CC BY
5ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№1(1)/2023, 30-37
УДК: 82-84
DOI: 10.52754/16948874 2023 1(1) 4
КЫРГЫЗ МАКАЛ-ЛАКАПТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОРДУН БЕРИЛИШИ
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ИДЕИ В КЫРГЫЗСКИХ ПОСЛОВИЦАХ И ПОГОВОРКАХ PEDAGOGICAL IDEAS IN KYRGYZ PROVERBS
Дастанбек кызы Камила
Дастанбек кызы Камила Dastanbek kyzy Kamila
студент, Ош мамлекеттик университети
студент, Ошский государственныйуниверситет Student, Osh State University
_kamiladastanbayeva@gmail.com_
Мурзакметов Абдымиталип Камытович
МурзакметоеАбдымиталип Камытович Murzakmetov Abdymitalip Kamytovich
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Ошскийгосударственныйуниверситет Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Osh State University
suzak65@mail.ru
КЫРГЫЗ МАКАЛ-ЛАКАПТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОРДУН БЕРИЛИШИ Аннотация
Элдик педагогика - элдин жалпы рухий маданиятынын ажырагыс жана ажырагыс белугу- Элдик педагогикада уй-буленун жана жамааттык тарбиянын, таанып-билуунун кеп кылымдык тируу тажрыйбасы езгерулуп, муундан муунга етуп келет. Этнопедагогика балдарды тарбиялоо жана окутуу боюнча элдик билимдерди, диний окууларда, жомоктордо, эпостордо, накыл кептерде, ырларда, табышмактарда, макал-лакаптарда, оюндарда ж. Алардын жаттоо учун жагымдуу формасы бар, бул алардын элдик педагогикадагы маанисин арттырат. Макал-лакаитар элдин жандуу уну. Адеп-ахлак нормаларын жана эрежелерин жаттоо учун макал-лакаптардын формасынын кыскалыгы, кыскалыгы жана кыскалыгы езгече мааниге ээ. Мындан тышкары, макал-лакаптардын, накыл кептердин жана башка маданий мурастардын педагогикалык контексттеги ролун изилдее ар кандай маданий шарттарда баалуулуктар жана ишенимдер муундан-муунга кандайча етуп жана бекемделерин талдоодо баалуу булагк болуп саналат. Этнопедагогиканын коомдук баалуулуктарды жана журум-турумду калыптандыруудагы маанисин тушунуу менен педагогдор жана окумуштуулар ар турдуу маданий тектер менен иштешип, бул билим байлыгын ездерунун педагогикалык мамилесин байытуу жана маданияттар аралык тушунууну жайылтуу учун пайдалана алышат.
Ачкыч свздвр: элдик педагогика, макал-лакаптар, тарбия, улуттук маданият, педагогика.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ИДЕИ В КЫРГЫЗСКИХ ПОСЛОВИЦАХ И ПОГОВОРКАХ
Аннотация
Этнопедагогика является важнейшим компонентом культурного наследия обществ во всем мире. Эта форма педагогики включает в себя накопленную мудрость и практики, связанные с воспитанием и образованием детей, которые передавались из поколения в поколение. Этнопедагогика включает сбор, организацию и сохранение традиционных знаний и методов, используемых в воспитании детей, которые содержатся в религиозных текстах, фольклоре, повествованиях, песнях, играх и других формах культурного самовыражения. Пословицы и поговорки имеют особое значение в народной педагогике благодаря своей емкости и действенности. Эти краткие выражения в сжатой форме отражают моральные ценности, этические принципы и практические советы, что делает их легко запоминающимися и доступными. Пословицы и поговорки служат динамичным инструментом передачи культурных норм и принципов поведения от одного поколения к другому, воплощая коллективную мудрость и голос народа. Кроме того, изучение роли пословиц, поговорок и других культурных наследий в педагогическом контексте предлагает богатый источник материала для анализа того, как ценности и убеждения передаются и закрепляются в различных культурных условиях. Изучая способы передачи и применения традиционных знаний в практике воспитания детей, исследователи могут получить более глубокое понимание разнообразных образовательных философий и подходов, которые формируют общества во всем мире. Признавая значение этнопедагогики в формировании социальных ценностей и поведения, преподаватели и ученые
PEDAGOGICAL IDEAS INKYRGYZPROVERBS
Abstract
