CC BY
4ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№4/2023, 141-149
ФИЛОЛОГИЯ
УДК: 82/ 821(316.3.4 )
DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 4 15
Т. КАСЫМБЕКОВДУН "БАСКЫН" РОМАНЫНДАГЫ АДАМ ЖАНА КООМ
МАСЕЛЕСИ
ПРОБЛЕМА ЧЕЛОВЕКА И ОБЩЕСТВА В РОМАНЕ Т.КАСЫМБЕКОВА "БАСКЫН"
("ВТОРЖЕНИЕ")
THE PROBLEM OF PERSON AND SOCIETY IN T. KASYMBEKOV'S NOVEL "BASKYN"
("INVASION")
Абдумухамед кызы Нуриза
Абдумухамед кызы Нуриза Abdumuhamed kyzy Nuriza
окутуучу, Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
преподаватель, Киргизский национальный университет имени Ж. Баласагына Lecturer, Kyrgyz National University named after Jusup Balasagyn kaarovanuriza@gmail.com.
Т. КАСЫМБЕКОВДУН "БАСКЫН" РОМАНЫНДАГЫ АДАМ ЖАНА КООМ
МАСЕЛЕСИ
Аннотация
Макалада классик жазуучу Т. Касымбеков "Баскын" романында тарыхый мезгилдин, татаал, трагедиялуу учурун панорамалуу чагылдырып, адам, коом проблемасын чагылдырууда конкрепуу личносттордун тагдырлары, мYнвздврY жана алардын образдарындагы тарыхый чындык менен керкем чындыктын карым-катышы изилдввгв алынды. СYрвттввгв алган доорду, адам тагдырларын керсетууде тарыхый документтер менен ойдон кошууларды гармониялык айкалышка келтирип, чон жалпылоолорго квтврYп, адам табияттына ичкертен кирип, жацыча ойлор, жаныча керкем каражаттар менен ачып бере алган. Адам, коом проблемасын козгоодо сапаттык бийиктик багытына карай чымырканган изденYYлвр, жацы табылгалар менен коштолгон. Романда адам менен коомдун карым-катышы терендетилип, ар кыл проблемалык аспектен каралган жана маселенин масштабы кенейген. Чыгарманын керкем дYЙнвCYндв тарыхый адамдар мYнезYHY татаалдыгы, карама-каршылыктуулугу, ички сырлары, он-терс сапаттары, терен психологиясы менен диалектикалык кыймылда экендиги анализденди. Т. Касымбеков дYЙнелYк классикалык адабияттын реалисттик салттарын мыкты вздвштYргвндYГY, улуттук керкем свз енерYн психологизм менен байытып, тарыхый роман жанрын жаны сапаттык керкем бийиктикке кетергендYГY белгиленди.
Ачкыч свздвр: тарыхый окуя, тарыхый эстутум, керкем чындык, трагедия, мотив, интерпретация, документалдуулук.
Проблема человека и общества в романе Т.Касымбекова "БАСКЫН"
Аннотация
В статье панорамно изображен сложный, трагический момент исторического периода, судьбы и характеры конкретных личностей, соотношение исторической и художественной правды в их образах в романе писателя-классика Т. Касымбекова "Басын". Он сумел создать гармоничное сочетание исторических документов и художественной литературы в изображении эпохи, человеческих судеб, довести их до больших обобщений. В постановке проблемы человека и общества поиск высшего качества сопровождался новыми открытиями. В романе углубляется связь человека и общества, она рассматривается с различных проблемных сторон и расширяется масштаб проблемы. В художественном мире произведения проанализировано, что исторические люди находятся в диалектическом движении со своей сложностью характера, противоречиями, внутренними тайнами, положительными и отрицательными качествами, глубокой психологией. Было отмечено, что Т.Касымбеков овладел реалистическими традициями мировой классической литературы, обогатил психологизмом национальное искусство речи, поднял жанр исторического романа на новую качественную художественную высоту.адистештирилген иштердин жоктугу кирет.
Ключевые слова: историческое событие, историческая память, художественная реальность, трагедия, мотив, интерпретация, документальный фильм.
