CC BY
24УДК: 37.02(575.2) (043.3)
ТИЛ YЙРeТYYНYН МАЗМУНУН ЖАНЫ ШАРТТА КОМПЕТЕНТТYYЛYККe НЕГИЗДЕП ОКУТУУ
СЫДЫКБАЕВА МИРА МЕДЕРКУЛОВНА
И.Абдраимов атындагы Кыргыз авиациялык институту, педагогика илимдеринин доктору, профессор. Бишкек шаары, Кыргыз Респкубликасы,
ОНОЮ Ю 0000-0003-2342-2145 ЖОЛДОШБЕКОВА АКБАТА ЖОЛДОШБЕКОВНА Айыл, суу чарба жана аймактарды энYктYPYY министрлиги, Агрардык саясат жана экономикалык божомолдоо бэлYMYHYн жетектээчY адиси, Бишкек шаары, Кыргыз Респкубликасы, ОНОЮ Ю 0000-0002-7197-7009
АННОТАЦИЯ
Окутуунун мазмуну деп окуучулар (студенттер) эздэштYPYYЧY билим, билгичтик жана кэндYмдэрдYн жыйындысын тYШYнэбYЗ. Тил YйрэнYп жатышкан студенттердин тилдик профессионалдык компетенциясын калыптандыруу процесси эзYнэ диагностикалык, аналитикалык, максаттуу, мазмундуу жана процессуалдык компоненттерди камтыган YлгYHYн жана профессионалдык тилдик компонентке ээ болуу этабынын негизинде ишке ашырылышы керек экендиги айтылат. Тилдик компетенциянын тYЗYЛYШY -бул эне тилине окутуунун эн маанилYY жактарынын бири экендиги жэнYндэ сэз жYрэт.
ТYЙYндYY сездер: окутуунун мазмуну, тилди YйрэтYYHYн мазмуну, кесиптик тилдик компетенция, лексикалык компетенция, жэндэм жана кэндYм, салттуу билим берYY.
ОБУЧЕНИЕ СОДЕРЖАНИЮ ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА НА ОСНОВЕ КОМПЕТЕНЦИЙ В НОВЫХ УСЛОВИЯХ
СЫДЫКБАЕВА МИРА МЕДЕРКУЛОВНА
доктор педагогических наук, профессор. Киргизский авиационный институт имени И. Абдраимова, город Бишкек, Кыргызская Республика,
ОНОЮ Ю 0000-0003-2342-2145 ЖОЛДОШБЕКОВА АКБАТА ДЖОЛДОШБЕКОВНА ведущий специалист отдела аграрной политики и экономического прогнозирования, Министерство сельского хозяйства, водных ресурсов и
территориального развития, город Бишкек, Кыргызская Республика,
ORCID ID 0000-0002-7197-7009 АННОТАЦИЯ
Содержание обучения - это набор знаний, навыков и умений, которые приобретают обучающиеся. Утверждается, что процесс формирования языковой профессиональной компетенции изучающих язык должен быть основан на модели, включающей диагностический, аналитический, целевой, содержательно-методический компоненты и этап овладения профессиональным языковым компонентом. Структура языковой компетенции - один из важнейших аспектов обучения родному языку.
Ключевые слова: содержание обучения, содержание обучения языку, профессиональная языковая компетенция, лексическая компетенция, навыки и умения, традиционное образование.
TEACHING THE CONTENT OF LANGUAGE TEACHING BASED ON COMPETENCE IN THE NEW ENVIRONMENT
SYDYKBAEVA MIRA MEDERKULOVNA
Kyrgyz Aviation Institute named after I. Abdraimov, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor. Kyrgyz Republic, Bishkek, ORCID ID 0000-0002-7197-7009
JOLDOSHBEKOVA AKBATA JOLDOSHBEKOVNA
Ministry of Agriculture, Water Resources and Territorial Development, Leading Specialist of the Department of Agrarian Policy and Economic Forecasting, Kyrgyz
Republic, Bishkek, ORCID ID 0000-0002-7197-7009 ABSTRACT
The content of training is a set of knowledge, skills and abilities that students acquire. It is stated that the process of formation of language professional competence of language learners should be based on a model that includes diagnostic, analytical, target, content and procedural components and the stage of acquiring a professional language component. The structure of language competence is one of the most important aspects of mother tongue teaching.
