ТОГОЛОК МОЛДОНУН “ҮРКӨР-ҮРКӨР ТОП ЖЫЛДЫЗ” ЫРЫНЫН ИДЕЯЛЫК МАЗМУНУ ЖАНА КӨРКӨМДҮҮЛҮГҮ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТОГОЛОК МОЛДОНУН "УРКОР-УРКОР ТОП ЖЫЛДЫЗ" ЫРЫНЫН ИДЕЯЛЫК МАЗМУНУ ЖАНА КЭРКЭМДУУЛУГУ

Макалада Тоголок Молдонун кептеген чыгармаларын балдарга арнаган балдар акыны экени, ошондуктан анын кыргыз адабиятынын тарыхында кыргыз балдар адабиятынын негиздеечYCY катары белгилYY экендиги айтылат. Макалада Тоголок Молдонун балдарга арнаган ырлары да орун алган. Бул ырлардын бири '^ркер^ркер топ жылдыз" ("Хулкар-Хулкар юлдузлар гурухи") женунде. Бул ырдын идеялык мазмуну талданат. Ырдагы сездердун маанисине басым жасалып, кээ бир тYШYHYксYЗ сездердун мааниси тYШYндYPYлет. Хулкар жылдызы кээде Айдын жанында пайда болуп, кээде Айдын жанында жок болот. Yркер жылдызы керунбей калганда кайда барат? Макалада бул жылдыз кайда баратканы жана ал жерде эмне кылары талкууланат. Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгында айтылган бул ырды Тоголок Молдо кайра иштеп чыгып, мазмунун, керкемдук жагынан андан ары еркундеткену женунде сез барат. Ар бир бала бул ыр менен таанышкан сайын анын журегунде энесине, айланасындагы жаратылышка болгон суйуусу, эмгекчилдикке умтулуусу кучейт деген тыянак чыгат. Макалада акындын бул ыры идеялык терец мазмуну менен адабиятта тубелуктуу орунду ээлегени айтылат.

Калит сузлар: уркер-уркер топ жылдыз, жоо желим, улпулдек, миф,аллитерация.

IDEOLOGICAL CONTENT AND ART OF TOGOLOK MOLDO'S SONG

"URKOR-URKOR TOP JYLDYZ"

The article states that Tugalak Molda is the poet of children, devoted to children a lot of poems and therefore he is recognized as an author of kyrgyz children literature. The article also features poems dedicated to children by Tugalak Molda. One of these poems is about "YpKop-YpKop mon №bindbi3" ("Hulkar-Hulkar group of stars"). The ideological content of this poem is analyzed. The meaning of the words in the poem is emphasized and the meaning of some obscure words is explained. The Hulkar star sometimes appears next to the Moon and sometimes disappears next to the Moon.

Гулзада Эркиновна Шерматова

Андижан мамлекеттик университети магистранти shermatova. gulzoda@mail .ru

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

Where does the Hulkar star go when it is no longer visible? The article discusses where this star is going and what it will do there. It is said that this poem, performed in the folklore of the Kyrgyz people, was rewritten by Tugalak Molda and further developed it in terms of content and art. As each child becomes acquainted with this poem, it is concluded that he loves his mother and the surrounding nature by heart, and his desire for diligence will increase. The article says that this poem of the poet with its deep ideological content occupies an eternal place in literature.

Keywords: hulkar-hulkar group of stars, unknown land in fairytale, myth, alliteration.

КИРИШУУ

Тоголок Молдо балдардын суйген акыны. Ал езунун кептеген чыгамаларын балдарга арнап жазган жана элдик чыгармаларды да балдарга ылайыкташтырып иштеп чыккан. Мына ошондуктан да кыргыз адабиятынын тарыхында Тоголок Молдону кыргыз балдар адабиятынын негиздеечусу деп аташат.