The problem ofperson and society in T.Kasymbekov's novel "BASKYN"
Abstract
In the article, the classic writer T. Kasymbekov's novel "Basyn" panoramicly depicts a complex, tragic moment in the historical period, and the fates and characters of specific individuals, the relationship between historical truth and artistic truth in their images were studied in the depiction of human and social problems. He managed to create a harmonious combination of historical documents and fiction in depicting the era, human destinies, and bring them to great generalizations. In posing the problem of man and society, the search for the highest quality was accompanied by new discoveries. The novel deepens the connection between man and society, it is examined from various problematic aspects and the scale of the problem expands. In the artistic world of the work, it is analyzed that historical people are in a dialectical movement with their complexity of character, contradictions, internal secrets, positive and negative qualities, and deep psychology. It was noted that T.Kasymbekov mastered the realistic traditions of world classical literature, enriched the national art of speech with psychologism, and raised the genre of the historical novel to a new qualitative artistic height.lifestyle.
Keywords: historical event, historical memory, artistic reality, tragedy, motive, interpretation, documentary film.
Киришуу
Совет доорунда тYШYY журтубуздун еткен тарыхына, адабий мурастарына жана инсан таануу багытына саясий кылычтар чабылып, ез атынан аталбай, мезгил бYктемYнде калып келген. 0лкебYЗ 1990-жылдардан эгемендYYЛYкке ээ болуп, коомдук-саясий тYЗYЛYште гана эмес, керкем енерде да демократиялык кайра тYЗYYлер шарапатын тийгизгендиги байкалат. Жацы коомдук тYЗYЛYштYн шартында сез эркиндигине кецири жол ачылып, жацы тематикалык багыттагы олуттуу проблемалуу нуктагы керкем нарктар жаралды. Ошондуктан адабият таануу илиминде эгемендYY жылдарда жарык керген кыргыз романдарынын идеялык-керкемдYк езгечелYктерYн системалуу концептуалдуу изилдее маселеси ^н тартибине коюлду. Анын ичинде Адам, коом, мезгил проблемасы - бул искусствонун бардык тYрлерYнде кайсы доор болбосун тYбелYктYY тема катары бYГYнкY кYнге чейин ар тараптуу, кеп багыттуу, тYPДYY мYнезде интерпретацияланып келет. Адам, коом, мезгил маселесинин призмасынан иликтееге алууда Телеген Касымбековдун "Баскын" романын обьектиге алдык.
Изилдеенун актуалдуулугу. Залкар жазуучу Т.Касымбековдун "Баскын" романындагы адам, коом, мезгил маселесинин чагылдырылышы, тарыхый чындык менен керкем чындыктын карым-катышы, CYреткердин чеберчилигин анализдее макаланын актуалдуулугун шарттады.
Изилдеенун обьектиси жана предмети. ИзилдеенYн обьектиси - Т. Касымбековдун "Баскын" романы. Ал эми изилдее предмети-аталган чыгармадагы адам жана коом маселесинин керкем интерпретацияланышын езгечелYктерYн айкындоо.
Иликтеенун методдору. Макалада адабият таануу илиминдеги жетишкендиктерге таянып, адабий-тарыхый, салыштырмалуу-типологиялык методдорун негизинде ишке ашты.
Натыйжалар жана талдоолор. Азыркы учурда улуттук кайра жаралуу шартында коомдук, саясий-экономикалык проблемалар менен бир катарда кыргыз адабият таануу илимин жацыча кез карашта иликтее маселеси да ^н тартибине коюлду. ЭгемендYY жылдары кыргыз романдарында идеялык-тематикалык жактан езгечелYктер орун алды. Натыйжада адамдын коом алдында гана эмес, коомдун адамдын алдындагы милдети терец психологиялуу, индивидуалдуу стилдик бетенчелYктерY менен чагылдырган чыгармалар жаралды.Ар бир мезгилде жазуучулар чыгармаларында CYреттееге алган доордун мYнезYн, ал заманда жашаган элдин тагдырын, кYреш жолдорун, дYЙне тааанымын, башынан еткерген ар тYPДYY окуяларын, кайсы бир каармандарга типтештирип, байлап, керкемделген ец-тус берип окурманга тартуулайт. Мына ушундай элди ойготкон, духун кетерген, таалим-тарбия, эстетикалык рух берген, тарыхый эстумубузду калыптандырган Т. Касымбековдун "Баскын" романы.
