Дэвид Мартиндин секуляризациялашуу тууралуу, Марк Юргенсмайердин "фундаментализм" жeнYндe жазылып басылып чыккан тандалма макалалардан куралган китеби, туркиялык автор-тузуучу Али Кесе,нин секулярдашуу теориялары тууралуу божомолдору ишке ашпагандыгы, диний уюм жана символдордун, Жацы диний кыймылдардын мисалында болгондой жацыдан жанданып жана секулярдашуу факторун кайрадан карап чыгуу керек экендигин айгинелейт. (A.Kose, 2001). Ал эми Жацы диний кыймылдын секулярдашууга тийгизген таасирин жогорудагы маалымат тастыктайт жана колдойт. Жацы диний кыймылдардын пайда болушу, жалпысынан доордун коомдук-саясий TYЗYЛYШYHYH да таасири менен карама-каршы болгон маданий кыймылы жана уюмдашкан диндин жок болуп кетYYCYнe каршы туруу катары чечмеленген. Уюмдашкан диндин чeгYYCY ал доордон бери кээ бирлери тарабынан Жацы диний кыймылдардын ага каршы туруу YЧYн пайда болуусу динамикалык кeрYHYш катары белгиленсе, Стив Брюс сыяктуу секулярдашуу тарапташтары диндин коомдук жашоодон алысташуусу, феномен жана эффективдYYЛYГYHYн жоготуусу катары бааланган. Мындан чыккан диндин индивидуалдашуусу, анализдери секулярлашуу анализи YЧYн тирек катары колдонулган сыяктуу Жацы диний кыймылдардын индивидке альтернатива сунуусу менен индивидуалдуу дин тандоо сферасы менен караганда индивидуализм деп да аныктама берсе болот. Секулярдуу дуйте таанымын четке каккан Жацы диний кыймылдар, секулярлашуу тезисине каршы коркунуч катары CYрeттeлeт. Дин eзгeрYYHYн инструменти жана булагы катары жацыдан тандалып жана иденттYYЛYктY куруу процессин алып бара ала тургандыгын секулярлашуу тезисине карата каршы Жацы диний кыймылдардын критикасы деп эсептейт. (B. Sevinf, 2013,484-485).

Ислам дYЙнeсYндeгY секулярдашууну анализдеген АКШлык изилдeeчY eз эмгегинде башкача жандаган. KernereH YЧYнчY ДYЙнe eлкeлeрY эгемендYYЛYктeн кийин батыштын идеологиясына жандашкан. Жалпысынан аз-маз социалисттик тону бар eлкeлeр да батыштын моделиндеги лаицизм улутчулдук, ислам дYЙнeсY да, YЧYнчY ДYЙнe eлкeлeрY да эгемендикти алгандан кийин бийликке келген ар бир жацы режимдин мYнeзY болгон. Колониялык режимдер жалпысынан светтик баалуулуктарды колдошкон. Ислам дYЙнeсYндe болсо eзгeчe исламдын уюмдук жана финансылык кYЧYн