Keywords: content of teaching, content of language teaching, professional language competence, lexical competence, skills and abilities, traditional education.
Жалпы эле окутуунун мазмуну деп студенттер eздeштYPYYЧY билим, билгичтик жана кeндYмдeрдYн жыйындысын тYШYнeбYЗ. Соцку мезгилде мазмунду компетенцияларга ажыратып аныктоо колдонула баштады. Окутуунун мазмунунда тилдик-грамматикалык (тилдик компетенция) негизи тууралуу кыскача токтолуу. Сабактын мазмуну, формасы, кызматы, максаты, уюштуруу жагы бары бирин-бири толуктап турган компоненттер.
Мазмун - бул биринчи кезекте ойдун чордону, eтYЛYYYЧY сабактын башынан аягына чейин кармап турган тулкусу. Эгер окутуунун мазмуну жоголсо-ал чоц жоготуу болуп саналат. Мазмунсуз eтYлгeн чайды-куйду сабактан эч майнап чыкпайт. Тилди окутуунун мазмунуна: сабактын темасы, ар кандай кырдаалдар, кeнYГYYлeр, CYЙлeм тYЗДYPYY, текст, CYЙлeшYY, педагогикалык баарлашуу, диалогдор негизги компоненттерине кирет. Тилди окутуунун мазмунунда CYЙлeм тYЗYYгe YЙрeтYY негизги болуп саналат. СYЙлeм тYЗYYДe тил YЙрeтYYHYн шп методдору кошо жYрeт. Бул процессти ишке ашырууда окулуп жаткан тилдин нормалары керектYY жана жетиштYY кeлeмдe eздeштYPYY талап кылынат. Алгач ойлонот, анан грамматикалык эрежелерди эсине тYШYрeт. Аны колдонуунун жол эрежелерине таянат. Ичинен айта турган CYЙлeмYн иреттейт. Мунун баары ац-сезим менен ишке ашат. Ац-сезим менен иштелген иш кeп убакыт бою адамдын эсинде сакталаары белгилYY. Кийинки CYЙлeм тYЗгeндe ошол процесс кайталанат. Бирок мурункуга караганда бир топ жецилдеп, оцойлоп калганын сезет. Философиянын тили менен айтканда сeзсYЗ ой, ойсуз сeз болушу мYмкYH эмес. Адамдын оюу менен тилинин ортосунда тыгыз байланыш тил YЙрeнYYДeгY маанилYY жагдай болуп эсептелинет. Андан сырткары дагы CYЙлeм тYЗYYДe сeзсYЗ тыныш белгилерди eздeштYPYY да кошо жYрeт.
Тыныш белгилерди YЙрeтYY да окутуунун мазмунуна кирет. Тыныш белгилерди жакшы eздeштYPYY дегендик - бул адамдын берейин деген оюн, эмоциялык сезимдерин туура берYYгe, бирeeнYн кебин угуп жатканда да ал адамдын ички сезимдерин жеткире тYШYHYYгe жардам берет. Угуп тYШYHYYДe речтин темпинин да ролу чоц. Себеби жагымдуу тон, уккулуктуу дикция, ачык, даана речтин темпи жеткиликтYY тYШYHYYгe, айтылып жаткан ойду толук кабылдоого шарт тYзeт. Профессор Б.ЭмYралиев: «Музыканы нотасыз билYYгe болбой турган сыяктуу CYЙлeмдYн нагыз маанисине тыныш белгилерсиз тYШYHYYгe мYмкYH эмес. Демек тыныш белгилер жазуу тYPYHдeгY речти туура окуунун нотасы болоорун», - айткан.. Кыргыз тилин чет тил катары окутуп
YЙрeтYYДe тыныш белгилерин жакшы вздвштYPYY-бул туура CYЙлввгв ебелге боло турган жагдай гана эмес, ошону менен бирге башка бирeeнYн сeзYн, берейин деген оюн толук кабылдоого мYмкYнчYЛYк тYзeт.
Тексттер менен иштвв да окутуунун мазмунун аныктайт. Кесипке ылайыкталып тандалган тексттер ар кандай ситуациялык абалдагы жeндeмдYYЛYктY шыктандыруучу курал болуп саналат.
