CC BY
14БАШТАЛГЫЧ КЛАССТАРДЫН ОКУУЧУЛАРЫНЫН CYMGG КЕБИН
GCTYPYYHYH ЖОЛДОРУ
YKYEBA Б.К.
п.и.д., ОшМУнун профессору
БОРУБЕКОВА Г. К.
ОшМУнун окутуучусу
Аннотация: Макалада башталгыч класстын окуучуларынын кебин калыптандыруудагы маанилYY милдеттердин бири катары оозеки кепти внYктYPYYHYн зарылдыгы жана анын взгвчвлYктврY каралып, CYйлвв - акыл-эс ишмердYYЛYгYHYн негизи катары баарлашуу каражаты экедигини тастыкталат. Анткени окуучулар свздврYндв бир нерсени экинчи нерсе менен салыштыруу, классификациялоо, жалпылоо жвндвмдврY кеп ишмердYYЛYгY аркылуу билимди вздвштYPYY процессинде калыптанып, ал взгвчвлYк CYйлвв ишмердигинде да байкалышы квп жылдык тажрыйба, экспериментибиздин корутунду, жыйынтыктарында тастыкталып, жалпыланып кврсвтYлгвн. Ошондуктан аталган макаланын мазмунунда окуучунун логикалык жактан так, демонстративдик, образдуу оозеки жана жазма CYйлвв тажрыйбасы анын психикалык внYгYYCYHYн кврсвткYЧY катары саналаары жана оозеки кебинин мазмуну менен формасы анын жашына, абалына, тажрыйбасына, темпераментине, мYнвЗYнв, жвндвмYнв, кызыгуусуна, абалына жараша болуп, кептин жардамы менен окуучулар окуу материалын YйрвнYШYп, баарлаша тургандыгы белгиленет. Окуучулар кептин оозеки, жазуу жана башка тYрлврYн канчалык жигердYY вркундвтсв, свз байлыктары байып, алардын таанып-билYY жвндвмдYYЛYгY жана маданияты ошончолук жогору болуп, ал процесс Yй тапшырмасын аткарып келYYдв, жацы теманы вздвштYPYYдв, кайтарым билимде вз натыйжасын бере тургандыгы макаланын максатын аныктоо менен адам баласынын CYйлвв ишмердYYЛYгY анын сырткы жана ички фактор менен тыгыз байланышка квз каранды экендиги менен шартталат. (170свз)
Ачкыч сездер:эксперимент, чвйрв, тажрыйба, CYйлвв ишмердYYЛYгY, дидактика, компетенция, логика, кеп маданияты, каражат,вздвштYPYY.
СПОСОБЫ, КОТОРЫМИ УЧАЩИЕСЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ РАЗВИВАЮТ
РАЗГОВОРНУЮ РЕЧЬ
Аннотация: В статье рассматривается необходимость и особенности развития устной речи как одной из важнейших задач формирования речи учащихся начальных классов, подтверждается, что основой речево - умственной деятельности является средство общения. Ведь то, что в словах учащихся формируются умения сравнивать, классифицировать, обобщать одно с другим, в процессе усвоения знаний посредством речевой деятельности, эта особенность проявляется и в речевой деятельности, подтверждается многолетним опытом, выводами, результатами нашего эксперимента. Поэтому в содержании указанной статьи отмечается, что логически точный, демонстративный, образный устный и письменный речевой опыт учащегося считается показателем его психического развития, а содержание и форма устной речи зависят от его возраста, состояния, опыта, темперамента, характера, способностей, интересов, состояния, с помощью которого учащиеся изучают и общаются с учебным материалом. Чем активнее учащиеся совершенствуют устную, письменную и другие формы речи, тем богаче словарный запас, тем выше их познавательные способности и культура, и тем больше вероятность того, что процесс принесет свои плоды при выполнении домашнего
задания, освоении новой темы, обратном обучении речевая деятельность человека с определением цели статьи зависит от его тесной связи с внешним и внутренним фактором.
Ключевые слова: эксперимент, среда, опыт, речевая деятельность, дидактика, компетентность,логика, культура речи, средства, мастерство.