An ethnopedagogy, is a crucial component of the cultural heritage of societies worldwide. This form of pedagogy encompasses the accumulated wisdom and practices related to child-rearing and education that have been handed down through generations. Ethnopedagogy involves the collection, organization, and preservation of traditional knowledge and methods used in raising children, as found in religious texts, folklore, storytelling, songs, games, and other forms of cultural expression. Proverbs and sayings are particularly significant in popular pedagogy due to their succinct and impactful nature. These brief expressions encapsulate moral values, ethical principles, and practical advice in a concise manner, making them easily memorable and accessible. Proverbs and sayings serve as a dynamic tool for transmitting cultural norms and behavioral guidelines from one generation to the next, embodying the collective wisdom and voice of the people. In academic discourse, the study of popular pedagogy and ethnopedagogy provides valuable insights into the historical, social, and cultural foundations of education within specific communities. By examining the ways in which traditional knowledge is transmitted and applied in child-rearing practices, researchers can gain a deeper understanding of the diverse educational philosophies and approaches that shape societies around the world. Additionally, exploring the role of proverbs, sayings, and other cultural artifacts in pedagogical contexts offers a rich source of material for analyzing how values and beliefs are communicated and reinforced within different cultural settings. Overall, popular pedagogy represents a rich reservoir of cultural heritage and educational practices that continue to influence contemporary understandings of upbringing and learning. By recognizing the significance of ethnopedagogy in shaping societal values and behaviors,
могут использовать разнообразные культурные educators and scholars can engage with diverse cultural
традиции и использовать это богатство знаний для traditions and draw upon this wealth of knowledge to enrich
обогащения своих педагогических подходов и their pedagogical approaches and foster intercultural
содействия межкультурному взаимопониманию. understanding.
Ключевые слова: народная педагогика, пословицы, Keywords: ethnopedagogy, proverbs, education, national воспитание, национальная культура, педагогика. culture, pedagogy.
Киришуу
Адам баласы жаныбарлар дуйнесунен ажырап, акыл-эске ээ болуп, адам коому жаралгандан тартып, жамааттын негизги милдеттеринин бири болуп ез тукумун уланткан урпактарына тажрыйбасын еткеруп беруу болуп келген. Табият менен кармашкан катаал шартта бул эц зарыл эле, анткени жашоо учун умтулуу, аракеттенуу болмоюнча, аман калуу мумкун эмес эле. Мезгилдер етуп, эми болочок муундарга ацчылык кылуу, ысык-сууктан коргонуу сымал тажрыйбаларды гана бербей, жамаат мучелеру учун эмгектенуу, тажрыйбалуу уруу мучелерун сыйлоо, карыгандарга кам керуу сыяктуу сапаттарды да бере башташкан. "Адам коомунун тарыхый есуусунун белгилуу сересинде гана эдин педагогикалык ой толгоолору, тарбия женундегу эмпирикалык тушунуктеру элдик фольклордо, айрыкча санат сездерунде, макал-лакаптарынла, болмуштарында, тамсилдеринде ж.б. чыгармаларында чагылдырылса, элдик маданият пайда болгон учурдан баштап педагогикалык идеялар сез чеберлеринин керкем чыгармаларында бериле баштайт. Ал эми езунун тубелуктуу жазма адабияты жок элдерде педагогикалык коз караштарды езунде керкемдеп чагылдырып, аны муундан муунга жеткируучу бирден бир каражат - элдин оозеки чыгармачылыгы" болгон (Апышев ж.б., 2002, б. 5; Максутова ж-а Джеенбаева, 2020). Элдик педагогика менен илимий педагогиканы айкалыштырып, эмгек жазган илипмоздордун катарын Б.Апышев толуктайт. Б. Апышев "жазган окуу китептеринде педагогика курсундагы турдуу илимий билимдерди элдин турмушу, балдарды курчап турган реалдуу этномаданий мейкиндиктер, баалуулуктар менен байланыштыруу аркылуу болочок мугалимдерди элге, элдик педагогикага жакындатууга аракет жасаган" (Алимбеков, 2022, б. 146). Биз да белгилуу педагог устатыбыз салган чыйыр жол менен езубуздун чакан макалабызда биз да элдик оозеки каражаттардын ичинен эц бир таасирдуусу, эл оозунда кецири колдонулгандарынын бири болгон макал-лакаптарга кайрылмакчыбыз.