НЕГИЗГИ БОЛУГУ

Тоголок Молдонун чыгармачылыгы кыргыз элинин кеп кылымдык тарыхы бар, оозеки керкем сез енеру менен тыгыз байланышта енуккен. Мына ошондуктан анын чыгармаларында элдин айлана-чейреге, адамга, коомго жана башка нерселерге болгон кез караштары башка акындарга караганда арбыныраак кездешет.

"Балдар ыры" , '^ркер^ркер топ жылдыз", "Таалим кыз менен Кебектун айтышы", "Торпогум", "Турумтай", "Ботосу елген тее" жана башка ырларында тестиер балдарга, бебектерге арнап жазган. Чыгарманы окуган тестиер балдардын сез байлыгы кецейип, турмушка, дуйнеге болгон кез-карашы жогорулап, эстетикалык сезимин бийиктеткен. Балдардын инсан болуп калыптануусунда аларга жол керсетуп, тарбиялык мааниси зор. Ал эми '^ркер, уркер топ жылдыз" ырынын негизги проблемасы балдарды фантазиялуу елкеге жетелегенинде. Бала менен эненин ортосундагы мээримди, байланышты, суйууну дацазалайт. Эне менен баланын ортосундагы суйууну гана дацктап тим болбостон, эмгекти суйууге ундеп, эмгек менен гана адам баласы жашоосунда кеп нерсеге жетише тургандыгын эскертет. Ырдын дагы бир касиети - анын бат айтма турунде болгондугунда. Бат айтма турундегу ырды балага жаттатуу алда канча одой. Ошондой эле эс-тутумун жогорулатууга дагы чыгарманын таасири чод.

Акындын айрым чыгармаларынын керкемдук жагын, анда пайдаланган ар бир сезун талдоого алалы эмесе. Балдарга арналган '^ркер^ркер топ жылдыз" ырын алып керелу.

- YpKep-YpKep топ жылдыз YpKYn кайда барасьщ?

- Жоо желимге барамын.

- Жоо желимде эмнец бар?

- Аштык айдаар уулум бар. Жибек согоор кызым бар. Аштык алып нан кылам, Жибек алып тон кылам. Аштык алып уулумдан Азык-тYЛYк камдаймын. Ашка кардым тойгон соц, Анан айды жандаймын! Жибек алам кызымдан Кийим-кечек камдаймын. Кийим-кечек кийген соц,

Анан айды жандаймын. (Тоголок Молдо, 1970: s.127). Жогорку ырдын сeздeрYнe кeцYЛ бурабыз. Yркeр деген e3Y эмне? Yркeр асмандагы топ жылдыз. Ай менен Yркeр ар бир айда бир жолудан тогошуп турат. Ошол маалы-маалы менен Айды жандап турушун ырда "YркYп кайда барасыц?" деп сурап жатат.

Асмандагы Айды жандап турган Yркeр жылдызы YPKYп, башкача айтканда, жок болуп калган учурунда кайсы жакка барат? Бул акын тарабынан ойлонулат жана ал суроо акын тарабынан чечмеленет.

- Жоо желимге барамын.

- Жоо желимде эмнец бар?

- Аштык айдаар уулум бар.

Жибек согоор кызым бар. (Тоголок Молдо, 1970: s.127).

Эми ыр текстиндеги тYШYнбeй калган сeздeрдY талдайбыз. Жоо желим деген эмне? Бул сeз азыркы кыргыздарга анча деле тYШYHYктYY эмес, ал эми айрыкча Эзбекстандык кыргыздарга такыр тYШYHYктYY эмес сeз болуп саналат. Бул сeздYн башка мезгилде айтылары белгисиз. Тоголок Молдонун ушул ырында гана жолугат. Бул сeздY К.К.Юдахин "сказочные неизведанные края" деп которгон. Сказочный деген сeз тeмeнкYдeй маанилерди билдирет: 1. Жомоктогу. 2. Жомокто эле айтылуучу, болбогон, чындыкта жок, реалдуу эмес. 3. Укмуштуу, сонун, жыргал. (Юдахин К.К. 1957: s.778.). Ал эми "неизведанный" сeзY тeмeнкYдeй маанилерди билдирет: 1. Болуп кeрбeгeн, тажрыйбада болбогон. 2. Текшерилбеген, белгисиз. Ал эми "край" сeзY да бир канча маанилерди берет: 1. Чет, кыры, учу; край стола столдун чети. 2. эрдee; налить стакан до краёв

стакандын эрдeeсYнe чыгара куюу. 3. страна (местность) елке ж.б. (Юдахин К.К. 1957: s.415.).