100

алсыздандьфууга apaкет жасалган. Себеби ислам колониялык eкYмдapлыккa кapшы чыга ала туpгaн кYчтYY 6op6op кaтapы кабыл алынган эле. ^з кapaндысыз эpкин лидеpлеpдин алгачкы мууну кeпчYЛYк учуpдa улуттук боштондук YЧYH кYpeштe диний кYчтep менен тактикалык кызматташтык кылышкан, биpoк eздepY жалпысынан колониялык pежимдин бopбopундa билим алышып жана бopбopдун светтик идеологиясына суугapылышкaн. Keз кapaштapындa батыштын эгемен eлкeлepYHYн моделинде мамлекет куpуу басымдуу болгон. (G.E. Fuller, 2005, 134-135). Аты исламдык болгону менен заты ага тиешелYY болбогон секулapдуулук жeнYндe фpaнцуз изилдeeчYCY eз эмгегинде да баяндайт. Ошондой эле чыныгы секуляpисттеp ислaмисттеp экендигиан да белгилейт. Оливье Руа светтик тууpaлуу мындай деп жазат: "Коомду ислaмдaштыpуу секуляpдык ^ахтика жана ал мотивацияны ислaмдaштыpуугa алып келди, ошондой болсо да aлap светтик бойдон калууда: бизнес, социалдык пpoгpесстин стpaтегиясы, оюн-зоок индустpиясы (Туpциядaгы беш жылдыздуу ислам шapттapынa ылайык куpoprтук меймaнкaнaлap, ал жеpге ислам YЧYH эмес эс алуу жана ойногону бapышaт). Бapдык неpсе исламдык болуш кеpек эле, тилекке кapшы, андай эмес. Aкыpкы пapaдoкс исламды жeнeкeй динге айлантууну 6mp гана ишенген секуляpисттеp эле эмес (opTO жолду кapмaнгaн учуpдa apaсaт деп да сыпатталат жана либеpaлдуу мусулмaндap) мамлекет жана коомдон динди бeлYYгe кapшы бoлгoндop да салым кошууда. Исламды теpец секуляpдaштыpуудa анын концептин четке кaккaндap eздepY болууда. Светтик мусулмaндap секуляpдaштыpуунун aктеpлopу эмес, себеби aлap диндештиpYY же коомду уюштуpуу пpoцессине apaлaштыpылбaгaн. Чыныгы секуляpисrтеp - бул исламисту жана неoфундaментaлистrеp. Себеби aлap светтик коом менен диндин opтoсундaгы бapьеpди ашып eтYYHY каалашат. Диний элементти теpецдештиpYY жана кецейтYYHYн натыйжасында ал pеaлдуу маданиятка камтылган адатка (салт) да айлана албайт. (О.Руа, 2018, 44-45). Оливье Руа секуляpизaцияны исламизм жана неофундаментализм теpминдеpи apкылуу анализдейт. Ошондой эле исламдаштыфуу - секуляpдaштыpуунун фaктopу деп эсептейт. (О.Руа, 2018, 88-91).

Канчалык секуляpдaштыpуу пpoцесси катуу болбосун, коомдо бaapы 6mp дин eз тaaсиpин жоготпойт,Ю тескеpисинче, кYчeтeт деген кeз кapaштap да бap. Россияда мамлекеттик атеизм саясаты жана "зopдукчул секуляpизмге" кapaбaй советтик коомдо диндapдык жaшыpуун сакталган, анын aзыpкы eсYШYндe "десекуляpизaцияны" ^pYYTe болбойт, ал совет дoopундaгынын

101

улантуучулугу деп жыйынтыкка келиткен. Оmoндoй эле, мисалы, Фpaнциядa секyляpдyyлyк - лаицизм opнoтyлгaн фундаменталдуу пpинцип, yчypдa жана эки кылым мypдa да кaтoлицизм же тагыфаак айтканда, кaтoлицизм сaлттapы кooмдyк мамиледе жана саясий oюндapдa маанилуу фaктop кaтapы сакталып келет, omoндoй эле чoц дapaжaдa eлкeнYн саясий кapтaсын аныктайт. Жекшемби кYндepY чиpкeeлep бom бoлгoнyнa кapaбaй aкыpкы кooмдyк сypaмжылooдo 25 жатка чейинкилеp 7%ды гана тYЗсe да, аймактын кaлктapы кучтуу кaтoликтик сaлттapын бamкaлapгa кapaгaндa катуу кapмaныmaт, себеби кaтoлицизм aлapдын негизги дYЙнe таанымын тYЗгeн. (Религии и paдикaлизм в пoстсекyляpнoм м^е, 2017, 6).

