Научная статья на тему 'Халқаро стандартлар асосида ички молиявий назорат тизимини ташкил этишнинг назарий жиҳатлари'

Халқаро стандартлар асосида ички молиявий назорат тизимини ташкил этишнинг назарий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
182
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуалимов Р. М.

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида мамлакатда акциядорлар ва инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида амалга оширилаётган ишлар иқтисодий ислоҳотларнинг устувор йўналишларига айланиб бормоқда. Мамлакатимиз саноат тармоқлари корхоналарининг аксарияти акциядорлик жамиятлари асосида ташкил қилингани сабабли акциядорлар ва инвесторлар ишончини ошириш кўп жиҳатдан компанияда ички назорат тизимини ташкил қилишга ва рискларни самарали бошқаришга боғлиқ бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Халқаро стандартлар асосида ички молиявий назорат тизимини ташкил этишнинг назарий жиҳатлари»

V_/

Абдуалимов Р.М.

Тошкент Давлат Ик,тисодиёт универси-тети "Аудит" кафедрасининг мустак,ил тадк,ик,отчиси

ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАР АСОСИДА ИЧКИ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИЩЛАРИ

Ицтисодиётни эркинлаштириш шароитида мам-лакатда акциядорлар ва инвесторлар ууцуцларини уимоя цилиш борасида амалга оширилаётган ишлар ицтисодий ислоуотларнинг устувор йуналишларига айланиб бормоцда. Мамлакатимиз саноат тармоцлари корхоналарининг аксарияти акциядор-лик жамиятлари асосида ташкил цилингани сабаб-ли акциядорлар ва инвесторлар ишончини ошириш куп жиуатдан компанияда ички назорат тизимини ташкил цилишга ва рискларни самарали бошцаришга боглиц булади.

By 6opaga xax,OH aMa^ueTuga iinkim Ha-3opaT TU3UMUHUHr Tag6u^ K^-nuHuwuHU 3apypumTM MupuiK Enron Ba WorldCom Ka6u KOMnaHum-napHurnr MO-numBuM ^uco6oT^apuflaru xaTO.nMK.nap 6u^aH 6of^ik TopTuwyB.napra ca6a6 AK,W,ga 2002

MUMflaH iiNkim Ha3opaT tiiBmmmhm TapTu6-ra co^yB^u Cap6etfHca-OKcnu (Sarbanes-Oxley Akt 2002) KOHyHU aMa^ KU^UHa 6om^aflu. Cap6etfHca-OKcnu KOHyHMHurnr 404-MogqacM "m^ku Ha3opaT 6owKapyBMHU 6ax,o.naw" ge6 HOM^aHu6, iinkim Ha3opaT tm-3umu gapaxacu Tyipucuflaru pax,6apuiAT x,mco6otmhm ayguTop^MK TeKwupyBui-gaH yTKa3um ^aKugaru Ta^a6HU y3 urnu-ra o^agu. ym6y KOHyHra MyBO^uk KOMna-hiia 6om^MK^apu iiNkim Ha3opaT tiiBmmm-hi mo^iabim ^uco6oT^apflaru 6ap^a xug-amm KaM^M^UK^apHU Ba y^apHU 6apTapa$ этum Tafl6up^apuHU u^OBa^apga KypcaTraH x,o-n,ga x,yxxaTnu 6ax,o.naw.napM mapT.1

KoMnaHUA pax,6apu TOMOHugaH TacguK^aHraH iinkim Ha3opaT tiibmmm TamKU

1 Sarbanes-Oxley Akt, enacted 23.01.2002 by Gongress of USA, 66 p. [http:// www.findlaw.com/ gwbush7Sarbanesoxley072302.pdf]

аудиторлар томонидан бах,оланади. Маз-кур конунга асосан компания рах,бариятига ички назорат тизимининг самарадорлиги ва молиявий х,исоботларнинг ишончлили-ги учун шахсан жавобгарлик белгиланган булиб, жиноий жавобгарликкача бориши мумкин.

Ички молиявий назорат тизимининг асосий субъекти ички аудит х,исобланади, шу сабабли ташки (мустакил) аудиторлар уз фаолиятида куп жих,атдан ички аудит натижаларига таянади. Умуман олганда ички аудиторлар узлари ишлайдиган кор-хоналар фаолиятини текширади. Аммо, улар низомга кура, корхона маъмурияти (директорлар кенгаши) таркибига кира-дилар. Бундай назорат (уз-узини назорат килиш) шакли АКШда утган ХХ асрнинг 30 йилларида юзага келиб, кейинчалик Fарбий Европа ва Японияда таркалган.