WAYS IN WHICH ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS DEVELOP SPOKEN
SPEECH
Abstract: The article deals with the necessity and peculiarities of developing spoken speech as one of the most important tasks of speech formation of elementary school pupils, and confirms that the basis of speech and mental activity is the means of communication. After all, the fact that in the words of students form the ability to compare, classify, generalize one thing with another, in the process of assimilation of knowledge through speech activity, this feature is manifested in speech activity, is confirmed by many years of experience, conclusions, results of our experiment. Therefore, the content of the above article notes that logically accurate, demonstrative, figurative oral and written speech experience of a student is considered an indicator of his mental development, and the content and form of oral speech depend on his age, condition, experience, temperament, character, abilities, interests, the state by which students learn and communicate with the learning material. The more actively students improve oral, written and other forms of speech, the richer the vocabulary, the higher their cognitive ability and culture, and the more likely that the process will bear fruit when doing homework, mastering a new topic, back learning human speech activity with the definition of the purpose of the article depends on its close relationship with the external and internal factor.
Key words: experiment, environment, experience, speech activity, didactics, competence, logic, speech culture, means, mastery.
Киришуу
Кандай гана адам болбосун анын оозеки кебинин-CYЙлeeсYHYн мазмуну жана формасы анын жашына, абалына, тажрыйбасына, темпераментине, мYнeзYнe, жeндeмYнe, кызыгуусуна, абалына жараша боло тургандыгы белгилYY. Андай болгон сон, кептин жардамы менен окуучулар окуу процессинде жаны материалды YЙрeнYшeт, баарлашышат, диалог тYЗYшeт. Анткени, окуучулар кептин оозеки, жазуу жана башка тYрлeрYн канчалык жигердYY eркYндeтсe, сeз байлыгын толуктаса, алардын таанып-билYY жeндeмдYYЛYГY жана маданияты ошончолук жакшы болот.
Орус илимпозу Р.С. Немов айткандай: «Баланын мектепке кириши менен баарлашуусу, оюн менен бирге окуу иш-чаралары да алдьщкы планга чыгып, башталгыч мектеп жашындагы балдардын eнYГYYCYндe бул иш e3re4e роль ойноп, ал башка иш-аракеттердин: оюн, эмгек жана байланыштын мYнeзYн аныктайт. Бул аракет - кичинекей мектеп окуучулары менен башка адамдардын, eзгeчe чоцдор менен мугалимдик кесипти аркалап, YлгY жана ар тYPДYY билимдердин негизги булагы болгон педагогдун карым-катнаштык чeйрeсY менен мазмунун кецейтет(5:235).
Ал эми илимпоз педагог С. С. Сакиева белгилегендей:" Бала мектепке белгилYY децгээлде кептик машыгуусу менен келет. Сабатка YЙрeтYYHYн алгачкы этабынан баштап эле ал YЙрeтYлe баштайт. Тактап айтканда, эне тилин YЙрeтYY аркылуу баланы окуунун жана жазуунун ыгына YЙрeтYлот. Биринчи класска келген окуучу эртецки кYHY кат, арыз жазууга кYндeлYктeрдY, дептерлерди, ишеним, тил кат жазууга даяр болушу зарыл. Булардын ичинен эц башкы роль- анын кеп-CYЙлee ишмердYYЛYГYнe берилгендиктен, мектепке келген кYндeн баштап, биринчиден, кеп ишмердYYЛYктYн эркин факторлору кецеет. Мында баланын CYЙлeeсYндe, кебинде eзгeрYYлeр пайда болуп, ал мугалимдин окутуу процессиндеги талабына калыптана баштайт. Кептин мотивациясы eзгeрYп, анда башкы мотив баарлашууга,
сабактагы айтып 6epYY, ацгемелешYY-бул мугалимдин талабын аткарууга, ез алдынча жооп ôepYYro аракеттенет.(10)
Себеби, мугалим биринчи эле баланы окута баштаганда окуу-жазууга карата даярдыктарды жYргYзет, акырындык менен окуу-жазууга Yйретет.
Окуу процессинин теориялык жана практикалык белYГY окуу ишмердYYЛYГY аркылуу калыптанат. Окутуунун методикасы теменкY 3 маселени чечYY аркылуу ишке ашырылат:
1. Эмнени окутуу керек?
2. Кантип окутуу керек?
3. Эмне Y4Y^ Эмнени окутуу керек?
