CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PEDAGOGY. PSYCHOLOGY
e-ISSN: 1694-8742
№2(3). 2023, 37-44
УДК: 372.853
DOI: https://doi.org/10.52754/16948742 2(3) 5-2023
ЖАЛПЫ ФИЗИКА КУРСУ МЕНЕН ТЕХНИКАЛЫК ДИСЦИПИНАЛАРДЫ БАЙЛАНЫШТЫРЫП ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ КУРСА ОБЩЕЙ ФИЗИКИ И ЕГО ВЗАИМОСВЯЗЬ С
ТЕХНИЧЕСКИМИ ДИСЦИПЛИНАМИ
METHODOLOGY FOR TEACHING A GENERAL PHYSICS COURSE AND ITS RELATIONSHIP WITH TECHNICAL DISCIPLINES
Бабаев Доолотбай Бабаевич
Бабаев Доолотбай Бабаевич Babaev Doolotbay Babayevich
пед. илимд. д-ру, профессор, Билим беруудвгу заманбап информациялык технологиялар институту
д-р пед. наук, профессор, Институт современных информационных технологий в образовании D-r of Ped. Sciences, Professor, Institute of Modern Information Technologies in Education
babaev. dolon@mail. ru
_ORCID: 0000-0002-6227-1960_
Хаитов Шавкат Кимсанбаевич
Хаитов Шавкат Кимсанбаевич
Khaitov Shavkat Kimsanbaevich
пед. илимд. канд., доцент, Б. Сыдыков атындагы Кыргыз-взбек Эл аралык университети
канд. пед. наук, доцент, Кыргызско-Узбекский Международный университет имени Б. Сыдыкова Cand. of Ped. Sciences, Assoiate Professor, Kyrgyz-UzbekInternational University named after B. Sydykov
shavkat2810@mail. ru
ЖАЛПЫ ФИЗИКА КУРСУ МЕНЕН ТЕХНИКАЛЫК ДИСЦИПИНАЛАРДЫ БАЙЛАНЫШТЫРЫП ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ
Аннотация
Макалада техникалык жогорку окуу жайларда болочок инженерлерди даядрдоодо жалпы физика курсун тандап алган кесибине байланыштырып окутуунун методикасы, формалары жана аларды ишке ашыруунун жолдору каралган. Ошондой эле физика боюнча кесиптик мазмундагы темаларды окутууда мотивациялык кырдаалды TYЗYYYHYH мисалдары келтирилген.
Ачкыч свздвр: кесипке багыттоо, техникалык мазмундагы маселелер, предметтер аралык байланыш, маселелерди формулировкалоо.
Методика преподавания курса общей физики и его Methodology for teaching a general physics course and взаимосвязь с техническими дисциплинами its relationship with technical disciplines
Аннотация Abstract
в данной статье рассматривается пути реализации this article discusses the ways of implementing the
методики, формы преподавания курса общей физики methodology, the form of teaching the course of general
при подготовке будущих инженеров учитывая physics in the preparation of future engineers, taking into
взаимосвязь с выбранной профессии. А также account the relationship with the chosen profession. And
приведены примеры создание мотивационной also examples are given of creating motivational situations
ситуаций при обучении темы по физике when teaching topics in physics of a professional natur. профессионального характера.
Ключевые слова: профориентация, задачи Keywords: career guidance, tasks of technical content,
технического содержания, межпредметный связь, interdisciplinary communication, formulation of tasks. формулировка задач.
Киришуу
Кыргыз Республикасында билим берYYHY внYктYPYYHYн 2012-2020-жылдардагы стратегиясында алган билимдердин сапатын жогорулатуу, жогорку кесиптик билим беруу менен эмгек рыногунун арасындагы талаптарды шайкеш келтирYY, YЗГYлтYксYЗ билим берYYHY eнYктYPYYГ0 карата тиешелYY милдеттер коюлган. Бул милдеттер техникалык жогорку окуу жайларда физиканы кесипке багыттап окутууда анын мазмунун eркYндeтYYHY талап кылат. Анткени инженердик факультеттердеги билим берYYHYн сапаты анын прикладдык багыттуулугунан, окутуунун тYPДYY технологияларын пайдалануудан кез каранды. Ал эми азыркы учурда жаштарга сапаттуу техникалык билим берYY, алардын инженердик-практикалык шык-жeндeмдeрYн калыптандыруу зарылдыгы «2018-2040-жылдары Кыргыз Республикасын туруктуу eнYктYPYYHYн Улуттук стратегиясында» каралган (Стратегия развития образования в Кыргызской Республике на 2012-2020 годы, 2012).