Ааламдашуунун шартында жана маалымат алмашуу анчалык кыйынга турбай калган взгвчв азыркы учурдун студентине билим берYYHYн жацы стандарттык концепцияларын даярдап, алар окуй турган китептердин жацы YлгYлeрYH тYЗYп чыгуу, окутуучу адистердин илимий децгээлдери жeнYHдeгY маселени чечYY зарыл милдеттерден.
Билим берYYHYH компетенттYYЛYккe негизделген жолуна eтYYДe окутуучунун ролунун жана функциясынын eзгeрYШY келечектеги кесипквй кадрларды даярдоо боюнча программалардын, окутуунун планын, окутуунун мазмунун, окуу китептеринин, окуу куралдарынын, билим берYY стандарттарынын кесиптик eнYГYY траекториясынын eзгeрYШYH талап кылат. Болон системасынын негизинде окутуунун кредиттик технологиясын ишке ашырууда студенттердин компетенттYYЛYГYH калыптандыруу парадигмасы кулач жайууда. Билим берYY системасы мурунку салттуу билим берYYHY алмаштырган жацы системаны башынан eткeрYп жатат.
Салттуу билим берYYHYн максаттары азыркы кесипквй адиске компетенттYYЛYктYH жогорку денгээлин тYЗYY максаты менен толукталууда. Учурдун талабы боюнча тилди YЙрeнYYHYH максаты коммуникативдик компетенцияны калыптандыруу болуп саналат. Тил YЙрeтYY сабактарынын программаларында «коммуникативдик компетенция», «тилдик компетенция», «лингвистикалык компетенция», «маданият таануу компетенциясы» тYШYHYктeрY киргизилип жатат. Студенттердин аталган бул компетенцияларды толугу менен eздeштYPYШY YЧYH студенттердин оозеки жана жазма тилин eнYктYPYY боюнча багыттуу, системалык иштерди биринчи кYHдeн тарта ЖYPГYЗYY зарыл.
Экинчи чет тилди YЙрeтYYHYH маанилYY максаттарынын бири - тилди YЙрeнYп жаткандар ошол тилди YЙрeнYYHY вз алдынча уланта ала турган негизди жараткан шыкты калыптандыруу болуп эсептелет. ИзилдeeчYлeрдYн айтымында, комуникативлик компетенциянын негизги булагы болуп тилдик компетенция саналат. Экинчи тилди YЙрeтYYДe белгиленген максатка ылайык тил компетенциясын калыптандыруу барган сайын маанилYY болуп барат.
Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» № 6 - ноябрь-декабрь (53) 2021
Тилдик компетенциянын тYЗYЛYШY - бул эне тилине окутуунун эц маанилYY жактарынын бири, анткени тилдик компетенция - бул студенттердин сeздeрдY, алардын формаларын, синтаксистик тYЗYЛYштeрдY адабий тилдин нормаларына ылайык колдонуу, анын синонимикалык каражаттарын пайдалануу, акыры тилдин бардык байлыктарын толугу менен пайдалана билYY жeндeмдYYЛYГY. Тил компетенциясы - тил жeнYндe атайын окутууну жeндeштYPYY менен кYHYмдYк турмуш тиричиликтен чогулган CYЙлeшYY тажрыйбасын колдонуунун негизинде тил сезимин калыпка келтирYYHY eзYнe камтыган психологиялык система. Азыркы учурда тилдик компетенциянын тYЗYЛYШYнe e3re4e маани берилYYДe, анткени социалдык жактан активдYY инсандын калыптанышынын eбeлгeсY катары бааланууда. Ошондуктан, аталган терминдин, тYШYHYктeрдYH
лингводидактикага киргизилиши кокусунан эмес экенин белгилеп кетYYгe болот. Бул билим берYYHYH негизи деп табылган компетенттYYЛYк ыкмаларынын нугунда жатат. Билим берYYHYH жацыланган мазмунунун негизинде «билим берYYHYH так аныкталган максатттары катары каралган маанилYY компетенттYYЛYктeр» коюлушу кYTYЛYYДe. Аталган тYШYHYктeрдYH бекитилиши заманбап психологиялык жана лингвистикалык илимдин: CYЙлee жeндeмдYYЛYГYHYH теориясы, CYЙлeшYYHYн жалпы мыйзам ченемдерин жана тилдик каражаттарды колдонуу учурдагы ишмердигин (сYЙлee жана угуу) изилдеген коммуникативдик лингвистиканын жана тилди eздeштYPYYHYH механизмин TYШYHДYргeн жана системалык CYрeттeлYШYH кeрсeткeн когнитивдик лингвистиканын жетишкендиктери менен шартталат.
