CC BY
23ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№1(1)/2023, 56-62
УДК: 81.233
DOI: 10.52754/16948874 2023 1(1) 7
предикаттар женунде жалпы маалымат
ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ О ПРЕДИКАТАХ GENERAL INFORMATION ABOUT PREDICATES
Турганбаев Нурмамат
Турганбаее Нурмамат Turganbaev Nurmamat
ф.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.ф.н., доцент, Ошскийгосударственныйуниверситет Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Osh State University [email protected]
предикаттар женунде жалпы маалымат
Аннотация
Суйлемдун маани-мазмунун ар тараптан аныктап тактап турган, тактап айтканда, ойдун жыйынтоочу ядросу болгон предикаттар туурлауу сез болот. Макала эскертуу семантикасы менен предикаттардын классификациясын изилдееге арналган. Предикаттар коммуникативдик, аткаруучулук жана метакоммуникациялык болуп каралат, алар белгилуу бир функционалдык жана структуралык касиеттери менен айырмаланган атайын топторго белуу сунушталат. Эзгече кецул эскертуу кырдаалынын компоненттерин аныктоого бурулат. Предикаттардын суреттелушу изилдееде иштелип чыккан материалдардын негизиндеги классификацияга негизделет. Изилдее керсеткендей, сунуш кылынган талдоо ыкмасы предикаттарды мунездееге жана суйлем мучелерунун синтаксисттик милдеттерди аткаруу жендемун аныктоого мумкундук берет.
Ачкыч свздвр: предикат, предикаттуулук, субъект, суйлем мучелеру, тиитик предикаттар, ээ, баяндооч, абстрактуу тушунук.
ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ О ПРЕДИКАТАХ Аннотация
В данной статье речь идет о предикатах, всесторонне определяющих суть предложения и являющихся своеобразным ядром, подытоживающий мысль. Статья посвещена исследованию семантики предупреждения и классификации предикатов. Предикаты рассматриваются раздельно как коммуникативные, исполнительные и
метакоммуникационные и по определенным функциональным и структурным качествам предлагаются разделить их на группы. Особое внимание уделяется определению компонентов предупреждения. Описание предиктов основано на классификации исследованных материалов. Как показывает исследование, предложенный метод анализа дает возможность характеристики предикатов и определению исполнительской способности членов предложения синтаксических обязанностей.
GENERAL INFORMATION ABOUT PREDICATES Abstract
Predicates that determine the meaning of the sentence from all sides are the summative nucleus of the thought. This article is devoted to the study of classification of predicates with warning semantics. Predicates are considered communicative, performative and metacommunicative, and it is recommended to divide them into special groups that differ in certain functional and structural properties. Particular attention is paid to defining the components of the warning situation. The description of the predicates is based on the classification developed in the study. The research shows that the proposed analysis method allows for the characterization of predicates and the determination of the ability of sentence members to perform syntactic tasks.
Ключевые слова: предикат, предикативность, субьект, члены предложения типовые предикативы, подлежащие, сказуемое, абстрактное понятие.
Keywords: predicate, predicativeness, subject, sentence members, standard predicates, subjects, predicate, abstract concepts.
Киришуу
Предикат - ойдун, маанинин бинардык тузулушунун мучесу, мында башка муче -субъект женунде бир нерсе айтылган (бекитилген же четке кагылган), ал эми суйлем мучелерунун ортосундагы мамилелердин формасы атрибутивдик байланышка кыскарган. Предикат объекттин белгилуу бир езгечелугунун бар же жок экендигин чагылдырат. Макала ар кандай предикаттардын турлерун аныктайт. Аларды беш топко белууге болот: Алар предикаттардын туру, касиети, абалы, процесса, аракети. Предикаттарын касиетине тируу жандыктардын, нерселердин же абстракттуу тушунуктердун абалы женундегу жоболор кирет, алар туп-тамырынан бери езгерулбейт, башкача айтканда, алардын туруктуу езгочелуктеруне тиешелуу. Ал эми предикаттардын турлеру субъекттин статикалык, башкарылбоочулук жана аракетсиздиги сыяктуу белгилери менен мунезделет.
Бардык предикаттар эки чоц топко белунген, алардын эц жалпы карама-каршылыктары теменкудей белгилерге ээ: материалдуулук, мезгилсиздик - кокустук, эпизоддук. Бул карама-каршылык эки чоц типтеги предикаттардын ортосуна так чек коёт: бир жагынан булар "касиеттин" (сапаттын) предикаттары, экинчи жагынан булар "кубулуштарды" билдирген предикаттар. Касиеттер (сапаттар) убакыттын отушуне салыштырмалуу коз карандысыз болгон объектинин мунездемесун билдирет жана ошол эле учурда тиешелуу предикация болгон чындыкты, курчап турган дуйнену суреттейт.