Хозирги вактга келиб, куп х,олларда ички аудиторларнинг функциялари, х,атто уз компанияси таркибий булинмалари бухгалтерия х,исоботларини текшириш доирасидан х,ам четга чикади. Ички аудиторлар корхонанинг иктисодий сиё-

сати ва бошкарув масалаларида купрок, иштирок этмокдалар. Ички аудиторлар юкори малакали мутахассислар булиб, уз макомига кура катта ваколатларга эга. Уларнинг мажбуриятлари доирасига купрок куйидагилар киради:

операцион аудит -бошкарув масала-лари буйича корхонанинг турли тарки-бий булинмаларига маслахат бериш каби фаолият (масалан, маркетинг ишларини бахолаш, корхона таркибий тузилмасини бахолаш ва х.к.);

мувофиклик аудити - ушбу корхона булинмалари фаолияти, унинг маъму-рияти ва зарур булганда юкори орган-лар томонидан белгиланган ёки конун хужжатларида курсатилган коидаларга мувофиклигини текширишдан иборат. Масалан, тузилган шартномаларни юри-дик талаблар нуктаи назаридан текши-риш ва бахолаш, рискларни камайтириш ва х.к.

Корпоратив бошкарув шароити-да ички назорат ва рискларни самарали бошкариш компания баркарор ривож-ланишининг зарур шартларига айланиб колишига бир нечта сабаблар мавжуд:

- акциядорлар, инвесторлар ва бошка манфаатдор томонларнинг бизнес шаф-фофлигига булган талабларининг ортиб бориши;

- фаолият самарадорлигини ошириш резервларини тезкор излаш, мулкдорлар-нинг тезкор бошкарувдан воз кечиши;

- бошкарув карорларини кабул килишда ишонарли текширув хулосала-рига булган эхтиёж;

- рискларни тезкор бахолаш.

Шу маънода ички назорат тизимига асосланган замонавий рискларни тадбик килиш, компания фаолиятининг самар-дорлигини оширишнинг мухим воситала-рига айланмокда.

Бошкарув карорларининг самарадор-лиги купинча бухгалтерия ва бошкарув хисоботларининг ишончлилигига боFлик булади. Хисоботлардаги маълумотлар-нинг бузиб курсатилишига бирламчи хужжатлар билан ишлашда хатоларга йул куйилиши, компания бизнес жараёнлари-нинг нотуFри олиб борилиши, масъул хо-димларнинг хизмат вазифасига виждонан ёндошмаганлиги сабабли булиши мумкин.

Ички назорат тизимини тадбик килиш мо-лиявий ахборотларнинг ишончлилигини таъминлайди, шунингдек нотуFри карор кабул килиш рискларини пасайтиради. Ички молиявий назорат тизимининг таш-кил килиниши жиддий (окибатида катта молиявий йукотишларга олиб келадиган) рискларни аниклашга каратилган назорат тартибларини, шунингдек назорат амал-ларининг самарадорлигини аниклаш тест тизимларини ишлаб чикади.

Акциядорлик жамиятларида ички молиявий назорат тизимини ташкил килишда асосий масалалардан бири бу ички стан-дартлар ва регламентларнинг булмаслиги ёки мазмунан тушунарсизлигидир. Ички назорат хизмати ходимларининг бирин-чи вазифаси ички стандартлар тизимини ишлаб чикиши лозим булади. Бу стандартлар тизимига хужжатлар айланиши туFрисидаги Низом, молиялаштириш ти-зими туFрисидаги Низом, Хисоб сиёса-ти (бухгалтерия хисоби учун алохида ва бошкарув хисоби учун алохида), Кузатув кенгашига такдим килинадиган молиявий хисоботларининг регламенти ва ички аудит туFрисидаги Низомлар киради.

Мамлакатимизда Узбекистон Респу-бликаси Президентининг "Кимматли ^озлар бозорини янада ривожланти-риш чора-тадбирлари туFрисида" 2006 йил 27 сентябрдаги ПК,-475-сонли ва "Узбекистон Республикаси Давлат мул-ки кумитаси фаолиятини такомиллашти-ришга доир чора-тадбирлар туFрисида"ги карорларига мувофик, шунингдек давлат мулкидан фойдаланиш самардорлиги-ни ошириш, инвестицияларни жалб этиш учун шарт-шароитлар яратиш максадида Вазирлар Махкамасининг карори билан тасдикланган активларининг баланс киймати 1 миллиард сумдан ортик булган корхоналарда ички аудитни ташкил этиш-га куйиладиган ягона талабларни х,амда унинг ишини ташкил этишнинг методо-логик асосларини белгилаб берувчи корхоналарда ички аудит хизмати туFрисида Низом1 ишлаб чикилган.