Бул суроонун жообун чечмелееде эц алгач эне тилин окутууда окутуунун мазмунун иштеп чыгуу, тактап айтканда эне тилинин программасын, окуулуктарды окуучулар YЧYн ар тYPДYY оку упособияларын тYЗYY жана аны еркYндетYYHY ишке ашыруу болуп саналат. Кантип окутуу керек? Бул маселени чечYYДе окутуунун методдору, методикалык ыкмаларын, кенYГYYлердYн системасын, аны колдонуу YЧYн методикалык керсетмелер, пособиелер, окуучунун практикалык жумуштарды аткаруусунун системасы, сабактардын YлгYлерY ж.б. каралат. Эмне YЧYн? Бул маселеде методиканын эффективдYYЛYГYн салыштырып изилдее, методикалык керсетмелердY экспериментте текшерYY ж.б. жумуштар жYPГYЗYлет
Жогорудагы маселелерди чечYYДе эне тилин окутуунун методикасы окуучунун тилдик материалдарды ездештYPYYCYHYн жетишкендиктерин жана кемчилдиктерин, анын кептик, орфографиялык типтYY каталарын, аларды жоюуну жана эскертYYHYн жолдорун изилдейт.
Башталгыч класстардагы эне тили сабактарынын мазмуну жана тYPY теменкY курамдан турат:
1. Окуучунун оозеки жана жазуу кебин енYктYPYY-адабий окуу, жазуу, грамматикалык материалдарды окуп YЙренYY, окуучунун кеп ишмердYYЛYГYне байкоо жYргYЗYY байланышат;
2. 1-класска келген баланы окутууга, жазууга, сабатын ачууга, окуунун жана жазуунун элементардык жолдорун, ал машыгууларды андан ары еркYндетYYге;
3. Адабий нормаларда жазуунун орфографиялык жана пунктуациялык, грамматикалык эрежелерин, кептин орфоэпиялык жактан тууралыгын окуп-YЙренYY:
4. Грамматикалык, теориялык материалдарды фонетика, лексика, тилдин илимий жактан калыптанышы изилденет;
Азыркы мезгилде кеп естYPYYHYн методикасы-илимий потенциалдык жацы децгээлде еркYндетYЛYYДе. Анын башкы булагынын каражаты катарында-лингивистика кызмат кылууда. Кийинки мезгилдерде лингивистиканын кеп маданияты, тексттин теориясы боюнча багыттары бир топ илимий потенциалга жетиш еалды.(1)
Башталгыч билим берYYДе балада CYЙлемдYн тYЗYЛYШY боюнча суроолорго так жооп берYY, CYЙлем тYЗYYге, сез жана CYЙлемдYн ортосундагы тыныш белгилерин (чекит, YTYP, кош чекит, суроо белгиси, илеп белгиси ж.б.) коюуга калыптанат. Грамматика жана туура жазуу, адабий окууга арналган сабактар окуучунун кеп естYPYYCYне тыгыз байланышкан. Балдар езYHYн оюн жазууда жана оозеки формада так, тYШYHYктYY кылып айтып берYYге калыптанат. Байланыштуу кеп практикалык кенYГYYлердYн системалуу ЖYPГYЗYЛYШYHYH негизинде CYЙлем TYЗYY, CYреттер менен иштее, езYHYн ойлору боюнча жат жазуу, изложение, сочинение жазуу жумуштарына калыптанат. Жалпысынан алганда, башталгыч класстардын окуу материалдары концентрдик жол менен жYргYЗYлет, дидактиканын жецилден оорго, женекейден татаалга деген принциптери сакталат.(Сакиева, 2000)
Ошондуктан, биз мындан ары ез ишибизде жаш окуучулардын CYЙлее жендемдYYЛYГYн енYктYPYY езгечелYктерYн карап чыгууга аракет кылабыз.