Тилдик компетенция - бул шп компоненттик кeрYHYш, ага башка компоненттер менен катар лексикалык компетенция да кирет. Лексикалык компетенция деп лексика, лексикалык шык жаатындагы билимдердин жыйындысы TYШYHДYPYлeт, аларды eздeштYPYп алуу YЙрeнYп жаткан тилдин тилдик ченемдерине ылайык, лингвистикалык контекстте ЛБге (лексикалык бирдиктер) семантикалык туура тандоо жYргYЗYYгe MYMKYHЧYЛYK берет. Экинчи чет тилди YЙрeнYYДe лексикалык компетенциянын калыптанышы алгылыктуу кызыгууну билдирет, анткени тилди экинчи тил катары окутууда бир топ чоц катмары потенциалдык сeздYккe таандык, аны эсебинен ошол тилди YЙрeнYYДe тез жылыштар болуп, татаалыраак, анын ичинде, аутентикалык тексттерди окуу MYMKYH боло баштайт.
Тилди экинчи тил катары окутууда лексикалык компетенцияны калыптандыруу процесси эгер темен^ принциптерге ылайык курулса, ийгиликтYY ишке ашат:
1) Тилди экинчи тил катары окутууда лексикалык компетенциянын калыптануу процессинин когнитивдик-интеллектуалдык багыт принцибинде;
2) студенттердин тилдик тажрыйбасын эске алуу принцибинде;
3) студенттердин окуу тажрыйбасын эске алуу принцибинде;
4) Тилди экинчи тил катары окутууда лексикалык компетенциянын калыптануу процессинде ез алдынча окууну калыптандыруу принцибинде;
5) экинчи тил катары YЙретYYHYн интенсивдYYЛYк принцибинде;
6) студенттердин келечектеги кесиптик ишмердYYЛYГYHYH контекстинде экинчи тилдеги тил компетенциясынын лексикалык аспектин калыптандыруу принцибинде.
Жогоруда белгиленген принциптер тилди экинчи тил катары окутууда бYTYндей тилдик компетенциянын калыптандыруу процессине таасирин тийгизиши мYмкYH экенин белгилеп кетYY зарыл.
Экинчи тилди YЙренYYДе атайын методиканын иштелип чыгышы студенттердин тилдик компетенциясынын лексикалык аспектин калыптандыруунун натыйжалуулугунун шарты болуп калды, методикада окулуп жаткан лексикалык бирдик кайсыл бир типологиялык топко таандыгы эске алынып жана ал жогоруда белгиленген принциптерге негизделген.
Бул методиканын маанилYY этаптарынын бири жацы лексикалык бирдик менен таанышуу болуп эсептелет. Методика боюнча студенттер езYHYн жеке тилдик тажрыйбасына таянуу менен YЙренYп жаткан лексикалык бирдикти ез алдынча семантизациялоосу YЧYн маселелик-издее тапшырмаларын кецири колдонуу каралган. Ошол эле учурда лексикалык бирдиктин типологиялык тиешелYYЛYГYне карата окутуучунун жардамынын децгээли езгерYЛYп турат.
Окутуучунун ролу студенттер биринчи тилдин лексикасын YЙренYYДегY окуу стратегияларын экинчи тилдин лексикасын YЙренYY процессине TYШYHYY менен кечYPYYCYн ебелгелеп турууда.
Мындан тышкары, студенттерди болочок кесип ээлери катары профессионалдуу даярдоонун контекстинде кесипкей адистин иш-аракеттерине тиешелYY рефлексияны этап-этап менен киргизYY зарыл, бул студенттердин методикалык компетенциясынын калыптанышына ебелге тYзет.