ИзилдввнYн максаты: техникалык жогорку окуу жайлардагы жалпы физика курсун инженердик кесипке багыттап окутуунун методикасын иштеп чыгуу жана аны окуу процессине киргизYY.
ИзилдввнYн объектиси: болочок инженерлерди даярдаган техникалык жогорку окуу жайларда жалпы физика курсун окутуу процесси.
ИзилдввнYн предмети: инженердик факультеттерде жалпы физика курсун кесипке багыттап окутуунун методикасы.
Талкуу жана изилдее жыйынтыктары
Инженердик багытындагы студенттердин теориялык билимдерин техникада колдоно алуу децгээлдерин жана физикалык билимдерди кандай ыкмалар аркылуу колдонуусун, прикладдык мYнeздeгY материалдарды баяндонун методдору кандай экендигин талдоого алуунун негизинде жалпы физика курсунун «Электрлee жана магнетизм» бeлYMYн тандап алдык. Себеби, ал бeлYмдeгY физикалык билимдер башкаларына салыштырмалуу техникада ^п колдонулат жана атайын дисциплиналарды окутуу YЧYн таяныч билимдерди берYYЧY базалык бeлYм болуп эсептелинет.
Биз жактан талдоого алынган окуу китептерде физикалык билимдерди техникада колдонуу мисалдары eтe начар экендиги аныкталып, eзгeчe технологиялык процесстерге тиешелYY гана ммалыматтарга басым жасалгандыгы аныкталды. Илимий-техникалык прогресстин eнYГYYCYHYн ийгиликтYYЛYГY жацы технологияларды иштелип чыгышы аркылуу аныкталат жана мектептин реформасы физика курсундагы технологиялык процесстердин мисалдарын карап чыгууну талап кылып жатат. Бул жетишпегендиктерди окутуучу eзYHYн билимдерин студенттерге берYY аркылуу толтурушу керек.
Жалпы физика курсунун техникалык дисциплиналар менен байланыштырып окутуу болочок инженерлердин кесиптик ишмердYYЛYктeрYн eркYндeтYYгe жардам берип, болочок инженерлер физика курсун окуп жатканда студенттердин кесиптик билимдерин, билгичтиктерин жана кeндYмдeрYн калыптандырууга eбeлгe тYзeт.
Проблеманын практикадагы абалын изилдeeнYн алгачкы этабында техникалык жогорку окуу жайлардын бакалавр адистиктеринин 640200 "Электроэнергетика жана электротехника" багытынын «электр энергиясы менен камсыз кылуу» профилинин окуу пландары жалпы
физика дисциплинасынын мазмуну жана аны окутууга бeлYнгeн сааттар талдоого алынды жана физика дисциплинасын окутууга бeлYнгeн сааттар окуу пландарында кыскартылгандыгы аныкталды (Учебный план, 2020).
1-таблица. «Электр менен камсыздоо» багытынын окуу пландарында жалпы физика курсуна бeлYнгeн сааттардын саны
Окуу планын бекитилген жылы Жалпы физика курсу YЧYн бeлYнгeн сааттар
Жалпы Семестр Сабактардын формасы
1-2 3-4 Лекциялар Практикалык сабактар Лабораториялык сабактар 9з алдынча иштер
2011-ж. чейин 650 88 88 144 88 120 298
2011-ж. баштап азыркы кYнгe чейин 240 120 48 44 28 120
Физикалык жана техникалык илимдердин eз ара байланышы техникалык мазмундагы маселелерди чыгаруунун жолдору талдоого алынып физика илиминин жана техникалык илимдердин негизги функциялары аныкталды.
Физика илиминин негизги функциясы - физикалык кубулуштардын маанисин аныктоо, физикалык закон ченемдYYЛYктeрдY ачып берYY, ДYЙнeнYн илимий физикалык CYрeттeлYШYн калыптандыруу. Мисалы, Ньютондун закондору, механикалык кыймылдын закон ченемдYYЛYктeрYн чагылдыруу аркылуу механиканын теориялык маселелерин, аны чыгаруунун методдорун Yйрeтeт; берилген ^чтер жана абалдын баштапкы координаталары боюнча телонун акыркы абалын табуу; берилген физикалык закон боюнча телонун абалынын параметрлеринин eзгeрYYCY аркылуу кYчтY табууга болот.