Жогоркулардан улам "Жоо желим" деген сезду "жомоктогу елке" деп которууга да болот керунет. Демек, Yркeр жылдызы Айдын алдында кeрYнбeй калган учурунда жомоктогу елкедегу аштык айдаган уулуна, ал жакта жибек соккон кызына барат экен да. Ошондо Ypкep деген топ жылдыз кepYнбeй калган кезинде "жомоктогу елкеге" барат экен да. Андан ары ыр ушундайча уланат: Аштык алып нан кылам, Жибек алып тон кылам.

Аштык алып уулумдан Азык-тYЛYк камдаймын. Ашка кардым тойгон соц, Анан айды жандаймын! Жибек алам кызымдан Кийим-кечек камдаймын. Кийим-кечек кийген соц,

Анан айды жандаймын. Керсе, Ypкep деген топ жылдыз кepYнбeй калган мезгилинде эмгектенет экен да. Демек, Айдын алдында жандап турган Ypкep жылдызы кepYнбeй калганда, жоо желимдеги уулунан аштык алат, аштык алып нан кылат. Ал жерде жибек согоор кызы да бар. Жибек согоор кызынан жибек алып, кийим - кечек камдайт, кийим-кечек кийген соц гана кайрадан Айды жандайт.

Ал эми кыргыз элинде бул ырды: - Ypкep-Ypкep, Y4 жылдыз,

-YлпYЛдeккe барамын, - тYPYндe баштап айтылганы да учурайт. Ал эми Тоголок Молдонун ырында "Ypкep-Ypкep топ жылдыз" дейилген. Yp^p жылдызы eзY "Y4 жылдызбы", же "топ жылдызбы" деген суроо коюлат.

Окумуштуулардын айтымына караганда телескоп менен караганда Yp^p топ жылдызында 280 жылдызды кepYYгe болот экен. Ал эми кeзY ете курч адам ошол 280 жылдыздын жети жылдызын, начарыраагы алты жылдызды кepYШY мYмкYн экен. Бул жылдыз тууралуу байыркы кеп варианттуу грек мифологиясы болуп, анын биринде ушундай айтылат. (Тоголок Молдо, 1991: s.110. ).

Атланттын (Атластын) аялы Плейона жети кызды, Алкионаны, Келенону, Электраны, Тайгетаны, Майаны, Стеронаны, Меропаны терейт. Меропасы Сизиф деген кудайдын убарасын тартып, иш менен машакат чеккен карапайым адамга турмушка чыккандыктан, кудайларга баш кошкон эжелеринен корунуп, аларга

YpкYп кайда барасыц?

далдаланып, эл Ke3YHe кeрYнбeй журет экен. Ошондуктан аны кезу курч кишилер гана байкап, кере алат экен.

Жогорку байыркы гректин мифи менен кыргыз эли толук тааныш болбогон, бирок алар да YркeрдY уул-кыздуу байбиче катары элестетишкен. Бул болсо, кыргыз элинин Yркeр жылдызы тууралуу элестетYYлeрY тааныш болбосо да жогорку грек мифине жакындаштырылганын кeрсeтeт.

Элдик варианттагы ырда YркeрдY Y4 жылдыз деп аташы сeздeрдY баш жагынан YндeштYPYп айтууга, башкача айтканда, аллитерацияга байланыштуу пайда болгон.