Изилдввнун максаты: Азыркы учурда дуйнелук тил илиминин кецул борборунун "семантика" тарапка оошу тилдик бирдиктердин маанилик уюшулушун изилдеенун зарылдыгын, же актуалдуулугун айгинелейт. Тилди семантикалык багыттан изилдебей туруп, анын табиятын, колдонулуу закон ченемдуулуктерун, онугуусун, адамдын ой жугуртуусу жана сезим-туюму менен болгон байланышын терец аныктоо мумкун эмес. Ошондой эле тилдин семантикалык системасын ездештуруусуз аны илимий жактан жеткиликтуу уйретууге жана ац-сезимдуулук менен кеп маданиятына, ой жугуртуу маданиятына жетишууге болбойт. Тилдин семантикалык системасын изилдее жана уйренуу теориялык да, практикалык да чоц мааниге ээ.
Изилдввнун милдеттери: Семантика-лингвистикалык гана эмес, логикалык да, психологиялык да, философиялык да категорияларды ез ичине камтыган татаал тушунук. Анткени мында адам баласынын коп кырдуу ички дуйнесу, курчап турган чейреге болгон тушунугу, аны кабылдоосу, ой жоруму ж.б. чагылдырылат. Андыктан мындай татаал категорияга бир тараптуу аныктама беруу мумкун эмес. Тилдин негизги езгочелугун алып журуучу бул тушунукту обьективдуу ездештуруу учун аны ар тараптан изилдее талап кылынат. Ошондой эле мында пикир алышуу учурундагы конкреттуу кырдаал, тушунуктун чындыкка болгон катышы, тилдин улуттук спецификасы сыяктуу факторлор эске алынат.
Изилдввнун практикалык маанилуулУгУ: Предикат - бул чын же жалган болушу мумкун болгон логикалык маалымат же билдируу. Логикада предикаттар объекттердин ортосундагы мамилелерди суреттее же билдируу чындык деп эсептелген шарттарды аныктоо учун колдонулат.
Предикаттар логика менен лигвистикадагы негизги тушунук. Алар билимди жана ой жугуртууну формалдаштыруу учун колдонулат. Предикаттар кебунче тил илиминде логикалык шарттарды тузуу жана билдируулердун чындыгын текшеруу учун колдонулат.
Предикаттар ар кандай жолдор менен берилиши мумкун. Алар логикалык маанилерди (чын же жалган), сандык маанилерди, ошондой эле салыштырууларды жана "жана", "же" ошондой эле "жок" сыяктуу логикалык тилдик аражаттарды камтышы мумкун.
Мисалы: «Кун чыгыштан чыгат» деген сезду «Кун чыгыштан (чыгыш)» предикаты менен керсетууге болот. Анын устуне бул предикат кун чындап чыгыштан чыккандыгы учун туура болот.
Мисалы, кийинки «Кундун чыгышы (чыгыш) жана температура (жогорку)» предикаты кун чыгыштан чыгып, температура жогору болгондо гана туура болот.
Белгилей кетчу нерсе, предикаттар дайыма эле логикалык ой туюм боло бербейт. Алар ошондой эле объекттердин ортосундагы мамилелерди корсете алат же екулчулуктун башка формаларына ээ болот.
Предикаттар - тексттерди тузуудегу сез айкаштарынын езгече туру, алар логикалык мааниге - чын же жалганга баа беруучу жоболордун же шарттардын ролун аткарышат. Алар шарттуу билдируулер, циклдер, суйлемдер жана башкалар сыяктуу ар кандай программалоо конструкцияларында маанилуу ролду ойношот.
Кайсы сез айкаштарынын предикаттар экенин тушунуу учун алардын тузулушун жана негизги касиеттерин тушунуу керек. Предикаттын биринчи езгечелугу - ал аргументтерди, башкача айтканда, ал иштеген маалыматты талап кылат. Аргументтер езгермелер, туруктуулар же башка предикаттардан турушу мумкун.
Предикаттардын маанилуу касиеттеринин бири - предметтердин же кубулуштардын ортосундагы байланыштарды билдируу жендему. Мисалы, предикат сандын оц экендигин, элементтин тизмеде бар-жоктугун же саптын палиндром экендигин текшериши мумкун. Бул лингвисттерге тексттерди иштеп чыгуу жана анын абалына жараша чечим кабыл алуу учун шарттарды же тексттерди тузууге мумкундук берет.