Техникалык илимдердин негизги функциясы - конструктордук-технологиялык маселелерди eзгeртYп тYЗYY. Техникалык билимдердин максаты болуп - табигый-илимий билимдерди болочок инженерлердин практикалык ишмердYYЛYГYндe колдонууга YЙрeтYY.
Физика курсу техниканын илимий негизин тYЗгeндYктeн, башкы кeйгeй бул - техника жана eндYPYштYн eзгeчe системасында ЖОЖдордо жалпы илимий жана кесиптик билим берYYHY байланыштыруунун проблемаларын чечYYгe жол табуу. Бул проблеманы чечYY YЧYн жалпы физика курсу менен кесиптик-техникалык дисциплиналардын жана практиканын eз ара байланышын аныктоо зарыл. Бул eз ара байланыш 1-CYрeттe берилди.
1-сурвт. Жалпы физика курсу менен кесиптик-техникалык дисциплиналардын байланышы
Билимдер, кесиптик билгичтиктерге жана жeндeмдYYЛYктeргe ийгиликтYY ээ болуу жана кесиптик ой жYГYртYYHY калыптандыру максатында ар бир студентте окуп жаткан предмети менен байланыштуу болгон бардык билимдеринин суммасын eздeштYPYYгe ^цул коюу, ал билимдерге ар дайым маани берYY жана кесиптик маанидеги маселелерди чыгарууда колдонуунун психологиялык жeндeмдYYЛYктY орнотуу керек. Ошондуктан мындай маанилYY психологиялык жeндeмдYYЛYктY тYЗYY гана эмес, аны ар дайым колдонуу жана eркYндeтYY зарыл (Бабаев, Хаитов, 2017). Аны ишке ашыруу максатында лекциялык сабактарда кесипке багыттоону ишке ашырууну методикасын иштеп чыктык (2-таблица).
2-табица. Лекциялык сабактарды кесипке багыттап окутуунун методикасы
Лекциялык сабактарда физиканы кесипке багыттап окутууну (ФКБО) ишке ашыруунун формалары
ФКБОну ишке ашыруунун формалары ФКБОну ишке ашыруунун жолдору Кесипке багыттап окутууну ишке ашыруучу техникалык каражаттар
Физика курсун окутууга киришYYДe кесиптик-мотивциялык кырдаалды тYЗYY 1. Инженерлер YЧYн физикалык билимдердин маанилYYЛYГYн тYШYндYPYY• 2. Инженердик маселелерди чыгаруунун блок-схемасын кeрсeтYY• 3. Инженердик практикада физикалык билимдердин колдонулуусун ачып кeрсeтYYЧY CYрeттeрдY, чиймелерди демонстрациялоо. 4. Инженердик ишмердуулуктун моделин демонстрациялоо. Тиешел^ мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Теманы окутууда кесиптик-мотивциялык кырдаалды тYЗYY 1. Илимий-техникалык прогресстин шартында билимдердин ролун TYШYHДYPYY• 2. Билимдердин техникада колдонулуусуна мисалдарды келтирYY• 3. Проблемалуу кырдаалды кесипке багыттап тYЗYY• ТиешелYY мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Кесиптик багыттагы маселелерди чыгаруу 1. Кесиптик мазмундагы маселелерди формулировкалоо. 2. Маселе чыгаруунун жалпыланган билгичтиктерине YЙрeтYY• ТиешелYY мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Физикалык методдор менен тааныштыруу 1. Физикалык метод жeнYндe кесиптик-мотивациялык ангемелешYY• 2. Физикалык метод жeнYндe маалыматтарды берYY• 3. Физикалык методду колдонуу менен маселелерди чыгаруу. ТиешелYY мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Студенттердин практикалык маанилуу билимдерин кeзeмeлдee 1. Дидактикалык карточкадагы суроолорго жооп берYYДe прикладдык мазмундагы маалыматтарды пайдалануу. ТиешелYY мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Физикалык демонстрацияларды кесипке багыттоо 1. Кесиптик практикада техникалык билимдерди колдонуунун мисалдарын TYШYHДYPYY• 2. Физикалык методдорду пайдалануунун каражаттарын иштеп чыгуу. Тиешел^ мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Кесиптик багыттагы реферативдик иштерди жазуу 1. Реферат жазуунун ролу жeнYндe ангемелешYY• 2. Кесиптик мазмундагы рефераттардын темаларын сунуштоо. 3. Студенттерди практикалык сабактарда жана студенттик илимий конференцияларда доклад жасоого даярдоо. ТиешелYY мазмундагы видео роликтерди, слайддарды колдонуу, мультимедиялык каражаттарды, интерактивдуу досканы пайдалануу
Биздин эсептeeбYЗ боюнча, студенттер YЧYн маанилYY болуп болочок инженер кандай билимдерге, кесиптик билгичтиктерге, кeндYмдeргe, жeндeмдYYЛYктeргe, сапаттарга, жалпысынан эле компетенцияларга ээ болушу керек жана мында физика курсу кандай ролду ээлеп туруусу жeнYндeгY маалыматтар эсептелинет (Ташходжаев, Хаитов, 2015; Акматбекова ж.б., 2023).