Материалды изилдее методдору
Кеп - адамдын иш-аракетинин бир TYPY, тилдик каражаттарды колдонуунун негизинде ой жYГYртYYHY ишке ашыруу болуп саналат. Адам емYP бою CYЙлеесYн жакшыртат,
белгиленген нормаларды Yйрeнeт, сез байлыгын байытат. Ар бир курактык баскычта ал жацы билимдерди алат, бул анын CYЙлee eHYrYYCYH аныктайт. Кепти eздeштYPYYHYн эц маанилYY этаптары мектепке чейинки жана башталгыч мектеп жашы. Баланын кебнин калыптанышы стихиялуу процесс эмес, тескерисинче, YЗГYлтYксYЗ педагогикалык таасирди талап кылат. Баланын CYЙлee eнYГYYCYнYн биринчи шарты - баарлашуу же баарлашуу муктаждыгы. Мына ошондуктан кеп маданиятын калыптандыруу методунда кептин мотивациясын жогорулатуучу, кеп проблемаларын чечYY талабынын алдында окуучуну баарлашууга шыктандырган, ой-пикирин ортого салуучу жагдайлар болушу керек. Бирок бала e3 оюн билгичтик менен айта алышы YЧYн ага CYЙлee жYPYм-турумунун YлгYлeрYн берип, CYЙлee ишмердYYЛYГYн калыптандырууну жана кeзeмeлдeeнY камсыз кыла турган чeйрeнY тYЗYY зарыл. Бул баланын CYЙлee жeндeмYHYн eнYГYШYHYн экинчи шарты. Кеп чeйрeсY - бул ата-энелердин, башка туугандарынын жана досторунун, элдик оозеки чыгармачылыктын, кeркeм адабияттын, радио жана телевидениенин, кино жана театрдын, мектептеги, андан тышкары, мугалимдердин жана башка мектеп кызматкерлеринин CYЙлeгeн сeздeрY, класста угулган CYЙлee; окуу китептеринин жана окуу куралдарынын тили. Кеп маданиятын eнYктYPYY маселелерин чечYYHYн жолдору Л.С.Выготскийдин (1998), Р.С.Немовдун (1995), П.Я.Ксенофонтованын (2007), Е.И.Тихееванын (2019), эмгектеринде чагылдырылган
А.Н.Ксенофонтованын пикири боюнча, башталгыч мектеп окуучуларын тарбиялоодо CYЙлee ишмердYYЛYГY маанилYY милдетти аткарат, атап айтканда, баланын активдYYЛYГYн стимулдаштыруу жана кeрсeтYY YЧYн шарттарды тYзeт. Окуучунун позициясынын индивидуалдуулугу рационалдуу CYЙлeмдeр тYPYндe, CYЙлee сeздeрYндe e3 алдынчалыгын кeрсeтe билYYCYнeн кeрYнeт. Мугалим e3 кезегинде алардын активдYYЛYГYнe, e3 алдынчалыгына, ошондой эле чыгармачылык жeндeмYнe таянат. Адам ишмердYYЛYГYHYн ар бир чeйрeсYн байланышсыз, ички руханий маданиятысыз элестетYY мYмкYн эмес.
Л.С.Выготский CYЙлee ишмердYYЛYГY адамдардын e3 ара аракеттенYYCYHYн негизи экендигине токтолуп, ага чоц маани берген, ошондой эле инсандын, ой ЖYГYPTYYHYH жана адамдын бардык таанып-билYY процесстеринин калыптанышынан эц бай мYмкYнчYЛYктeрдY кeргeн.(Выготский,1998).Андыктан, макалада колдонулган методдор жогорудагы окумуштуулардын методикалык адабияттарындагы ыкмаларына таянылып, кеп маданияты тYШYHYГYнe кeптeгeн аныктамаларды негиз кылып, эмприкалык жана эксперименталдык ыкмалар колдонулду.
Негизги белук- талкуу баяндамалар
Алардын айрымдарына токтололу. Кеп маданияты - элдин тилди колдонуу менен байланышкан маданиятынын бир бeлYГY экендиги талашсыз.
Ал тилдин eзYн, анын этникалык eзгeчeлYГYн, оозеки же жазуу тYPYндe камтылган функционалдык жана социалдык маанилерин камтыйт. Мындан тышкары, ал дYЙнeнYн тилдик картинасынын этникалык eзгeчeлYктeрYн жана калыптанган YPп-адаттарын жана жYPYм-турум эрежелерин (анын ичинде вербалдык эмес каражаттарды колдонуу), берилген тилдеги тексттердин жыйындысын камтыйт.
С.Д.Якушеванын пикири боюнча Cyänee маданияты - тил менен таанып билYY процесстеринин ортосундагы объективдYY болгон байланыштар принцибинин негизинде eнYккeн, стилдик сезимди, eHy^eH табитти жана эрудицияны камтыган инсандык маданият
С.Бочкарева кептин кеп маданиятын калыптандыруу YЧYн зарыл болгон тeмeндeгY сапаттарды белгилейт: кептин тактыгы, ойдун ачыктыгы, мазмуну, кептин айтылышынын логикасы, баяндоо системасы, экспрессивдуулук, сeз байлыгы, эмоционалдуулук, образдуулук, тууралык. Ал суйлee маданиятын «конкреттуу кырдаалды эске алуу менен жана тапшырмага ылайык, кайрылуучуга эц жакшы таасир этуучу суйлee сапаттарынын жыйындысы» деп аныктайт (2:58.,62).