Предикаттын аныктамасы турдуу программалоо тилдеринде ар кандай болушу мумкун. Мисалы, функционалдык программалоо тармагында предикаттар логикалык маанини кайтарган функциялар. Башка тармактарда предикаттардын атайын операторлору же ачкыч сездеру болушу мумкун. Предикаттар эсептелуучу касиетке ээ жана программалоодогу негизги тушунуктердун бири экенин эстен чыгарбоо керек.
Предикаттар деген эмне жана алар кандай кызмат аткарышат?
Предикаттар логикада жана лигвистикада объекттердин же абалдын ортосундагы мамилелерди суреттее учун колдонулган мамилелер. Алар билимди жана ой жугуртууну формалдаштырууда маанилуу роль ойнойт.
Предикаттар адатта эки белуктен турат: объект жана касиет. Объект - бул женунде билдируу жасалган нерсе, ал эми касиет - бул объектке мунездуу болгон кандайдыр бир сапат же байланыш.
Мисалы: "Ит уре берет" - бул жерде объект "ит", ал эми касиети "уре берет".
"5 саны 3 санынан чоц" - бул жерде объекттер "5" жана "3" сандары, ал эми касиети "чоц".
«Кун жаркырап турат» - бул жерде объект «кун», ал эми касиети «жарк» болот.
Предикаттар женекей же татаал болушу мумкун. Женекей предикаттар объекттин бир байланышын же сапатын суреттейт.
Мисалы, "Ит урет" предикаты женекей, анткени ал "ит" объектиси менен анын "уре берет" касиетинин ортосундагы бир гана мамилени суреттейт.
Татаал предикаттар "жана", "же", "жок" сыяктуу байланыштыруучу же ажыратуучу байламталар менен бириктирилген бир нече женекей предикаттардан турат. Алар объектилердин ортосундагы татаал мамилелерди суреттееге мумкундук берет.
Мисалы, "Ит уре берет жана мышык мыёлойт" предикаты татаал, анткени анда "жана" байламтасы менен бириккен "Ит уре берет" жана "Мышык мыёлойт" деген эки женекей предикат бар.
Предикаттар менен иштее учун "жана", "же", "жок" сыяктуу логикалык кемекчу тилдик каражаттар колдонулат. Алар бар болгондордун негизинде жацы предикаттарды тузууге мумкундук берет.
Мисалы: "Ит урет, мышык мыёлойт" предикатын "1-предикат жана 2-предикат" деп жазууга болот, мында 1-предикат "Ит урет" жана 2-предикат "Мышык уре берет".
"Ит урет же мышык мыёлойт" деген предикатты "Предикат 1 же Предикат 2" деп жазса болот. "Ит урбейт" деген предикатты "Предикат эмес" деп жазса болот.
Ошентип, предикаттарды колдонуу билимди жана ой жугуртууну жогорку децгээлде формалдаштырууга, ошондой эле бар болгондордун негизинде жацы предикаттарды курууга мумкундук берет.
Ошентип, предикаттарды колдонуу билимди жана ой жугуртууну жогорку децгээлде формалдаштырууга, ошондой эле бар нерселердин негизинде жацы предикаттарды курууга мумкундук берет.
Предикаттарды жана алардын касиеттерин изилдее логиканын жана тил илиминин маанилуу белугу болуу менен логикалык суйлемду иштеп чыгуунун негизги элементи болуп эсептелет.
Предикаттардын турлеру
Предикаттар - чын же жалган болушу мумкун болгон сез айкаштар же суйлемдер. Логикада алар объекттердин касиеттери же мамилелери женунде билдируулерду же суроолорду тузуу учун колдонулат.
Программалоо тилинде предикаттардын прологу негизги ролду ойнойт. Бул жерде предикаттардын эц кецири таралган турлеру бар:
Фактылар: Бул дуйне женунде бир нерсени билдирген женекей предикаттар. Мисалы: "Кун ачык", "Булбул сайрап жатат". Фактылар дайыма чындык.
Эрежелер: Бул баш (максат) жана денеден (сездердун ырааттуулугунан) турган билдируулер. Эрежелер жацы фактыларды алуу же берилген фактылардын чындыгын текшеруу учун колдонулат. Мисалы: "Эгер чымчык уча алса, анда ал абада кыймылдай алат."
Суроолор: Бул билим базасына суроолорду берген предикаттар. Суроолор билим базасында тиешелуу фактынын же эреженин болушуна же жоктугуна жараша чын же жалган болушу мумкун. Мисалы: "Сиздин уй жаныбарыцыз итпи?"
Ken эмес предикаттар: Мындай предикаттар суроолорго эки ача жооп берет. Мисалы: "Белмеде жок дегенде бир отургуч барбы?" - жооп "ооба" же "жок" болушу мумкун.