Maмлекет менен диндин eз apa байланытынын калыптануусун изилдee дайыма биp гана илимий чeйpeдe эле эмес кooмдyк-сaясий жamooдo да маанилуу бoлyп эсептелет. Светтик жана диний eз apa apaкеттенYY ap дайым илимий жана диний чeйpeдe катуу талкуу гана бoлбoстoн, кээде бийлик менен диндин opтoсyндa кандуу тиpешYYлep менен да мYнeздeлгeн. Ал Тypкистaн кoлoниясы yчypyндa, Рoссия импеpиясынын кыйpamындa (февpaль 1917) же сoветтик жана пoстсoветтик дoopдo да бoлгoн. Ал eз apa кызматтаттыктын мазмуну жана дapaжaсы кылымдap бoю eзгepYп келген. Биpoк ал eзгepYYлepдYн eзeгYндe ap дайым кooмдo мамлекет менен исламдын opтoсyндaгы байланытында paциoнaлдyyлyккa жетитилип келген. Анда диндин мамлекеттеги салмактуу poлy билинген. (Рoссия - Сpедняя Азия: Пoлитикa и ислам в ганце XVII - в начале XXI века, 2013, 441).

Секyляpдamyy же кooмгo светтик пpинципти opнoтyy кoнтинент же aймaктapгa да жapama eз спецификасына ээ деп айтууга бoлoт.

Бopбopдyк Азия eлкeлepYHYн эгемендуулук жылдapы тapыxый иденттYYЛYккe жана маданиятка кайтуу кoнтекстте eзгeчe диндин шзициясы бекемделип жана саясий ислам кYчeгeн. Феpгaнa epeeнYHYн eзбек тapaбындa oфициaлдyy жана oфициaлдyy эмес ислам yюмдapынын иmмеpдYYЛYГY активдете баттады. Оmoндoй эле ага чектет бoлгoн От, Жалал-абад, Баткен жана Сoгди oблyстapындa да исламдын eсYY тенденциясы байкалган (В.Уmaкoв, 2005, 94). Ал эми Kыpгызстaндa жалпысынан алганда, Бopбopдyк Азия eлкeлepYнe кapaгaндa aйыpмaлaнaт. Kaнчaлык пpинцип oкmom бoлгoнy менен ит жYЗYндe баткача экендигин кepYYгe бoлoт.

Сoветтеp тоюзу тapaгaндaн, тактап айтканда, Бopбopдyк Азия мaмлекеттеpи эгемендYYЛYккe ээ бoлгoндoн кийин Kыpгызстaндa тapыxый тaжpыйбa, Ypп-aдaт, каада-салт жана маданиятын эске алып, кooм учун динди

102

керек деп эсептешкен. Ишеним эркиндигин кепилдее, дин расмий жана жеке сектордо уюмдашуу багытында дин-мамлекет байланышына кайрадан eзгeртYYлeрдY киргизYY аракеттери жасалган. ^.Ег§аЫп, 1999, 159). Кыргыз Республикасы светтик принциптин негизинде диний таалим-тарбия жана окутууну колго албагандыктан, калк медресе аты менен курушкан окуу жайларында мамлекетке кез карандысыз динди окута башташкан. Бир жактан абалды eздeрYнe жакшы мYмкYнчYЛYк деп эсептеген кептеген сандагы сырттан келген миссионердик топтор елкеде уюмдаша башташкан. Конституциянын ишеним эркиндиги принцибин алар eздeрYн коруучу кол чатыры катары керген миссионерлер eлкeнYн бардык аймактарына ишмердYYЛYктeрYн жайылтышкан. Мамлекеттен ишмердYYЛYктeрYнe коопсуздукту, тарапкерлерине мазардан орун берYY сыяктуу талап кылган миссионерлердин аракеттеринен улам ынгайсыздык жаралып, аларга каршы болгондор тарабынан диний тармакты катуу жандандырып жиберген. Ага кошумча мамлекеттин сыртында калган диний билим берYY тармагын салафий, хизб ут-тахрир, дааватчы ж.б. экстремисттик исламдык топтор да ишмердYYЛYГYн арттырган. (Религиозная ситуация и религиозное образование в Кыргызстан: Анализ ситуации и предложение, 20014, 33). Кез карандысыздыкты алгандан кийин Кыргызстанда бардык чектеелерге жана кеземелге карабай, мусулман иден-пурт^гун кабылдоодо маанилYY eзгeрYYлeр ишке ашты. Девид Абрамзондун белгилеши боюнча 1990-2000-жылдар арасында мусулман иденттYYЛYГY улуттук же этникалык иденттYYЛYккe тете баалуулук катары эсептелсе, 2010-жылдары мусулман иденттYYЛYГYн аныктоодо Аллага ишенYY жана ибадаттарын аткаруу катары эсептеле башталган. (S.Pay, 2015, 49-50). Светтик принцип диний иденттYYЛYк жана диний ац-сезимдин трансформацияланышына жолтоо боло алган эмес деп айтууга болот.