(13)
Бочкарева Т.С. тарабынан аныкталган кеп сапаттарына таянып, эгерде адам тыбыштарды туура эмес айтса, ез оюн туура эмес формулировкаласа, ырааттуу, логикалык жактан курулган кепке ээ болбосо; ете акырын же ете катуу CYЙлесе, интонацияны туура эмес тандаса, сез байлыгы начар ж.б., демек, анын CYЙлее маданияты да жок.
Кеп маданиятында ал кептин тууралыгын, башкача айтканда, чечендер жана жазуучулар тарабынан «идеал» же жалпы кабыл алынган жана салттуу тYPде корголгон адат, образ катары кабыл алынган адабий нормалардын сакталышын, ошондой эле CYЙлее чеберчилигин - б.а. адабий тилдин нормаларын гана сактоо, ошондой эле тиешелYY варианттарды тандап алуу, мааниси жагынан эц туура, стилистикалык жана кырдаалга ылайыктуу, экспрессивдYY CYЙлеенY белгилейбиз.
Адамдын CYЙлее маданияты - бул адамдын тил женYндегY билимге болгон мамилеси, аны кецешууге умтулуусу, алган билимин колдоно билYY, ошондой эле кепти жаратуу процессин ^йлее, жазуу) да, аны кабыл алуу (угуу, окуу) процессин да камтыйт. Туура CYЙлее децгээлин жогорулатуу YЧYн билимдерди жана коммуникация ыкмаларын ездештYPYY, кемчиликсиз кептин YЛгYлерYне ээ болуу, анын белгилерин жана TYЗYЛYШ принциптерин билYY зарыл.
Академик В.В.Виноградов CYЙлее маданиятына байланышкан эмгектеринде субъективдYY табиттик баалоо бар деп эсептегендиктен, бул маселени изилдеенYн татаалдыгына кецYЛ бурат. Бул белгилYY бир кырдаалда адам ез оюн жагдайга жараша ар кандай жолдор менен айта алат дегенди билдирет (3:145))
Бирок автор бул маселени чечYYHYн жолдорун келтирет: - ченемдик-тарыхый мамиле коомдун социалдык TYЗYЛYШYHYH езгерYШYне байланыштуу адабий нормалардын бузулушунун конкретщуу учурун талдоо зарылчылыгын билдирет, - ченемдик-стилисттик мамиле эркиндикти, чыгармачылыкты камтыйт. ар кандай тилдик каражаттарды колдонууда жана ошого жараша CYЙлее стилдерин толук TYШYHYY жана туура ез ара аракеттенYY экендигин баса белгилейт. Тил илиминин белYMYнде «тил нормасы» TYШYHYГY эц маанилYY болуп, кептин тууралыгы бирден-бир изилдее объектиси катары эсептелген .
Профессор А.Н.Ксенофонтова азыркы методикалык адабияттарда акыркы мезгилге чейин «кеп маданияты», «кептин тууралыгы» жана «тил ченемдYYЛYк» тYШYHYктерYн аныктоо тенденциясы болгон деп эсептейт. Албетте, алар тилдин грамматикалык, синтаксистик, лексикалык жана стилистикалык нормаларына негизделгендиктен «кеп маданияты» терминине кирет. Бирок бул тYШYHYктердY ез мацызы боюнча аныктоого болбойт, анткени «кеп маданияты» TYШYHYГY 6yt тил системасы менен чырмалышкан. Бул вербалдык баарлашуунун ар кандай реалдуу кырдаалында керектYY мазмунду аныктайт.Бул вербалдык практикада аларды колдонууга ац-сезимдYY мамилени калыптандыруучу мындай тилдик каражаттарды вербалдык баарлашуу процессинде тандап алуу жана колдонуу жендемYнде чагылдырылат. Буга карабастан адабий тилди ездештYPYYHYн эки децгээли бар - теменкY жана жогорку. «СYЙлее нормаларын сактоо, сездYн тууралыгы кептин ез ара аракеттенYYCYHYн негизги талабы. СYЙлее маданиятынын коммуникативдик жагы - бул тилди билYYHYн эц жогорку децгээли» (6:48).