Предикаттардын негизги мунездемелеру
Предикаттар логиканын негизги компоненттеринин бири жана лингвистика математика, философия, жана информатика сыяктуу турдуу илимдердин формалдуу тили. Предикаттар кээ бир шарттарга жараша чын же жалган болушу мумкун болгон билдируулерду же касиеттерди суреттее учун колдонулат. Бул белумде биз предикаттардын негизги мунездемелерун карап чыгабыз.
Маани:
Предикаттын баалуулуктары анын аргументтеринин чындыгынын бардык мумкун болгон комбинациялары. Мисалы, "обьект" предикаты учун "субьект > обьект" шарты аткарылганына же аткарылбаганына жараша маанилер "чын" же "жалган" болот.
Тушунук
Предикатты керсетуу предикатты колдонуу менен билдируулерду же касиеттерди кантип жазууга болорун аныктайт. Мисалы, "чоц" предикатын ">" логикалык оператору же "чоц" деген сез менен керсетууге болот.
Чындык
Предикаттын чындыгы анын аргументтеринин маанилеринен жана анын аныктамасында же контекстинде аныкталган шарттардан кез каранды. Мисалы, "чоц" предикаты, эгерде анын биринчи аргументи экинчиден чоц болсо, чындык болот.
Курамы
Предикаттын курамы алдын ала болгон предикаттардын негизинде татаалыраак маалыматтарды же касиеттерди тузууге мумкундук берет. Мисалы, сиз "чоц же барабар" предикатын тузуу учун "чоц" жана "бар" предикаттарын бириктире аласыз.
Предикаттар менен иштегенде, маалыматтарды туура тузуу жана алардын чындыгын жана логикалык тузулушун талдоо учун алардын негизги мунездемелерун тушунуу маанилуу.
Предикаттардын негизги функциясы
Предикат бир же бир нече аргументке колдонулушу мумкун жана чындык маанисин (чын же жалган) кайтарат. Мисалы, "чоц" предикаты эки сезге колдонулушу мумкун жана эгер биринчи сез экинчиден негиздуу болсо "чындыкты" кайтарат, башкасы болсо "жалган" деп кайтарат.
Предикаттардын негизги милдети - аргументтердин маанилеринин негизинде белгилуу бир пикирдин чын же жалган экенин аныктоо. Мисалы, "бардык" предикаты эки санды аргумент катары кабыл алышы мумкун жана сандар бирдей болсо, чындыкты, башкача айтканда, жалган болсо кайтара алат.
Предикаттар сунуш езгермелерден, логикалык операциялардан (конъюнкция, дизъюнкция, импликация ж. б.), универсалдуу жана экзистенциалдык кванторлордон жана башка предикаттардан тузулушу мумкун. Предикаттарды колдонуу менен предметтик аймактагы объекттердин ар кандай мамилелерин жана касиеттерин суреттесе болот.
Корутунду. Предикаттык логикада корутунду пропозициялык эсептеелердегудей эле аныкталат жана ырааттуулугу бирдей синтаксистик мунезге ээ. Сунушталган логиканы жыйынтыктоонун бардык эрежелери - предикаттык байланыштар учун киргизуу жана алып таштоо эрежелери, карама-каршылыктын эрежелери жана карама-каршылыкты азайтуу -предикаттык логиканын корутундусунун кептеген эрежелерине кирет.
Адабияттар
Белошапкова, В.А. (Отв. ред.) (1997). Современныйрусскийязык. Москва.
Виноградов, В.В. (1972). Русский язык (Грамматическое учение о слове). Изд. 2-е. Москва: Высшая школа.
Всеволодова, М.В. (2000). Теория функционально-коммуникативного синтаксиса. Москва: Изд-во Московского университета.
Золотова, Г.А., Онипенко, Н.К., Сидорова, М.Ю. (1998). Коммуникативная грамматика русскогоязыка. Москва: Наука.
Ломтев Т.П. (1972). Предложение и его грамматические категории. Москва: Изд-во Московского государственного университета.
Русский язык. Энциклопедия. (1997). Гл. ред. 10. Н. Караулов. Москва: Большая Российская энциклопедия, Дрофа.
Турганбаев, Н.О. (2021). Кыргыз жана орус тилдериндеги этиштин ыцгай категориясы аркылуу предикаттардын берилиши. Вестник Ошского государственного университета. Vol. 2, No. 4, сс. 1168-1178. DOI: 10.52754/16947452_2021_2_4_1168. EDN: ANZNLM.
Элчиев, Ж.Э. (2021). Азыркы кыргыз тили. Сез жасоо. Морфология. Синтаксис. Окуукуралы. Бишкек.