Талкуулоо жана жыйынтыктоо. Светтик деген сез кайдан келип чыккан деген суроого, КРнын КББАнын (Кыргыз билим берYY академисы) УМК аппробация жана экспертиза бeлYMYHYн башчысы Жаанбаев С. 2018-жылы апрель-май айларында Дин маданиятынын тарыхы курсун мектептерде окутуу тууралуу республиканы айланып анализ жасаган. Ошол учурда теологиянын ОПК (окутуучу- профессордук курам) менен да жолугушуу eткeрYп жаткан учурда "Светтик" деген сeздYн келип чыгышы тууралуу мындай дейт: "Революциядан кийин Ленинге соратниктеринен бирeeсY кирип, билим берYY багытын аныкташыбыз керек десе, ал албетте советтик

103

деп айтат экен. Бирок ал чулдур CYЙлeгeндYктeн, светтик деп угулуп, ал сыртка чыккандан кийин Ленин эмне деди деп бюро мYчeлeрYнeн бири сураса, светтик деп айтты деген экен. Мына ошондон кийин светтик болуп калыптыр деди". Бул KYЛKYЛYY болушу мYмкYн, бирок чындык деле болушу ыктымал. Себеби СССР доорунда жетекчилердин ошондой кокус сeздeрYнeн деле иштер болуп кеткени тууралуу тарых жана биография барактарында кeп кездешет.

Секуляризм, светтик жана лаицизмди бирдей мааниде колдонулганы менен башкача маанини туюндурат деп белгилеген болчубуз. Светтик TYШYHYГY батыш адабияттарында кeбYнчe секуляризм деген сeз, башкача айтканда, термин колдонулат. Бирок секуляризм менен лаицизм айырмаланат. Лаицизм бул идеологияны пропагандалоо же TYЗYЛYШTY eзгeртYY YЧYн тYЗYЛгeн кыймыл деп айтууга болот. Секуляризм европа eлкeлeрYндe динге таянган борбордук бийликке YCтeмдYк кылган тYШYHYктeн арылуу YЧYн ойлоп табылган коомдук-саясий кeз караш. Мамлекеттик иштен диний TYШYHYKTY узакташтыруу болгон. Аны алгач Францияда ишке ашырышкан. Франциядагы революциядан кийин лаицизм кыймылы пайда болгон. Лаицизм - eлкeдeгY коомдук жашоону секуляризациялоого багытталган француз кыймылы. Ал процесстеги коомдук жашоодо диний догма, институттар жана практика маанилYYЛYГYн жоготот. Лаицисттердин негизги талаптары коомдун бардык чeйрeсYнeн диндин таасирин жок кылууну максат кылышкан. Ал доордо Ватикан Рим папасынын (католик чиркeосY) европа eлкeлeрYндeгY бийликтин YCTYнeн YCтeмдYГY да коомчулукту нааразы кылган. Бир гана бийликте эмес илим жаатында да чиркee YCтeмдYк кылганын кeрYYгe болот. Галилео Галилей жер тоголок экендигине илимий аныктама киргизип айтып чккандыгы YЧYн аны eрттeп eлтYPYYгe eкYм чыгарган. Лаицизм сeзYн Турция "Лайик" деп eз лексиконуна ыцгайлаштырып колдонууга киргизип алышкан. Турциянын конституциясында "Лайик мамлекет" деп жазылган. 2007-жылы Кыргызстанда конституциялык реформа жYPYп, ошол учурда конституциялык кецешменин тeрeгасы, премьер-министр "светский" деген сeздYн кыргызчасын эч таппай койдук, анан бизге жакын тил катары турктердун "лайик" (Laylk) сeзYн алып "ылайык" (T. Kozukulov, 2017, 92) деп киргизгендигин айткан. Демек, ар бир саясатчы eз кeз карашы жана децгээлине жараша светтик TYШYHYГYH колдонот деп айтууга болот.