Улуттук адабиятыбыздагы этаптуу чыгарма "Сынган кылычта" XIX кылымдын экинчи жарымындагы Кокон хандыгынын мезгилиндеги туштук кыргыздардын коомдук-социалдык, саясий турмушу, тарыхый кыйын-кезец абалы, кYреш жолдору, ДYЙне таанымы эпикалык масштабда чагылдырылган. Ал эми "Сынган кылычтын" тематикалык-идеялык жаткан улантып, толуктаган "Баскын" романы тYндYк кыргыздарга Россия империясынын оторчулук экспансиясы CYреттелет. Тарыхый жагынан алып караганда, Кыргызстандын Россиянын курамына бириктирилиши орус капитализминин ичкерки аймактарда тамырынын терецдеши, чет мамлекеттерди кездей канат жайып енYГYШY жана падышачылыктын XIX кылымдын
Y4YH4Y чейрегиндеги колониалдык саясаты менен тYЗдeн-тYЗ байланыштуу. Тилекке каршы, совет доорунда кыргыз тарыхы боюнча изилдеелерде Кыргызстанда Россиянын YCтeмдYГYHYн орношу "кыргыз элинин ез ыктыяры менен Оруссия курамына кириши" деп жасалма тYPдe тарых бурмаланып келген. Анткени тотолитардык системанын кесепетинен илимдеги жасалма корутундуларга жол берYYгe, тарыхка таптык мамиле, партиялуулук принципке айланып калган. Кылт этсец улутчул деген жардык-жалааны жаба салып, эл достугуна, кец пейил орус элиинин кадыр баркына шек келтирYYЧYлeр катары куугунтуктап же репрессиялап жок кылышкан.
Ал эми Орусияга Кыргызстан ез ыктыяры менен кошулду деген чейрек кылым улуттубуздун тарыхында жасалма жазылып келген саясаты, тезисти Т.Касымбеков "Баскын" романында жокко чыгарып, четке какты.Орусиянын падышалык аскерлери тYндYк кыргыздарды мыкаачылык менен согушта кырып-жоюп, кYчкe салып колонияга айландырганын тарых чындыгынын изи менен кашкайта ачып берди. Ошол кезде тYндYк кыргыздар татаал тагдырга кабылып, оор саясий турмушту башынан кечирип жаткан. Уруулар аралык чыр чатактар ырбап, кыргызды туш тараптан жерине кез арткан жоо курчап, ал чиеленишкен чыйырлардын айрылышына кептелди. 0з ара жацжалдардан алсыраган кыргыз эли ез алдынча тYндYк кeтeрYп, тYпeктYY туу сайып биримдиги бекем мамлекет тYзe албады.
Даанышман жазуучу Т. Касымбековдун "Сынган кылыч", "Баскын" чыгармаларында адам коомдук мамилелердин гана туундусу болбостон, коомдун мамилелердин eзгeрYШYнe таасир эткен тарыхый инсандарды терец психологиялуу, философиялуу татаал карама-каршылыктуу CYрeттeeнYн жолун тапкан. Баарыдан мурда адамдын ички дYЙнeсY, психологиялык карама-каршылыктар жазуучу тарабынан терец иликтене баштаган. Чындыгында совет доорунда тарыхый инсандардын ишмердYYЛYгY кeбYнесе социалисттик реализмдин туткунунан чыга албай саясий-идеологиялык ыцгайда таптык позицияда CYрeттeлгeн. Кыргыз адабиятында социалисттик реализмдин айлампасынан чыгып, улуттук керкем ац-сезимдин eзYн-eзY таануу багытына бурган, тарыхый темага болгон мамиленин жацы дооруна из салган керкем-эстетикалык интерпретациясы "Сынган кылыч" баштаган романдарынан башталды. Улуттук адабият YЧYн калемгердин чоц жацылыгы адамды ачуу жана историзм принцибин чыгармачылык менен eздeштYргeндYГY болду (Раимбердиева, 2020; Колбаева, 2021).
Ал эми "Баскын" романында да адам жана коомдун ез ара карым-катнаш маселеси да андан ары терецдетилип масштабы кецейген. Чыгармадагы окуя 1859- жылдан башталат да орус падышачылыгынын оторчулук саясаттынын жYрeк титиреткен картинасы генштабдын офицери капитан Венюков баштаган "Тынчтык жана илим экспедициясы" деген шылтоо менен казак орус солдаттары Сары Эзен, ЧYЙ eрeeнYн каптап кирип, эгилген кYЗДYк буудайды майкандап, тебелетип кирип, андан ары торпок кайтарган баланы "киши кийик" деп аткылап кордошуп, Ысык-Келде^ балыктарды четинен кырып канга боегон мыкаачылыктары тартылат.