Кесиптик багытка ээ болгон билимдерге таанып-билYY кызыгуусун бардык жалпы теориялык дисциплиналарды окуу мезгили бою калыптандыруу керек. Ошондуктан кесиптик-мотивациялык кырдаалды алгачкы ангемелешYYлeрдe тYзбeстeн, аны ЖОЖдордун инженердик факультеттеринде жалпы физика курсун кесипке багыттап окутууну ар бир теманы eтYYHYн башында пландаштыруу максатка ылайыктуу болот.
Бул жолду бир канча ыкмалар аркылуу ишке ашыруу мYмкYн:
1) илимий техникалык прогресстин eнYГYYCYндe фундаменталдык билимдердин ролун ачып берYY;
2) илим жана техникадагы физикалык билимдерди негиздерин колдонуусун кeрсeтYп
берYY;
3) теманы окуугандан кийин проблемалуу-кесиптик кырдаалды тYЗYY.
Жогоруда аталган жолдорун бир канча мисалдарын (лекциялардын фрагменттери) келтиребиз:
1-мисал. Электростатика - бул бeлYмдe инженер-энергетиктер YЧYн теориялык билимдердин практикалык маанисин белгилейбиз. Электростатиканын теорияларынын мацызын жана анын негизинде иштелип чыккан техникада кецири колдонулуп жаткан методдорду карайбыз.
2-мисал. «Турактуу ток» темасы, инженердин бул темага болгон кызыгуусу электр тогун
практикалык колдонуусу жана электр тогу жeнYндeгY билимдердин практикалык мааниси токтун аракети менен шартталган:
1) eткeргYчтeрдYн температурасынын жогорулашы, ашкере eткeргYчтYYЛYктY эсепке албаганда (ысытуу приборлору, термопаралар, термоэлектрондук приборлор);
2) техникалык жабдууларда магниттик талааны тYЗYY (генераторлор, электрдик кыймылдаткычтар, трансформаторлор, eлчeeчY жабдуулар);
3) газдардын иондоштуруусу (кYндYЗ жарыктандыруучу лампалары ж.б.).
Бул же тигил темаларды eтYYДe биз проблемалуу-кесиптик кырдаалдарды тYЗYШYбYЗ керек.
Жогорудагы ойлордун негизинде жалпы физика курсунун «Электротехниканын теориялык негиздери» дисциплинасын окутууда электродинамиканын негизги тYШYHYктeрYн жана закондорун колдонулуусун жана eркYндeeсYн кeрсeтeбYЗ (3-таблица).
«Электродинамиканын негиздери» бeлYMYндeгY электрдик заряд, чьщалыш, токтун KYЧY, токтун тыгыздыгы, ЭКК ж.б.у.с. тYШYHYктeр «Электротехниканын теориялык негиздери» курсундагы негизги тYШYHYктeрYHYн бири болуп эсептелинет жана eзгeчe eзгeрYYлeргe дуушар болбойт.