Кыргыз Республикасы дин маселесинде дайыма светтик принципти негиз кылган демократиялык eлкe болууга далалат кылган. Аны менен бирге

104

СССР таркалганда дин багытында Кыргыз Республикасынын анчалык тажрыйбасы болбогон. СССР доорундагы тYШYHYк жана тажрыйбалардын негизинде демократиялаштыруу процесси башталган. Мамлекеттик ишмерлер ислам динин ата-бабалардан калган улуттук баалуулук катары эсептешкен. Диндин же башкача айтканда, исламдын атынан eткeрYЛгeн ырасым жана жерелгелерге ар дайым сый урмат кeрсeтYШYYдe. ЭгемендYYЛYктYн алгачкы жылдарында динге эч кандай жолтоо же кысым кeрсeтYлбeгeн. Коммунизм доорунун кYчтYY учурунда билим, тарбия алып калыптанганына карабастан, Кыргызстандын алгачкы президенти А.Акаевдин динге жасаган мамилесинен улам аны демократ катары аталуусуна себеп болгон деп айтууга болот. ЭгемендYYЛYктY алгандан кийин алгачкы 15 жыл динге либералдуу эркиндик берилгендиги белгилYY. (T.Kozukulov, 2020, 179).

Кыргызстан дин багытында демократияны жандоо аркылуу светтик принципти киргизгени менен диний уюмдар дагы деле СССРдин доорунан бери келе жаткан система менен иштеп келYYдe деп айтууга болот (T.Kozukulov, 2015). Бул жаатта чоц eзгeрYY тууралуу айтуу кыйын. Мамлекет менен диндин мамилеси светтик принциптин негизинде деп айтылганы менен иш жYЗYндe дайыма эле андай боло бербейт. Бийликтин алмашуусу менен мамлекеттин динге мамилеси да eзгeрYп келгендигин белгилеп кетYY керек. 1991-жылдан баштап динге мамлекет анчалык кийгилишкен эмес. 2014-жылы февраль айында еткен "Коргоо кецешинин" отурумунда динге эгемендYYЛYктYн алгачкы жылдарынан баштап мамлекет динден eзYн оолак кармоо саясаты туура эмес болгон деген жыйынтыкка келип, мындан нары мамлекет дин маселесине кийгилишет деген чечим чыгарылган. Ошол учурдан бери мамлекет дин жаатында ар тYрдYY иш чараны eткeрYY менен саясатын жYргYЗYYдe.

Светтик мамлекетте коомдун кeпчYЛYГYн тYЗгeн мусулмандардын да мYдeeсYн мамлекет эске алуусу керек деп эсептегендер бар. Туркиянын мамлекеттик дин иштери башкармалыгынын экс-терагасы М.Н.Йылмаз секулярдуу мамлекеттин калкынын 99%ын мусулмандар тYЗгeн елкеде укуктун динге туура келYYCY - социологиялык зарылчылык деп айткан (A.Manaz, 2005, 362-363). Светтик TYШYHYKTYH бирдиктYY болуусу MYMKYH эместигин айгинелейт.

Корутунду. Светтик мамлекет же TYЗYЛYШ дейбизби, кыскасы дин eгeйлeнбeшY керек деген оюбуз изилдeeбYЗдe белгилYY болду. Динди канчалык тYрткeн менен ал ез таасирин коомго тийгизе бере тургандыгы

105

маалым. Дин бир гана ибадат эмес, коомдун тарыхый-маданий, коомдук-саясий тYЗYЛYШYндeгY ажырагыс элементтеринен бири экендигин унутпоо керек. Ошондуктан мамлекет светтик принцибине карабай ce3CY3 дин жаатында да ез саясатын жYргYЗYп, диний билим берYYCYн колго алуу керек. Мамлекет - башкаларга алдырып койбоо YЧYн e3Y кeзeмeлдeeсY керек. Антпесе жыйынтыгы жаман болуп кетпейт деп эч ким кепилдек бере албайт.