Окурман "Баскын" романынын драмалуу окуялардын чордонунда белгилYY элдик баатырлар Жантай уулу Шабдан, Байтик баатыр менен жолугушат. Анткени жазуучунун тYпкY чыгармачылык мYдeeсY CYрeттeлгeн доордун титуу eкYЛY катары болгондо да кыргыз элинин тарыхына кирген журт башчылары, мамлекеттик ишмер ошол мезгилдин оош-кыйыш жолун жалпылаган бараандуу тарыхый фигураларды кeрсeтYY болгон. Ал эми Россия
падышачылыгынын Кыргызстанды KY4 менен басып алуу, колонияга айландыруу процессинде Шабдан менен Байтикти айланып етуу mymkyh эмес эле, аларсыз реалдуу тарыхый фактылар менен эсептешпей, чындыкты бурмалоого тете болмок.
Албетте, "Баскын" романынын сюжеттик негизинде эц биринчи кыргыз-орус мамилеси жатат. Чыгармадагы дал ушул татаал, трагедиялуу кырдаалды кeрсeтYY боюнча кептеген тарыхый инсандар катышат. Сары Эзен, ЧYЙдY башкарган "узун акыл" Жангарач бий, аттуулдук сезими кYчтYY, дацазалуу баатыр Байтик, ак орустарга ак кызматы етеген аяр Шабдан баатыр, даанышман, патриот Алымбек датка, мезгилинен оозуп жашаган Алай канышасы-Курманжан датка, Кокон тeбeлдeрY Канаат-ша, Иса олуя, Рахматулла, тоо булбулдары Токтогул менен Жецижок, атактуу комузчу Ниязаалы, орус аскер кызматчылары-Скобелев, Колпаковский, Ионов, Циммерман ж.б. Мындан башка дагы чыгармадагы окуянын тутумунда тарыхый инсандардын ондогон тобу катышып, белгилYY бир идеялык -кeркeмдYк кызмат аткарып турат. Чындыгында "Сынган кылычка" караганда "Баскында" тарыхый инсандардын катышуусу басымдуу орунду ээлейт.
"Баскын" романында орус колонизаторлорунун тYндYк кыргыздарды басып алган мезгили Шабдан менен Байтиктин драмалуу тагдырына туш келиптир. Анткени дал ушул чыгармадагы адам, коом, мезгил проблемасы кыргыз-орус мамилесинде чоц роль ойногону алардын образы аркылуу кeрсeтYлгeн. Романда Байтиктин езгече жYк кетерген тарыхый тагдырын керкем интерпретациялоодо акылман журт башчысы, эл коргогон баатыр, ашкере кайраттуу, улуу адамдык сапаттарын чеберчилик менен CYрeттeп берген. Эц оболу каармандын тагдыры, саясий ишмердYYЛYГY Орусия колонизаторлорунун Кыргызстанды каратып алган кандуу согуштар менен коштолгон катаал мезгилдери менен тыгыз байланышат.
Автор Байтиктин eмYP баянын узун-сабак баяндап олтурбастан сюжеттин тутумунда Жангарач бийдин эскерYYCY аркылуу берилип, айрым деталь, штрихтер менен жаркыган, орошон образын ачууга жетишкен. Ак сеек Канайдын YЧYнчY аялынан терелген Байтик тецсинбеген атасынан четте ессе да, Таласта эр жетип, табиятынын акылдуу, эр кeкYрeк, эл башкарууга жендемдуу касиеттери менен кeрYHYп, эки ата еткен тууганы Сары Эзен ЧYЙдY башкарган манап Жангарач колундагы бийлигин аргасыз eткeзYп жатканда, нааразы болгон жакындарына: "Кимиц тец тайлашасын ушу менен? ! ЭзYм бердим атасынын тизгинин, бYГYн бербесем эртец эле eзY эле алып коет! Кана, кимиц кармаша аласыц?! Ыя?!" (Касымбеков, 2008),-деп моюндап жатышы тегин жерден эмес.