Биринчи этап - кептин тууралыгы, тактап айтканда, тил системасынын децгээли менен ез ара байланышта болгон адабий тилдин нормалары. Лексикалык, орфографиялык, грамматикалык, сез жасоо, морфологиялык, синтаксистик нормалар бар. Лексикалык ченемдер тYШYндYрме сездYктерде сездердYн маанилерин чечмелее жана алардын бири-бирине шайкеш келиши тYPYнде берилсе, калган ченемдер адабий тилдин грамматикасы боюнча окуу куралдарында, атайын сездYктерде, маалымдама китептеринде жазылат.
Экинчи этап - коммуникативдик аспект, ал тилдик каражаттарды баарлашуу максатында колдонуу, ошондой эле берилген баарлашуу шарттарында колдонуу катары керсетYЛYШY мYмкYн.(7:48)
Жогоруда айтылган аныктамалар балдардын ырааттуу CYЙлее енYГYYCY женYнде теменкYдей жыйынтык чыгарууга MYMKYHДYK берет:
1. Мектепке чейинки куракта ырааттуу кеп eзунун eнугуусундe диалогдон монологго, ситуациялык кептен контексттик кепке eтуп, аны коммуникация жана таанып-билуу функциясына гана эмес, иш-аракеттерди пландаштыруу, координациялоо функциясына да колдонууга eтe тургандыгына.
2. Мектепте окуу процессинде балдардын ырааттуу суйлeeсу андан ары eнугeт: алар тарабынан окуу процессинде билимди алуу, сактоо жана беруу каражаты, eзун-eзу кeрсeтуу жана таасир беруу каражаты катары колдонулат. Окуучулар адабий тилдин жазма турун eздeштурушeт. Когеренттуу (оозеки жана жазуу) кептин eнугушу мектеп окуучуларынын кептин ар кандай стилистикалык турлeрун, ар кандай турлeрун жана формаларын, ошондой эле баарлашуу кeндумдeрун eздeштуруусунeн кeрунeт.
Башталгыч мектеп курагындагы балдардын суйлee жeндeмдуулугу ар кандай eзгeруулeргe дуушар болуп, окуу-тарбия процессинин таасири астында ар тараптуу eHyre^ Кептин бардык функциялары ачылат, бул бала пландоону, eз оюн тилдик каражаттар менен айтууну, маектешинин мумкун болуучу реакцияларын, баарлашуунун eзгeргeн шарттарын алдын ала билууну, анын суйлee ишмердуулугун башкарууну уйрeнeт.
3. Балдардын суйлee активдуулугунун eнугушу билим беруунун бардык баскычтарында болот. Оозеки байланыштыруучу кеп кeнугуулeру ар бир сабакта eткeрулeт. Окуучунун ар бир ырааттуу оозеки жообу - оозеки кептин кeнугуулeру, демек, ал кептин мазмунуна, конструкциясына жана жасалгасына коюлган талаптарга жооп бериши керек. Балдардын ^цулун баяндын ырааттуулугу, мазмундун толуктугу, синтаксистик тузулуштeрдун тууралыгы, лексикалык байлык сыяктуу жактарына буруу керек.
4. Кепти eнуктуруу боюнча иштерге карата окутуу методдорунун бир eзгeчeлугу алардын текст сыяктуу дидактикалык курал менен айкалыштырылышы болуп саналат.
Тексттин темасын тушунуу, аны билдируудe ачып беруу, "бeтeн" сeздун негизги идеясын тушунуу, ошондой эле аны билуу жана аны eз алдынча eнYктуруу, суйлeмдeрду туура ырааттуулукта жайгаштыруу жана аларды бириктируу - булар мектеп окуучуларынын кеп ишмердуулугун eркундeтуу процессинин башталышынан тартып калыптанышы керек болгон жeндeмдeр.
5. Окуучулар мугалимдин жана мектеп окуу китептеринин авторлорунун ой жугуртуу логикасын кабыл алуу менен ой жугуртуу ыкмаларын уйрeнушeт, ошондуктан мугалимдин шзу, ой жугуртуунун жана жалпылоонун мисалдары менен каныккандыгы eзгeчe маанилуу.Ой жугуртуу тексти менен иштee аркылуу башталгыч класстардын окуучуларынын кебин eнуктуруу жолдорун аныктоо макстатта чакан эксперимент жургузулген.
Эксперименттин тактоо этабы
Эксперименттин максаты кепти eнYктуруу сабактарында тексттик ой жугуртууну куруу жeндeмунун калыптануу децгээлин аныктоо болгон.