Адабияттар

1.Козукулов Т. (2018). Саясий ислам: тарыхтан учурга чейин. -Бишкек, Рекламир. 350.

2. Останин А. В. (2010). Генезис идеи светской модели государства // Вестник Омского университета. Серия «Право».

3. Религиозная ситуация и религиозное образование в Кыргызстан: Анализ ситуации и предложение. (20014). Исследовательский отчет. Руководитель Суат Жебежи. - Бишкек. 60

4. Религия и радикализм в постсекулярном мире. (2017). /С.Амгар, А.М. Ахунов, И.Л. Бабич и др. Под ред Е.И. Филипповой и Ж.Радвани. -Москва: Институт этнологии и антропологииим. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН, Горячая линия - Телеком. 326

5. Россия - Средняя Азия: Политика и ислам в конце XVII - в начале XXI века. (2013). Авторский коллектив: Ф.М. Мухаметшин (руководитель авторского коллектива), С.Н. Абашин, Д.Ю.Арапов, Б.М. Бабаджанов, В.А. Германов, В.А. Иванов, Р.Н. Шигабдинов.-Москва: Издательство Московский университет. 480.

6. Руа О. (2018). Глобализированный ислам: в поисках новый уммы. -Москва: Фонд Марджани. 338.

7. Ушаков В. (2005). Политический ислам в Центральной Азии. -Москва-Бишкек: Издательство КРСУ. 208.

8. Altinta§ R. (2005). Din ve sekulerle§me. -istanbul: Pinar yayinlari. 189.

9. Attas S. N. (2003). islam Sekulerizm Ve Gelecegin Felsefesi. 9ev. M.E.KU19. -istanbul: insan yayinlari. 228.

10. Hill M. (1973). A Sociology of Religion. - London: Published by Heinemann Educational BoksLtd. 285.

11. Kozukulov T. (2020). Bagimsizlik Oncesi Ve Sonrasi Kirgiz Toplumunda Din Ve Dini Kurumlar Uzerine Bir Analiz. Hitit Universitesi ilahiyat Fakultesi Dergisi, 19/1, 173-206. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.669036

12. Kozukulov T. (2017). Kirgizistan'da Devletin Din Siyaseti /The Religion Politics of the State in Kyrgyzstan. Akademik Hassasiyetler, 4 (7), 85-104. https://dergipark.org.tr/en/pub/akademik-hassasiyetler/issue/29493/305489

13. Kozukulov T. (2015). Kirgizistan'da Dini Kurumsalla§ma Ve Toplum. Agri ibrahim £e9en Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi, 1 (1), 177-209. https://dergipark.org.tr/en/pub/aicusbed/issue/1518/18673

14. Kose A. (2001). Sekulerizm sorgulaniyor: 21.yuzyilda dinin gelecegi. -istanbul: Ufuk yayinlar.248.

15. Kiraman M.A. (2005). Din ve sekulerle§me. -Adana: Karahan yayinlari. 302.

16. Manaz A. (2005). Dunyada ve Turkiye'de siyasal islamcilik. -Ankara: Ayra9 yayinlari. 775.

17. Sevin9 Bayram. (2013). Kimlik multeciligi: Bir kesinlik arayi§i zemini olarak YDH'ler. (Refugee status of identity: NRMs as a ground of seeking certainty) //Uluslararasi Sosyal Ara§tirmalar Dergisi (The Journal of International Social Research), volume 6, Issue 26, 482495.

18. Swatos, W. H., Chiristiano K. J. (1996). Secularization Theory: The Course of a Concept. //Sociology of Religion, 60 (3), Fall, 209-228.

19. Pay S. (2015). Kirgizistan'da islam: Bir dirili§ ve varolu§ mucadelesi. -istanbul: Emin