Романда Байтик жол башчылык, элдин жYГYн алган намыстуулугу, баатырдык сапаттары орус баскынчыларын баштап келе жаткан Бекештин тайманбастан чыккынчылык жYЗYн ачып, ал аркылуубYTYндeй казакты чарк айлантып бийлеп жаткан Тезекке каяша айтып турушу элди, мекенди ыйык туткан улуу духу, аттуулдук сезими ^чтуу инсандын эрдиги. Кокон ордосунун мицбашысы Рахматулланы тойго чакырса кесири башынан ашып, жигиттери "кесе сунган келинге кол салып" кылымдап келе жаткан салтты бузат, ар-намысына доо кетирет. Жазуучу Рахматулланы eлтYPYY сценасын жандуу ары ишенимдуу CYрeттeп берген. Ордонун билерманы, оцой жоо эмес мицбашынын кeзYн тазалаган жигити КeкYмгe: "Эми бери кара Ке^м,-деди,-эртеби, кечпи болор доо сага тYШYп жYрбeсYн, "Байтик сайды" деп эле кой муну, мейли, мен eзYм тартайын тартарын, мен eзYм кeрeЙYн кeрeрYн. Башын кесип, байлап кой
менин канжыгама, эл кeрсYн!" (Касымбеков 2008),-деп жатышында реалдуу окуялардын изи жатат.
Жазуучу Рахматулла бек менен Байтикке тиешелYY буга чейинки белгилYY маалыматтарга айрым кошумчаларды, жацы штрихтерди кошкон. Ар бир тарыхый окуяга, инсандарга ез баасын бериш, ез алдынча ацдап тYШYHYY жазуучунун дYЙнe тануусуна, чыгармачылык изденYYCYнe байланыштуу маселе. Автор турмуш окуяларын керкем жалпылоо децгээлине кeтeрYп, бир жагынан Рахматтула бектин ашкере мансапкор мыкаачылыгын, тYркeйлYГYн жана Кокон ордосунун билермандарынын элге жасаган зулумчулуугун, залимдигин керсетсе, экинчи жактан Байтиктин кандай кырдаал болсо да адамгерчилигин, намыстуулгун, эл башкарган eрнeктYY касиеттерин сактап калган ^чтуу адамдык натурасын чагылдырган.
Тарыхый булактарда Байтик баатыр Жангарач бийден айрымаланып, орус таасирине кeбYрeeк кирген. Орус баскынчыларынын Пишпек, Токмок, Мерке, Олуя -Ата чептерин талкалоого катышкан эрдиктери YЧYн ал капитан чинин алып, III даражадагы Станислав орденин, Анненская лентасына тагылган алтын медаль менен сыйланганы маалым.Эз мезгилинде Байтик баатыр орус баскынчыларынын кандуу чецгелинен элди сактап калууну, коргоону эрте тYШYнгeн, бYTYндeй ац - сезимдYY жашоосу ушул жоопкерчиликтYY ишке багытталган. Т. Касымбеков да оомалуу-тeкмeлY заманда жашаган Байтиктей элдик баатырдын, жол башчынын ишмердYYЛYк таржымалын, тарыхый ордун керкем интерпретациялоону чеберчилик, керкем -эстетикалык бийиктикке кетере алгандыгы менен чыгарманын керкем наркы баалуу.
"Баскын" романындагы башкы каармандардын бири- Сары Эзен, ЧYЙ eрeeнYн бийлеген Жантай улуу Шабдан. Окуянын башталышында эле белгилYY манап атасы Жантай аны орустардын "Тынчтык жана илим экспедициясынын" тобуна кошот. Ал орус баскынчыларынын eкYлдeрY менен бала кезде кездешип, ак падышага ак кызмат керсетет. Романда кекирейген кексе терелер келип бийлик жYргYзeeрY, эки тизгин, бир чылбырды ез колдоруна алаары, кыцк этсец тебе кандаганга даяр ак падышанын чет жакалардагы жасоолдору-канкор казак орустар, самсыган дыйкандар кара таандай каптап келип, жер соорусу ЧYЙ менен Келде мыкты ереен, жайыктарды тартып алаары, тYркYн салык салып, кыргыздарды колонияга айлантаары реалдуу окуялардын негизинде кeрсeтYЛгeн. ТYндYк кыргыздар буга чейин эле кецири аймакты каратып, учу-кыйырына кез жетпес зор мамлекетке айланган Россия дeeлeттYHYн чецгээлинде калып, 1868-жылы колониалдык ЭЗYYHYH ак падышалык тилкесине биротоло кабылган.