3-таблица. «Электродинамиканын негиздери» жана «Электротехниканын теориялык негиздери» дисциплинасы менен байланышы
Электродинамиканын негиздери Электротехниканын теориялык негиздери
Электрдик заряд; электрдик талаа жана анын негизги тYШYHYктeрY; конденсатордун электрдик сыйымдуулугу; электр тогу; токтун KYЧY жана тыгыздыгы; токтун жумушу жана кубаттуулугу; заряддын сакталуу закону; Омдун закону; Джоуль-Ленцтин закону Чыцалуу жана потенциалдардын айырмасы; электр талаасынын энергиясы; электрдик энергиянын булагынын ЭКК; Кирхгоффтун закондору
Бирок алардын кээ бирлери такталат жана терецдетилет. Мисал YчYн, электротехникада ЭКК булактын ички тYЗYЛYШYнeн кез каранды; турактуу ток кыймылдаткычынын якорунун оромундагы ЭККтY эсептее YЧYн формуланы чыгаруу. ЭКК генератордун конструкциясынан, якордун айлануу жыштыгынан жана магниттик талаанын маанисинен кез каранды. ИндуктивдYY eзгeрмeлYY ток чынжырында ЭККнYн eздYк индукциясы, оромдордогу чыцалуу токтун жыштыгынан жана магниттик талаадан ^з карандылыгы каралат. Аталган тYШYHYктeр андан ары трансформатордун жумушун жана eзгeрмeлYY ток кыймылдаткычтарын талдоодо колдонулат.
Корутунду
Ошентип, физика дисциплинасындагы ЭКК тYШYHYГY электротехникадагы ЭКК TYШYHYГYHYH формулировкасы мааниси боюнча eзгeрбeстeн, электротехникада конкретщуу схемаларды жана техникалык объектилерди карап чыгууда колдонулат жана анын мазмуну толукталат. Андан сырткары тeмeндeгY закон ченемдYYЛYктeр жалпыланат: жалпы физика курсунда карала турган заряддын сакталуу закону бир тYЙYнгe келYYЧY токтун KYЧYH эсептee YЧYн Кирхгоффтун биринчи законунда ишке ашырылат; физика курсунда карала турган бир ЭКК булагына ээ болгон туюкталган чынжыр YЧYн Омдун закону татаал чынжырларды эсептee YЧYн Кирхгоффтун экинчи законуна айланат.
Электротехника курсунда электр чынжырын эки ЭККга ээ болгон булактын мисалында изилдeeнYн натыйжасында студенттер электр энергиясынын булагы - генератор режиминде дагы кабыл алгыч режиминде дагы иштей алуусуна ынанышат. Мисал YЧYн электр энегриясынын булагы жана кабыл алгыч катары иштей ала турган автоунаанын аккумуляторун алуу мYмкYн ["Жацы доорго - кырк кадам" программасы, 2017).
Жыйынтыктап айтканда жалпы физика курсун окуутуу процессинде кесиптик-техникалык дисциплиналарга eбeлгe TYЗYYЧY маалыматтарга басым жасоо жана ал дисциплиналарды терец eздeздYPYY студенттердин болочок инженерлердин кесибинде дуушар болуучу проблемаларды чечYYгe жана андан ары жалпы техникалык, атайын дисциплиналарды окуп YЙрeнYYгe eбeлгe тYЗYYгe, eзгeрмeлYY электрдик жана магниттик талаалардын eз ара байланышы ишке ашыруу жардам берет.
Адабияттар
"Жацы доорго - кырк кадам" (2017). 2018-2040-жылдарга Кыргыз Республикасынын 0KMemYHYH программасы. КРнын ЖКтоктому, 25 Aug. 2017. №1836-VI
Акматбекова, А., Мамбетакунов, Э., Мухаметжанова, Г., & Эсенгул кызы, П. (2023). Виртуальные лабораторные работы по физике как форма оптимизации самостоятельной работы студентов. Вестник Ошского государственного
университета. Педагогика. Психология, 1(2), 6-17.
https://doi.org/10.52754/16948742 2023 1(2) 1. EDN: ZZKOYR.
Бабаев, Д., Хаитов, Ш. К. (2017). Идеи проблемно-развивающего обучения на лекциях по физике в технических университетах. International academy journal Web of Scholar. RS GlobalSp. z O.O. Warsaw, Poland, 8(17), 24-29.
Стратегия развития образования в Кыргызской Республике на 2012-2020 годы (2012). Постановление Правительства КР от 23 марта 2012 года № 201.
Ташходжаев, Ш.А., Хаитов, Ш. К. (2015) Концепция и системный подход обучения физике в техническом университете. Вестник КНУИм.Ж.Баласагына. Спец.выпуск, 407-411.
Учебный план (2020). Направление: 640200 - Электроэнергетика и электротехника. Профиль подготовки: Электроснабжение. Квалификация: Бакалавр.