1 Корхоналардаги ички аудит хизмати туFрисида НИЗОМ. Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 16 октябрдаги 215-сон Карори. «Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2006 йил, 42-сон, 417-модда.

Шу каби стандартлар ишлаб чикилиб тасдиклангандан кейин ички назорат хиз-мати уз иш фаолиятини ташкил килиш учун аник бир воситага эга булади. Асосий бошкарув тизими ва ички назорат хизмат-ларининг туFридан-туFри хисоботдорлиги Кузатув кенгашига компания фаолияти-нинг белгиланган регламентга мос келиш келмаслиги туFрисида тезкор ва объектив маълумотга эга булишига, шу билан бир каторда менежерлар томонидан тар-тиб бузилишига йул куйилган холатларда уларнинг харакатларини тузатиш имкони-ни беради.

Акциядорлик жамиятларида ички мо-лиявий назорат тизими субъектларининг хамкорлигини таъминлаш корпоратив бошкарувнинг самардорлигини оширади.

Молиявий назорат тизими субъектларининг хамкорлигини янада ривожлан-тириш йуналишларидан бири - ички аудит иши натижаларидан фойдаланиш хисобланади. Хозирги пайтда ички аудит ишчи хужжатларидан фойдаланиш амали-ёти кенгаймокда, шунингдек давлат назо-рати ва ташки аудитга бевосита ёрдам бе-риш учун ички аудит хам жалб килинмокда. Ички аудит самарадорлиги текширилаёт-ган ташкилотнинг ички назорат тизимига булган ишонч омили хисобланади ва тек-ширишга сарфланадиган маблаF хажмини сезиларли даражада кискартириши мум-кин. Масалан, аудит структураси, хажми ва ташки аудит бахоси ички аудит сама-радорлигига боFлик булади. Шундан ке-

nii6 muK,K,aH x,on,ga iinkm aygMTHM 6ax,onam Me3oHnapiiHM aHMK-nam KepaK öy^agu.

LUyHgaM Me30H^ap cupacura, 6u3HUHr ^UKpiiMiima, ax,noK KogeKcu PTiiKa KogeK-cii (Code of Ethics) - XanKapo iinkm aygu-Topnap MHCTUTyTUHUHr (Institute of Internal Auditors) ax,noK KogeKcu iinkm aygiMTopnap aManueTM Ba Kacöura goup TaMotfunnapHM y3 urnura onaflu x,aM,ga ynapHiiHr y3UHU Ty-Tiim TapTuö-Kouga^apuHM TaBcu$na6 6e-pagu. Ax,noK KogeKcu iinkm aygiiT ^aonumTM 6unaH myfynnaHyBmi xmcmohmm Ba wpuguK maxcnap y^yH MynxannaHraH 6ynii6, yHUHr MaKcagu fOKopu axnoKMM MetepnapHiu gyHe MMKecufla npo^eccuoHan iinkm aygiMTopnap ypTacuga oMManamTiipum.} Ba iinkm ayguT-HUHr npo^eccuoHan cTaHgapT^apuHU Kupu-Tum MyMKUH. ynapra piioa Kinim iinkm ay-guT cM^aTUHU Ka^onaTnatfAM. A^MflflopnuK xaMumTnapufla этмкa KogeKcu MaBxygnuni pax,6apumT x,aM,ga TamKii aygiiT ToMoHigaH iinkm aygiTra ageKBaT 6ax,o 6epim mmkohii-hu 6epafli.

Xo3ipru KyHga gyHeHUHr 6ip KaH^a MaM-naKaTnapiga 180 gaH opTiiK 6yniMnapi oniAT KypcaTaeTraH im^km aygiTopnap uh-cTUTyTi (Institute of Internal Auditors) to-MoHigaH iinkm aygiTHUHr xanKapo npo^ec-cioHan cTaHgapTnapi x,aM,ga Этмкa KogeK-cu imna6 miKi-nraH 6yni6, ym6y cTaHgapT-napHi A^MflflopnuK xaMumTnapufla Tam-Kin KiniHraH iinkm aygiiT xi3MaTnapu onuATira Tafl6iK Kinim iinkm MonumBiitf Ha3opaT TU3iMUHUHr caMapagopnuruHiHr omimira xi3MaT Kinagi.

Адабиётлар руйхати:

1. Халкаро аудит тизими. Укув кулланма./ Файзиев Ш., Исломов Ф., Авлокулов А. -Т.: ТМИ, 2006.

2. www.findlaw.com - АК.Ш конун хужжатлари базаси

3. Корхоналардаги ички аудит хизмати туFрисида НИЗОМ. Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 16 октябрдаги 215-сон Карори. "Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами", 2006 йил, 42-сон, 417-модда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.