Романда Жантай уулу Шабдан чыгарманын башынан аягына чейин катышып, анын eмYPY-тагдыры Орусия колонизаторлорунун Кыргызстанды каратып алган кандуу согуштар менен коштолгон тарыхый мезгилдери менен тыгыз байланышат.Атактуу сарыбагыш уруусунун манабы Жантай Карабековдун уулу катары Шабдан жаш кезинен бийликке аралашып,ез элинин тарыхый турмушун жакшы билген, адамдык ар-намыс, жоокердик каармандык сыяктуу руханий жана адеп-ахлактык салттардын, эрежелердин духунда тарбияланган. "Баскын" романында ал бeлYHYп жарылган кыргыз эли падышалык аскерлерге каршылык кeрсeтYY менен бедее курмандыктарга дуушар болуп каларын тYШYндYPYп, элдик дипломатияны кылдат жYргYЗYY менен ички чыр-чатактарды токтотууга кеп ^ч жумшап аракеттенгендиги реалдуу окуялардын негизинде чагылдырылат. Бир жагынан Кокон
хандыгынын сарбаздары элди кан тегуу менен коркутуп, талап-тоноп турса, экинчи жагынан падышалык аскерлер кысым кeрсeтYп, кырып-жоюп жаткан учурда Шабдан баатыр орустар менен тынчтыкты орнотууга жетишип, кептеген улутташтарынын eмYPYн сактап калганы реалдуу окуялардын негизинде чагылдырылат. Чыгармада CYрeттeлгeндYЙ майор Загряжский жетектеген орус аскерлерине Нарынга бараткан жолдо Тайлак баатырдын кeтeрYЛYшчYлeрY тарабынан чабуул жасалганда, аларды ез жигитери менен коргоп калганы баяндалат.
БелгилeeчY жагдай, улуттук тарыхнаамада Шабдандын eмYPY, мамлекеттик ишмердYYЛYГY карама-каршылыктуу, ар TYPДYY кез караштар бар. Профессор Т. Кененсариев "Кыргызстандын Орусияга каратылышы" деген фундаменталдуу эмгегинде мындай дейт: "Орус отряды менен кошулган Шабдандын жигиттери К.П.Кауфмандын Наманган тарапка кеткенин угушуп, ошол жакка бет алышты. Жолдо Избаскен, Ботокара чeлкeмдeрYндe Полот хандын жигиттери булардын алдын экинчи жолу тосушту. Барон Шаткельбергдин 1875-жылдын 1-октярындагы рапортунда Избаскен менен Ботокаранын жанындагы кeтeрYЛYшчYлeр менен болгон кагылушууларда Шабдандын "керсеткен эрдиги" жогору баалаган. Эзгече манап Шабдан жана менин татар котормочум Шерад экее Тогуз-Тородон чыккандыгы чек аралык бекет Атай капчыгайынан баштап Наманганга чейин керектYY чалгын маалыматтарын жыйноодо, инсургенттердин чабуулдарын кайтарууда зор кемек кeрсeтYштY деп жазат барон Шаткельберг. Бул окуядан кийин Шабдан Жантай улуу орус жазалоочулары менен бирге Наманганда турду, Анжыянда болду. "Жакшы кызматы YЧYн" Шабдан анын жигиттери Георгиев крести, сый халаттар, акча менен сыйланышты. Коженттен октябрдын аяк ченинде 4Y^e кайткан Шабдандын отряды, бир жыл эс алгандан кийин гана М.Д.Скобелевдин чакыруусу менен 1876-жылы июлда Ошко келген болучу" (Кененсариев, 1997). Тарыхый булактарда, романдын сюжеттинде Шабдан баатыр 1876-жылы "Алай канышасы" Курманжан датканы падышалык аскерлердин туткунунан бошотуп алуудагы эмгеги зор экендиги баяндалат. Кагылышуу жана кан тeгYYЛY коркунучу пайда болгондо, ТYркстан чeлкeмYндeгY орус бийлигинин башкы eкYЛY генерал М.Д.Скобелев менен CYЙлeшYп, Курманжан датканы бошотуп алууга жетишкен. Залкар окумуштуу К.Асаналиев айткандай: "Демек, романдын сюжеттик негизинде эц биринчи иретте кыргыз-орус- мамилеси жатат. Орус адамынын кыргыз жерине келиши, ал кантип келди, кандай максат менен келди, бул eзYнчe маселе, бирок, келишинин eзY кандай тарыхый мааниси бар экени кыргыз
чындыгынын eзYнeн айтпаса да тYШYHYктYY болуп турат. Дал ушул тарыхый кырдаал романдын кeрсeтYYCY боюнча Шабдан менен Байтиктин тагдырына туура келди" (Асаналиев, 2006 ).