А.Н.Хуторской компетенттYYЛYK жана компетенциянын функцияларын билим берYYHYH TYPДYY аспектилерине карата билим алуучунун инсандыгына карата, билимине, жeндeмYнe жана кeндYMYнe, билим берYYHYH TYЗYMYнe жана мазмунуна карата, ишмердYYЛYк ыкмаларына карата бeлYп карайт.
Биздин мектептерде, жогорку окуу жайларда азыр кыргыз тилин мамлекеттик тил катары, орус тилин официалдуу тил катары окутуу, ошону менен бирге чет тилдерин окутууда бирдиктYY ыкмалардын чегинде ишке ашыруу жана кандайдыр бир бирдиктYY TYШYHYY, байланыштуу eTYY, бирдиктYY концепцияны иштеп чыгуу аракети жасалышы маанилYY нерсе.
Кесипкeй адистин инсандык сапаттарынын, анын жалпы жана таануу маданиятын, баалуулуктарды кабыл алуудагы эц маанилYY нерсе - мамлекеттик тилге карата мамилесин TYЗYYДeгY, eнYГYп- eсYШYнe эне тилдин маанисин эске алып, тилдик компетенттYYЛYKTY CYЙлee жeндeмдYYЛYH eздeштYPYYHYH жалац гана милдеттYY жана керектYY шарты эмес, ошондой эле тилдик eHY^YHYH каражаты, тил атайы белгилер системасы жана коомдук кeрYHYш экенин TYШYHYYCYHYH, акыры отуруп, тил eHYKKeH инсандын калыптанышынын шарты катары кабыл алуу зарыл.
Кыргыз тилин экинчи тил катары окутуу методикасындагы «компетенттYYЛYK» TYШYHYГY биринчи кезекте тилди билYY децгээлин аныктоо менен кошо окутуунун максатын так аныкталышын издee менен байланыштуу, башкача айтканда, студент тилди кандай eздeштYргeн деген суроого жооп издee. Учурдагы методикада компетенттYYЛYK деп кыргыз тилин экинчи тил катары окутуу процессинде TYЗYЛYп жаткан жана тилди eздeштYPYYHY, аягында студенттин eнYГYШYнe, eсYШYнe кызмат кылган билим, жeндeм жана тажрыйбанын жалпылыгы менен TYШYHДYPYлeт.
КомпетенттYYЛYKTYH ушундай TYШYHYЛYШYнeн улам, алардын CYрeттeлYШY eзYнe eздeштYPYЛYYЧY билимди, ишмердик жагына ылайык TYЗYЛYШY зарыл болгон жeндeм жана тажрыйбаны камтыйт.
Кыргыз тилине окутуунун максаты жалац билим берYY менен чектелбестен, тарбиялоо маселелерин чечYY да каралышы анык. Максатка ылайык, билимди топтоо гана жeндeмдeрдY eздeштYPYY эмес, студенттин инсандыкка багыт алуусун, анын интеллектуалдык жана чыгармачылык шыгын, баалуулуктарды тандоосун, мотивдерин жана кызыкчылыктарын eHYKTYPYY болмокчу. Буга байланыштуу компетенттYYЛYKTY ЖОЖДордо мамлекеттик тилди
окутуу аспектинде Караганда мында Y4YH4Y компонентти - студенттин инсандык сапаттарынын внYГYYCY боюнча коюлган максаттардын болушун шарттайт.
Колдонулган адабияттар:
1.Мусаева В.И. Кыргыз тилин компетенттYYЛYКтYн негизинде окутуу. Бишкек 2014,- 99 б.
2. Оразбаева Ф.Ш. Ттдк катынас пен катысым адiсiнiц гылыми- теориялык непздер^ Пед. илим. докт, дисс.автореф. 13.00.02 , Алматы ,; 1996
3. 0мYралиев Б. Фрунзе, «Мектеп», 1991-194-б.тилин компьютерлештирYYHYн проблемалары // Ж. Баласагын атындагы КУУнун жарчысы 2004, № 3, 227 - 232-бб.
4. Хуторской А.В Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированного образования // Народное образование. - 2003. - № 2, - 58-64 бб.
5. Хуторской А.В. Технология проектирования ключевых и предметных компетенций. [Электронный ресурс] / А. В. Хуторской // Эйдос: Интернет-журнал. — Режим доступа: http://www.eidos.ru/journal/2005/1212.htm (дата обращения: 24.08.2010).