Кыргыздар ар дайым баланы эц башкы бакыт жана байлык деп санап келишкен. Ошондуктан келиндин боюна буткенден тартып анын талгагынын канышы учун зарыл нерсени таап, оор жук кетертпей, чочутпай, жалгыз калтырбай, аман-эсен коз жарып алышы учун кам керушкен. Элде мучел деген тушунук бар, ал боюнча адамдын жашы бала бойго буткенден тартып саналат. Алсак, бала он эки жашка чыкканда бир мучелу болду деп, карындагысын кошо эсептеп, жашын он уч деп санашкан. Андан ары ар он эки жылда бир мучел кошулуп, жыйырма беште эки мучел, отуз жетиде уч мучел, кырк тогузда терт, алтымыш бирде беш мучел деп кете берет. Муну тилибиздеги:
"Бешиктеги баланын
Бек болорун ким билет.
Карындагы баланын,
Кан болорун ким билет", - деген макал керсетуп турат (Кыргыз макал-лакаптары, 1982, б. 187). Мындан элибиздин жарык дуйнеге келип, бой келбети, кандайдыр бир белгиси керунуп калган бебекке эмес, али тереле элек, энесинин боюнда, карында жаткан балага да ишенип, анын келечегине умут артып, жакшы ниет кылганын байкайбыз. «Аял акылман, баатыр, чечен, хан терешу мумкун, андыктан кош бойлууну урушуу ал теречу адамды секкенге барабар. Боюнда бар аял - ыйык. Аялы кош бойлуу экенинде куйеесу салакасы келечекте терелчу балага тийбесин учун ар кандай арам иштерден алые болгон, бир эле ал эмес, бутундей уй-буле кам керген» (Мурзакметов, 2014, б. 23). Бойдогу балага кам керген аракетин кыргыздардын оптимиеттиги, гумандуулугу катары баалоого болот. Ал эми
терелгенден кийинки учурга келеек, бала терелгенден бир аптага жетпей бешикке беленген. "Туура, бешиктеги баланын бек болорун билиш кыйын маселе. Бирок ата-бабаларыбыз аруу тилек кылып, бешиктеги наристеден чоц yMYT кылыи, кудайым берсе ушул баладан бир иерее чыгар, "аккан арыктаи суу агат эмеспи" деп, чоц умут менен бешиктеги баланын бек болорун тилешкен" (Бекботоев, 2010, б. 94). Терелген баланын баары эле «аккан арыктын» уриагы болбосо да, ар бир бебектун келечегине ишеним артышкан.
Бирок ушундай баланы ото жакшы кергендугуне, ал учун езун олумге кыюуга даяр тургандыгына карабастан, ата-энелер балдарынын чоцойгондон кийин езуне тыц, бышык, чыйрак болушун каалаган, ез тажрыйбасынан мындай балдар турмушта кыйналбай жашарын билишкен. Ошондуктан канча жакшы керген менен ашыкча эркелетии, чектен чыгарыи жибербеген. Бала алгач кадам шилтеи, тамтуц баса баштагандан тартыи, аны ез алдынчалыкка уйрете башташкан. Жацыдан баса баштаган бебектун денесин тец салмакта кармай албай, кеи жыгылары белгилуу. Жыгылган бала эти ооруи, ыйлай баштаган учурда кыргыздар: "Тур, ордуцан тур, ыйлаба, жерге тукуруи кой" деп сооротушат. Бул абал "Бала жетиге чыкканча, жерден таяк жейт" деген макалда берилет (Кыргыз макал-лакаптары, 1982, б. 185). Мындай учурда бала алгач ата-энесин, чоцдорду карай, ыйлап, кимдир биреенун кенул бурушун, жардам беришин кутет, бирок эч ким карабай, жакын келбей, сооротпой койгон учурда аргасыздан ыйын токтотуп, ордунан езу турууга аргасыз болот. Жерге тукуруу аркылуу балада денесин ооруткандан (жерден) еч алуу, демек, канааттануу сезими иайда болуи, тез сооронот. Бул шартты аткаруу менен бала езуне тийгендин жообун, катылгандын катыгын берууге тарбияланган. Албетте, азыркы шартта бул мунез кеи деле колдоого алынбашы мумкун, бирок жоокерчилик доордун ез талаитары болгон, биздин элибиз балдарын ошол заманына ылайык кылыи тарбиялоого аракеттенген.