Жазуучу Шабдан баатырдын акылдуулугун, ез элинин да урмат-сыйына татыганын "карацгыда кез тапкан, капылеттен сез тапкан" элчилик таланттын жана орус падышачылыгына да берген антын бекем сактап ак дилден кызмат eтeгeнYн кецири CYрeттeгeн. Ал TYГYЛ, автор Шабдан баатырды ашкере акылдуу, дипломант, берешен, такыба, боорукер инсан катары идеалдаштырып жибергенин айта кетууге тура келет. Жазуучунун тарыхый инсандын образын жаратуудагы оцунан чыкпаган кошумчаларын профессор У.Култаева таасын байкаган: "Автор Шабдандын образын аяр саясатчы децгээлине жеткируу аракетинде болуп, аны ете эле идеализациялап жибергендей. Агы ыйгарган айрым "адептYYЛYк" анын образынын ажарын ачпай эле, текерисинче, чечкинсиз абалга калтыргандыгы катаал мезгилде эл башында турган тарыхый инсандан ^ткен YMYTYн актабай калган" (Култаева, 2006).
Чындыгында катаал доордо жашап эл жYГYн кетерген Шабдандын баатырдын образындагы мезгил жараткан трагедия ачылбай калган. Анткени орус баскынчылыгынын кесепетинен кыргыз жеринде тYЗYЛгeн кандуу жылдардын, оош-кыйыш кырдаалга аралашкан жана эл башчысы катары жооп бергендей болушу тарыхый зарылдык болучу. Бирок Шабдандын коомдук жана мамлекеттик ишмердYYЛYГYндeгY карама-каршылыктардын негизи, тарыхый кырдаал тескерисинче идеалдаштырылып CYрeттeлгeн. Жалпы элдин трагедиясы жеке адамдын Шабдан баатырдын трагедиясы менен терец байланышып, зарыл болгон керкем-эстетикалык децгээлге кeтeрYлe албай жатканы eкYндYрбeй койбойт.
"Баскын" романы чагылдырган фон К.П.Кауфман, генерал М.Д.Скобелев, майор М.Е.Ионов, барон Витгенштейн, барон Шаткельберг жана башка бир топ согуш ишмерлери тарыхта жашап еткен адамдар. Алардын баары аборигендердин тукум курут кылып, жерди тазалоо саясатына тикеден-тике катышып, иш жYЗYнe ашырган орус падышачылыгынын ишенимдYY чиновниктери болгон. Бирок ушулардын арасында орус баскынчыларынын жYЗYн тааныткан, кептеген кандуу жортуулдарды, кызыл кыргынды уюштурган генерал М.Д.Скобелевдин фигурасы езгече бeлYHYп кeрYHYп турат. Ал эми элди кандай ыкма, кандай жолдор менен кыргынга учуратканына бир тарыхый маалыматты келтире кетсек эле жетиштYY болот.
Генерал М.Д.Скобелев жетектеген "Эки-Суу арасына согуштук экспедиция" деген ЖYPYШTYH катышуучусу А.Н.Куропаткин кYндeлYГYнe мындай сeздeрдY жазат: "биздин алдыбызда жолуккан айыл-кыштактардын баары eрттeлYYгe буйрук берилип, артыбыздан буралган TYTYH гана калып олтурду. М.Д.Скобелев артын карап, жалпы кeрYHYшкe ыраазы болуп жатты... Жем-чеп алабыз деген шылтоо менен солдаттар колго тийген нерсенин баарын тeшeктeрдY, килемдерди, ала кийиздерди, малды, аттарды, китептерди, жарактуу шаймандарды алып жатты. Бир кенже офицер жана жоон топ солдат аялдарды зордуктап, балдарын мууздап жаткан жеринен кармалды" (Павлов ж-а Рабинович, 1936)
М.Д.Скобелев eзY согуштук экспедицияда жYргYЗгeн геноциддик, мыкаачы иштерин басма сез беттерине жарыялабоону eтYHYп, Марьин деген журналистке мынтип кат жазат: «Менин принцибим мындай: Азиядагы бейкутчулук ал жерде кырылган элдин жана кесилген баштын санына тYЗдeн-тYЗ байланыштуу, сокку канчалык катуу болсо, душман ошончолук тынч болот." (Кененсариев, 1997).