Аллитерация (лат. а1 — кошо, карай, littera — тамга) — ырда (айрым учурда кара сeздe да) ce3 башында же сап башында бирдей y^y3 тыбыштардын айтылышы. Аллитерация дYЙнe элдеринин ^р^м ce3 eнeрYндe кецири тараган. Айрыкча тYрк элдеринин поэзиясында жана желдирме, жорго ce3 («ыргактуу проза») формасындагы чыгармачылыгында кeп колдонулат. Кыргыз элдик оозеки эпикалык, лирикалык чыгармалардан тартып, макал-лакаптарга чейин аллитерация eтe eнYккeн тYPдe жолугат.

- Yркeр-Yркeр топ жылдыз

дегенге караганда:

- Yркeр-Yркeр, Y4 жылдыз,

YркYп кайда барасьщ? - тYPYндe айтылганда биринчи саптын башындагы Yркeр-Yркeр деген сeздeн кийин да eзYнe окшош тыбыш менен айтылган Yч деген сeз удаа келип, сап ичиндеги аллитерация сакталат, ошону менен бирге экинчи саптын башкы сeзY да "y" тыбышы менен башталган '^р^р" деген сeз менен башталып, саптар ортосундагы аллитерация менен бекемделип, "YлпYлдeккe барамын" деген YЧYнчY сапта андан ары удантылып кетет. Мында '^р^р^р^р, Yч жылдыз" деген сeздeр YркeрдYн канча жылдыздан турарын билбегенден эмес, ырдагы сeздeрдYн уккулуктуу болуп айтылышы YЧYн колдонулган.

- Ал эми "YлпYлдeк" дегени эмне дегени? Албетте, "YлпYлдeк" деген сeздYн мааниси бизге тYШYHYктYY, бул сeз YлбYрeк, жумшак, eтe назик деген маанини берсе да, ырда бул сeз аркылуу Ай, Yркeр жана башка жылдыздар батып кетип жаткан батыш жак, анын ары жагындагылар деген тYШYHYк жатат. Yркeр менен Ай тогошоордон мурда Ай батыш жакка батып кетип, эки-Yч кYн кeрYнбeй калып, анан гана кыцырактай болуп жацырып, белгилYY бир убакыт eткeндeн кийин гана Yркeр менен тогошот. Мына ушул кырдаал Тоголок Молдодо "жоо желим", ал эми кыргыз элдик оозеки чыгармачылыгы вариантында "YлпYлдeк" деген сeздYн экeeндe тец кыйыр чагылдырылып берилген.

YркYп кайда барасыц?

КОРУТУНДУ

Тоголок Молдонун '^ркер^ркер топ жылдыз" ыры менен таанышкан балдар асман телолоруна кызыгуусу артат, жаратылышка суктанышат, байкоого ашыгышат жана ез энелерине мээрими, CYЙYYCY артат, Ypкep жылдызындай эмгекчил болууга умтулушат. Калаберсе, ушул ыр аркылуу алардын жан дYЙнeлepY мeлтYP суудай тазаланып, арууланат. Бул дагы кеп кылымдар кыргыз адабиятында идеялык мазмунун жоготпой жашай берет.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН АДАБИЯТТАР (REFERENCES)

1. Тоголок Молдо. (1970). Чыгармаларынын 2 томдугу. 1 т. - Фрунзе: «Кыргызстан» басмасы. - 304 б.

2. Тоголок Молдо. (1970). Чыгармаларынын 2 томдугу. 2 т. - Фрунзе: «Кыргызстан» басмасы. - 344 б.

3. Юдахин К.К. Орусча-кыргызча сездук.Чет жана улут сeздYктepYHYн басмасы. Москва - 1957. - 992 с.

4. Кыргыз адабиятынын тарыхы. (2002).7 томдук. 4т.-Бишкек: - 436 б.

5.Тоголок Молдо. (1991). Изилдеелер, эскеpYYлep. - Бишкек: Адабият.. -244 б.

6. Калдыбаева, А.Т. (1995). Элдик акындар жана тарбия. Окуу-методикалык курал. -Бишкек:. - 80 б.