Бул этапта Кара-Суу орто мектебини 3-классында «Мен кышты эмне учун жакшы кeрeм» аттуу уй тапшырмасы эссе берилди. Бул эссе тeмeндeгY суйлee кeндумдeрунун eнугуу децгээлин аныктоо максатында жургузулду:
- тиешелуу коммуникация каражаттарын колдонуу менен структуралык схема боюнча ой жугуртуу текстин тузe билуу;
-эсседеги теманы жана негизги ойду ачып бере билуу;
-далилдерди колдонуу, тушундуруу, тыянак чыгаруу жeндeмдуулугY.
Натыйжаларды талдоо.
Балдардын ишинин анализи айрым суйлee жeндeмдeрунун eнугуу децгээлин аныктоо максатында жургузулду. Ар бир жeндeмдун eнугуу децгээли сапаттык аспектиге ээ болгон тeмeнку критерийлер боюнча бааланган:
-"кеп кeндумдeрун eнуктуруунун жогорку децгээли" (кеп суйлee жeндeмдуулугу мыкты же жакшы децгээлде калыптанат);
-«кеп кендYмдерYн енYктYPYYHYн орточо децгээли» (кеп чеберчилиги жарым-жартылай калыптанат);
-«кеп кендYмдерYн енYктYPYYHYн темен децгээли» (кеп кендYмдерY калыптанбайт); Бардык иштердин жалпы саны (16) 100% кабыл алынды.Бардык иштер чеберчиликтин ар бир TYPY боюнча езYнче бааланды.
Иштин анализинин натыйжалары таблицага киргизилди:
Кендумдердуенуктуруудецгээли Тексттик ой жугуртууну тузе билуу Теманы жана негизги ойду ача билуу Далилдерди колдонуу, тушундуруу, жыйынтык чыгара билуу.
жогору 12,5% 12,5% 12,5%
орто 37,5% 31,25% 12,5%
темен 50% 56,25% 75%
Маалыматтарды талдоо ачык темада дилбаян жазган балдардын саны жарымына жетпегенин керсеттY. Тесттин typy боюнча 11 бала ацгемеден, 2 бала CYреттееде адашып кеткенин эссе-баяндамалардын кебYнон байкалат. Бул факты башталгыч класстардын окуучуларынын CYЙлее жендемYHYн енYГYYCYHYн жалпы тенденциясын тастыктайт.
Кеп кендYмдерYн енYктYPYY децгээлин анализдеенYн жыйынтыгы керсеткендей, класстын окуучуларынын 50%ы ой жYГYртYYHY тYзе алат, дилбаянда теманы жана негизги ойду ача алат - 44%, дил баянда далилдерди же тYШYндYрмелердY колдоно алат - 25%, негизги ойго туура келген жыйынтык чыгарууну - 37,5%. Алардын ичинен окуучулардын 12,5%дан 37,5%ке чейин бул кендYмдер жарым-жартылай калыптанса, 50% -75%ында иш жYЗYнде калыптанбайт. Эц жакшысы, балдарда далилдерди, тYШYндYрмелердY, кириш сездY колдонуу, жыйынтык чыгаруу жендемдерY калыптанды. Класстын 75%ында бул жендемдердYн енYГYY децгээли темен экиндиги тастыкталат.
Ошентип, эксперименттин жYPYШYнде балдардын иш-аракетине караганда, CYЙлее жендемдYYЛYктерY жарым-жартылай же начар калыптанганы керYHYп турат. Берилген тексттин typy кепчYЛYк окуучулар YЧYн эц олуттуу кыйынчылыктарды жаратып жатканын, аларда аргументациянын жоктугунан, алсыз, жетишсиз салмактуу далилдерди колдонууларынан, тексттин стереотишуу тYЗYЛYШYнен, баяндоо YЧYн ой жYГYртYYHY алмаштырууда алсыз экендигинен байкалат. Мында TYШYHДYPYY жана далилдее жендемYн енYктYPYY жетишсиз экендигин, эц женекей ой жYГYртYYДе текстин куруу YЧYн атайын олуттуу иш керек экендигин билдирет.