Жогоруда айтылгандарга бир маселени кошумчалай кетсек. Учурда жаш бебектерду басууга эртерээк уйретуу учун ата-энелер терт децгелекке орнотулган пластик, алюминий сыяктуу жецил материалдан жасалган атайын алкактарды пайдаланып журушкендеру белгилуу, анын орус тилиндеги ходунок аталышы кецири таркаган. Алкактын ичиндеги арчындалган бышык кездемеге минген баланын буту жерге тиер-тийбес абалда болуп, бутунун учу менен таканчыктап, ордунан жыла баштайт, ушинтип басууга уйренет. Бир Караганда коопсуз, ыцгайлуу сезилген менен, акыркы жылдары тажрыйбадан уламбы же атайын изилдеелер жургузулгенбу, эл арасында мынтип баскан балдардын жыгылганда кеп жаракат алары тууралуу пикирлер айтыла калып журет. Анын себебин езу басып уйренбеген бала жыгылганды билбей, тагыраагы, жыгылганда денесин коргоочу кендумдер калыптанбагандыктан, туура эмес жыгылып, натыйжада буту-колу сынып, кырсыкка учурары менен тушундуруп журушет. Ходунок менен баскан балдар таманын жерге толук тийгизбей, бутунун учу менен басып каларын да айтышат. Бул пикирлердин аныктыгына шектенбей эле койсок болот. Азырга чейин бешик сатылган жерлерде жергиликтуу усталар тарабынан жасалган бебектерду басканга уйретчу терт децгелектуу жыгач шаймандарды учуратып калабыз, аны араба деп коюшат. Там-туц баскан бала арабаны туртуп, жыгылып кетпее учун аны кармап, таянып басат. Мындай учурда буттун кадимкисиндей эле жерге толук тийип, толук кандуу басуу кендумдеруне ээ болору белгилуу. Бирок акыйкаттык учун кыргыздарга арабанын отурукташкан коцшулаш элдерден, ходуноктун орус маданиятынан кабыл алынганын белгилей кетсек болот.
Тилибизде "Бала ыйламайынча эмчек кайда" деген макал айтылат. Аны чечмелеген изилдеечулер: "Бешиктеги бала ыйлап белги бермейинче, эне уй тиричилигине алаксып, эмизбегендей эле адам баласы да езуц айтып-деп, мага бул керек, тигил керек демейинче кимдир бирееден керектуу нерсевди ендуре албайсьщ" деп белгилешет (Бекботоев, 2010, б. 95). Ырас, бала ар кандай себептерден улам ыйлашы мумкун, бирок эмчектеги баланын ыйы биринчи кезекте анын карды ачышынын белгиси катары каралган. Элдик тажрыйба ыйлаак балдардын ден соолугу бекем болорун байкаган, аны бакырып, екуруп ыйлаган учурда епке кецейип, жакшы иштегени менен байланыштырып журушет. Мумкун, аны бала ыйлаган сайын энесинин эмизип тургандыгы, демек, эмчек сутун кеп эмгендиги менен тушундурген туура болуп журбесун деген ой туулат. Бул тууралуу ез убагында белгилуу педагог Б. Апышев: "Жарык дуйнеге келээри менен ез энесинин эки эмчегин тец какшыта ээмп, кара уузга тойгон чурпеде бир нече ондогон жугуштуу жана ата-бабадан тукум кууп етуучу ооруларга каршы иммунитет пайда болорун академик И. А. Аршавскийдин илимий лабораториясындагы кеп жылдык изилдее аныктаганына жарым кылым болоюн деп калды. Ушунчалык узак мезгилдин ичинде окумуштуунун балдарды терелеру менен эмизуу системасына етуу женунде сунушу терет уйлерунде али толук ишке ашпай жатат. Мындай кайдыгерлик ез учурунда "советтик" деп атанган элге гана мунездуу болсо керек..." деп екунуу менен белгилеген (Апышев ж.б., 2002, б. 104). Ууз суттун мындай касиетин билгенден улам кыргыздар жазында ую тууганда ууз аш бышырып, кошуна-колоцду чакырып, белуше ичкен салтты жаратышкан окшойт деген ойго келесиц.
Элде "Тиши чыккан балага, чайнап берген аш болбойт" деп айтылат. Оц мааниде, албетте, тиши чыккан бала езу катуу тамакты чайнап жейт. Этме мааниде алганда, акыл-эси бар адам айтканды билуусу, сезуусу, туюусу керек. Кайра-кайра айттырбай жасоосу, бутуруп, кецулду тындырып коюусу тийиш евдуу тушунук жатат. Деле тиши чыккан бала чайнатпай тамак жеген сымал дээринде барлар ар ишти айттырбай аткаруусу абзел... Сез теркуну ушул тарапка такалат (Акматалиев, 2002, бб. 266-267). Элдик этнограф Амантур Акматалиевдин бул чечмелеесуне толук кошулсак да, бир жагдайды кошумчалай кетишке туура келет. Баарыбызга белгилуу болгондой, еткен доорлордо, мезгилдерде кыргыз элинин жашоо тиричилиги бир кыйла оор болгон. Элдин басымдуу кепчулугу елбестун кунун керген. Мындай шартта балдарга езунче, белуп тамак кылып беруу женунде сез да болушу мумкун эмес эле. Андыктан карапайым уй-булелерде энелер балдарын эмизип, качан тиши чыгып, эмчектен чыккандан кийин кадимки ездеру жеген тамак-ашка аралаштырышкан. Ал учун алгач апасы же чоц энеси тамакты чайнап, анан аны бебектун оозуна салып кендурушкен. Мезгил етуп, жашоо шарты жакшырып, илим-билим, элдин гигиена тууралуу маалыматы ескен маалда сез болгон макалдын айныксыз чындыкэкенин моюндоого аргасызбыз. Мындай учурда, биринчиден, балага тамактын чайнап жатканда ширеси сорулуп, даамы кете тушкен белугу тиет, экинчиден, бебектун ашказаны чайналган тамакты даяр кабыл алып, толук ишке кирбей калат. Учунчуден, човдордун оозундагы турдуу микробдор тамак менен кошо балага етушу турган иш. "Тиши чыккан балага, чайнап берген аш болбостугун" бабаларыбыз илимий турде аныктабаса да, ушинтип турмуш тажрыйбасынын негизинде, ички туюму аркылуу сезип, макалга айлантышкан.
Элге кецири тараган "Бала, баланын иши чала" макалы: "Бардыгыбыз бала болгонбуз, балалык кундерду баштан кечиргенбиз. Балалык кез - оюнга тойбогон кез. "Аны жасап кой, муну жасап кой" деген ата-энебиздин тапшырмаларын аткарбай коюп, далай жолу таяк жеп,
тил укканбыз. Эгерде ез убагында кылган кунде да чала жасап, ата-энебизден "баланын иши чала да" деген сезду кеп эле укканбыз" деп чечмеленген (Бекботоев, 2010, б. 92). Баланын иши чала болушунун ез себеби бар, анткени адам - социалдык жандык, анын жашоосу коом менен тыгыз байланышта, ал такай, тынымсыз уйренуунун, тажрыйба алмашуунун негизинде уланат. Муну билип, мындай катачылыктарды ез башынан еткеруп, унутпаган ата-эне, улуулар баланын тажрыйбасыздыгын, жацылыштыгын тушунуу менен кабыл алый, кечиримдуу мамиле жасашкан. Башкача айтканда, баланын жацылыштыгы, чала иш кылышы - мыйзам ченемдуу керунуш, ал мезгилдин етушу, тажрыйбанын артышы менен овдоло турган мучулуштук. Кемчилик кеткенден кийин урушуп, тилдее менен аны овдогонго болбойт, муну табигый керунуш катары караган бабаларыбыздын толеранттуулугу ернек болгонго арзыйт.
Баланын социалдашуусу тууралуу сез болгондон кийин учурда дээрлик тилибизде колдонулбай калган "Майкана кербей бала оцолбойт" деген макал женунде сез кыла кетели. Макал "Буленун, ата-эненин тарбиясында болбой бала оцолуп, адам катарына кире албайт деген мааниде. Ата-Журттун жорук-жосунун, салт-санаасын уйренуи, анын тарбиясын кербей ессе, ал суук боор болуп, коомго татыктуу адам боло албайт деген мааниде. "Майкадам" деп да айтат. Жогорку керемет макалдагы "майкана" илгери-илгери заманда, кыргыздар чабылып-чачылып Гиссарга чейин барганда, фарсы тилинен кирген, "мейхане" болуп айтылат, "ез уй-буле, Ата-Журт" деген маанини билдирип, сездун чыныгы мааниси жалгыз гана макалда сакталып калган (Карасаев, 1987, б. 182). Ушул эле макал экинчи бир изилдеечу тарабынан: "Мында сез тарбия-таалим тууралуу баратат. Бул аракет уйден башталат. Ата-эне ар дайым отуруп-турганында, тамак-аш ичкенде, мал багууда, конуп-кечкенде, айтор, ж.б. кунделук жашоо-тиричиликтеринде элицдин, жерицдин баба салттарын, эне адептерин, урп-адаттарын, жол-жоболорун керуп-билир, ездештуруп есуусу зарыл. Ансыз бул жашоодо арабек калат. "Башка ескендун боору таш, ташка ескендун туягы катуу" - деген макал буга ундешет" деп чечмеленет (Акматалиев, 2002, б. 286). Жогоруда сез болгон макалдардан улам елкебуздегу жумушсуздуктан, турдуу турмуштук кейгейлерден улам бакыт издеп башка елкелерге кетип, ишинин, соодасынын журушу учун, жашоосунун жецил болушу учун барган жеринин жарандыгын алып, ээрчите кеткен же ошол жерде терелген балдарын бетен тилдуу мектептерде окутуп жаткан эмгек мигранттарыбыздын балдарынын келечегин ойлоп, кабатыр боло тушесуц. Мындан улам бийлик бутактары, екметубуз ез Ата Журтунда жашап жаткан жарандарыбыз учун гана эмес, чет елкелерде кун кечирген мекендештерибиз учун да кам керуп, келечегин ойлоого тийиш экендигин белгилей кеткибиз келет.
Корутунду
Кыскача жыйынтыктай келеек, жогорку теориялык децгээлге чейин кетерулуп, атайын мектептери болбогон менен, бабаларыбыздын балдарын тарбиялоо боюнча турмуштук тажрыйбага негизделген ез усулдары болгон. Ал тажрыйбалар кыска, нуска мазмунда макал-лакаптарда камтылып, эл оозунда айтылып, жоголбой жашап келишкен. Бугунку кунде дуйнелук илим, анын ичинде педагогика илими да интеграцияланып жаткан чакта ата-бабалар тажрыйбасы болгон элдик педагогика да унутулуп, четте калтырылбай, анын алгылыктуу жактары колдонулуп келууге тийиш.
Адабияттар
Алимбеков, А. (2022). Б. Апышевдин окуу-методикалык эмгектеринде илимий жана элдик педагогиканын интеграциясы. Вестник Ошского государственного университета, (4), 137-146. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 4 137. ББК: 2РОРКМ.
Акматалиев, А. (2002). Каада-салт, урп-адат, адамдык оц-терс сапат. Бишкек: Бийиктик.
Апышев, Б., Бабаев, Д., жана Жоробеков, Т. (2002). Педагогика. Бишкек.
Карасаев, X. (1087). Накыл свздвр: Тил казынасынан баян. 2-китеп. Фрунзе: Кыргызстан.
Кыргызмакал-лакаптары. (1982). Туз. Шаршеке Усупбеков. Фрунзе: Кыргызстан.
Кыргыздын кылымдарды карыткан 1001 макал-лакабы. (2010). Туз. С. Бекботоев. Бишкек: Учкун.
Максутова, Ж.Ж., Джеенбаева, К.А. (2020). Концепты семантической группы "уй-буле" ("семья") в пословицах и поговорках. Вестник Ошского государственного университета. Т. 2, № 1-4, сс. 134-138. ББК: WXTVTQ.
Мурзакметов, А. (2014). Кыргыз ырым-жырымдары. Ош: "Кагаз ресурстары" басмаканасы.