Тарыхый чындыктан кайда качабыз, аны кайда бекитебиз?Мындагы чындык KYЧYH жазуучу чеберчиликте ачып бергенин айрыкча белгилеп етсек болот. Романда "Тынчтык жана илим экспедиция" дегенди коюп TYЗ эле "Военная эспедиция" деп жазалоочу аскерлерди жетектеген орус акимдернин мыкаачылыгы таасын CYрeтгeлгeн. Анын ичинде генерал М.Д.Скобелев жетектеген жазалоочу отряддын TYШTYK кыргыздарга жасаган кандуу жортуулу тарых барагында ечпес кара тамгалар менен басылып калышы, кан ичкич, каардуу орус генералын мезгил соту тYбeлYккe тYшпeс кылыч мойнуна асып койгон оор жазанын символу болуп калып калды.
Албетте, Шабдан менен барабар децгээлде турган генерал Скобелевдин образы жекелик жагы кенен ачылбай эсте каларлык децгээлге кeтeрYлбeй калыптыр. Орус падышачылыгынын титуу eкYЛY, кептеген кандуу жортуулдарды уюштурган канкор каармандын образы тарыхый- очерктик мYнeздe эмес, кадимки классикалык романдые каармандары талап кылгандай, анын ичи койнуна терец кирип, жеке адамдык касиет сапатын ачып керсеткенде,
анын карама-каршысында турган Шабдандын образы да жанданып, дагы бир сапаттык баскычка кeтeрYЛмeк.
Корутунду
"Баскын" романында орус баскынчыларынын саясий-идеологиялык башкы милдеттерин жYзeгe ашырууда жасаган мыкаачылык иштерин да, ал мезгилдин жYГYн кетерген тарыхый инсандардын пендечилик оц, терс сапаттарын да, жазуучу кыргыз элинин драмага толгон тарыхый тагдыры менен тикеден-тике байланышта караган. Алардын чыныгы жYЗYн ачып берYYДe жазуучунун жетишкен бир топ ийгилиги элибиздин ез эрки, ез кYЧY менен орус империясына колония болуп бербегенин автор кашкайта далилдеп чыккан. Эр жYрeк акын А.Осмонов: "Кудайга миц мертебе калп айтсам да, ырыма бир мертебе калп айта албайм" дегендей, Т. Касымбеков да элибиздин eтмYШYнe, татаал тагдырына мезгил бYктeмYнeн сууруп чыгууда чындык жолунан тайбаган, духу кYчтYY CYрeткер экендигин дагы бир жолу керсете алды.
СYрeттeeгe алган доордун катаалдыгы, мезгилдин оош-кыйышы, андагы элдин тагдыры, жеке адам тагдыры, трагедиясы керкем-эстетикалык жалпылоого кeтeрYЛYп, мезгилдин панорамалуу картинасы чебер тартылган. Адам, коом проблемасын козгоодо сапаттык бийиктик багытына карай чымырканган изденYYлeр, жацы табылгалар менен коштолгон. Романда адам менен коомдун карым-катышы терецдетилип, ар кыл проблемалык аспектен каралган жана маселенин масштабы кецейген. Ар бир доордун eзYHYн каармандары бар, ошондуктан чыгармадагы тарыхый инсандардын жаркын образдары аркылуу коомдун, мезгилдин кыймылын, улуттун eнYГYш тарыхый жолдору менен да таанышсак болот. Изилдееден алынган жыйынтыктарды тарыхый романдарга изилдeeлeрдY жYргYЗYYДe, аталган темада курстук, квалификациялык, магистрдик иштерди жазууда баалуу материал болуп саналат.
Пайдаланылган адабияттар
1. Асаналиев К. Поссоветтик доор.Адабий тагдыр. 2 макала.Адабий Ала-Тоо, август, 2006, №12.
2. Касымбеков Т. Чыгармалар жыйнагынын 8 томдугу. Баскын.Роман.-Б, 2008
3. Култаева Y. Кыргыз тарыхый романистикасы.-Б, 2006.
4. Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы. Б., Кыргызстан. 1997.
5. Колбаева, Г.И. (2021). Т. Касымбеков жана "Сынган кылыч" романы. Вестник Ошского государственного университета, Vol. 2, No. 4, сс. 890-898. DOI: 10.52754/16947452_2021_2_4_890. EDN: PUWWUX.
6. Павлов С., Рабинович М. Кокандское восстание (1875-1876) М., 1936.
7. Раимбердиева, З. (2020). Кыргыз адабияты сабагында Т. Касымбековдун "Сынган кылыч" романын интеграциялап окутуунун ык-жолдору. Вестник Ошского государственного университета, No. 1-4, сс. 216-222. EDN: VKZARY.