Корутунду
Башталгыч класстардын сабактарында ой жYГYртYY аркылуу кепти енYктYPYY боюнча иштееде кездешYYЧY кейгейлерY карап чыгылды жана методикалык адабияттар, керYHYктYY педагог-психологдордун эмгектери, балдардын эмгектери талдоого алынды. Оозеки кепти енYктYPYY жана калыптандыруу учурунда башталгыч класстын окуучуларынын кепчYЛYГY эц олуттуу кыйынчылыктарга дуушар болушкандыктан, балдар логикалык жактан да, CYЙлее жагынан да бир катар каталарды кетиришет деген жыйынтыкка келинди.
Ой жYГYртYY жендемY балдарда мектепке чейинки куракта калыптана баштайт, ошондуктан биринчи класстын окуучуларынан баштап ой ЖYГYPTYYHYH YCTYнде иштее зарылдыгы байкалды. Башталгыч мектепте ой жYГYртYY аркылуу кепти енYктYPYY боюнча
иш жургузуу баланын суйлee жeндeмун eнуктуруунун жана тарбиялоонун ыкмаларынын бири болуп саналгандыктан, ар кандай билдирууну баяндоодо ал eз оюн изилдee объектисине топтоп, талдап, андан соц далилдee, тушундуруу, туура айтууга уйрeнгeндуктeн, ал идеяларын формулировкалоо, корутундусун негиздee керектигин тушунуусу талашсыз.
Бул кeндумдeрдун ар биринин калыптанышы белгилуу кeнугуулeрду талап кылат. Бул иште оозеки кепти eнуктуруу учун эц жeнeкeй ой жугуртуунун текстинин устундe иштee учун кeнугYулeрдун системасы сунушталды. Иштин натыйжалары ой жугуртуунун тиби боюнча ырааттуу билдирууну уйрeтуу учун, мектеп окуучуларында eздeрунун жаш курагына жана жалпыга белгилуу материалдын негизинде ой жугуртуу менен тексттерди eз алдынча тYзуугe мумкундук беруучу кeндумдeрду eнуктурeeру тастыктады.
Тексттин устундe иштee, башкача айтканда, eз алдынча ой жугуртуу - башталгыч класстардын окуучуларынын оозеки кебин eнуктуруу жолдорунун бири экендиги аныкталды. Натыйжада бардык сабактарда окуучулардын оозеки жооптору жуйeлуу болуп калгандыгы ; сабак учурунда окуучулар eз ойлорун тушундуруп, далилдеп, ар кандай фактылар, мисалдар менен иш алып барышкандыгы, eздeрунe белгилуу эрежелерди талапка ылайык колдонушкандыгы мугалимдин тынымсыз иш аракетинин негизинде жакшыргандыгы байкалды жана бул тажрыйбаны eндурушкe сунуштоо практикаланды.
1.Башталгыч класстардын программалары. -Б.,2000, 4-9-бет.
2.Бочкарева, Т. С. (2011) Развитие речевой культуры студентов Вестник ОГУ. - 2011. -№2. - б. 58-62.
3.Виноградов, В. В. (2001) Русский язык- Москва : Русский язык, 2001. - 145 б.
4.Выготский, Л. С. (1998) Мышление и речь: Избранные психологические исследования- Москва:Просвещение, - 352 б.
5.Немов Р. С. (1995) Психология / Москва., Книга 2-3. 235 б.
6.Ксенофонтова, А. Н. (2007) Речевая культура - основа речевой деятельности школьников. - Оренбург, - 48 б.
7.Рысбаев.С. К. (2000) 1-класста окуучулардын сабатын ачуунун,сeзYн eстYPYYHYн жана руханий тарбия берYYHYн маселелери.-Б.,. 48 бет.
8.Сакиева.С.С., Ташиева.Г. (2000). Сез ес^руу. 2 - 3 - класстын окуучулары YЧYн хрестоматия. Ош,,41 бет. 18-бет.
9.Сакиева.С.С. (2000) Башталгыч класстарда эне тилин окутуу боюнча методикалык колдонмо.Жалал-Абад, ,40 б.
10.Сакиева.С.С., Мамбетова.М. (2000) Башталгыч класстарда эне тилин окутуунун методикасы. Методикалыкколдонмо. ЖалалАбад,34 б.
11.Сакиева.С.С. (2001) Эне тили. Окуу-методикалык комплекс. ЖалалАбад,, 29- б.
12.Тихеева Е. И., (2019) Развитие речи детей - Москва : Юрайт,. - 116 б.
13.Якушева С. Д.(2011) Основы педагогического мастерства- 4-е изд., испр. и доп. -Москва : Издательский центр «А
АДАБИЯТТАР:
