Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасидаги акциядорлик жамиятларида ички назоратнинг ташкилий масалалари'

Ўзбекистон Республикасидаги акциядорлик жамиятларида ички назоратнинг ташкилий масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
388
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуалимов Р.

Акциядорлик жамиятлари фаолиятини оптималлаштириш, шу жумладан ички назорат тизимини ташкил қилишга қўйиладган ҳозирги замон талаблари мавжуд меъёрий ҳужжатларни қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштиришни тақазо этмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасидаги акциядорлик жамиятларида ички назоратнинг ташкилий масалалари»

V_/

Абдуалимов Р.

Тошкент Давлат Ик,тисодиёт университети "Аудит" кафедраси мустак,ил тадк,ик,отчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИДА ИЧКИ НАЗОРАТНИНГ ТАШКИЛИЙ МАСАЛАЛАРИ

Акциядорлик жамиятлари фаолиятини оптимал-лаштириш, шу жумладан ички назорат тизимини ташкил цилишга цуйиладган цозирги замон талабла-ри мавжуд меъёрий цужжатларни цайта куриб чициш ва такомиллаштиришни тацазо этмокда.

Жах,он молиявий-иктисодий инкирози даврида Узбекистон Республикаси саноа-тини ривожлантириш ва ишлаб чикариш сох,аларини юксак технологияларга асос-ланган замонавий асбоб-ускуналар би-лан жих,озлаш буйича бир канча иш-лар амалга оширилди. Шу нуктаи назар-дан ушбу масаланинг мух,имлигини таъ-кидлаб, Юртбошимиз И.Каримов то-монидан куйидагича фикр билдирил-ган: "Узбекистоннинг жах,он бозорида-ги ракобатбардошлигини ошириш ва мавкеини мустах,камлашга йуналтирилган таркибий узгаришлар ва юксак технологияларга асосланган замонавий тармоклар ва ишлаб чикариш сох,аларини жадал ривожлантириш сиёсатини 2011 йилдаги асосий устувор йуналиш сифатида давом эттиришни такозо этмокда"1. Демак, ушбу вазифаларни амалга оширишда асосий эътиборни экспортбоп ракобатбардош мах,сулотларни ишлаб чикаришга каратиш лозим.

Бунда акциядорлик жамиятлари мух,им ах,амият касб этади. Шу сабабли уларни ривожлантириш масаласига катта эътибор берилмокда ва уларни устав капиталига булган талаб даражасини янада кутариш буйича амалий ишлар килинмокда.

1 Каримов И.А.Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. -Т.:Узбекистон, 2011.-Б. 23

Ушбу жадвалдан куриниб турибдики, Узбекистон Республикасида акциядорлик жамиятлари сони кейинги йилларда ка-майиб борган ва ушбу х,олатга асосий са-баб акциядорлик жамиятлари устав капи-талининг оширилганлиги ва уларнинг фаолиятини назорати кучайтирилганлиги-дир. Масалан, акциядорлик жамиятлари-нинг умумий сони 2006 йилда 2189 тани ташкил этган булса, 2010 йилга келиб уларнинг сони 1425 тани ташкил килган ва 764 тага камайган, айникса ушбу камайиш ёпик акциядорлик жамиятлари буйича се-зиларли даражада булиб, 2006 йилга нис-батан 221 тага камайган ёки базис йилига нисбатан 41 фоизни ташкил килган.

Акциядорлик жамиятлари фаолиятини оптималлаштириш, шу жумладан ички назорат тизимини ташкил килишга куйиладиган х,озирги замон талабла-ри мавжуд меъёрий х,ужжатларни кайта куриб чикиш ва такомиллаштиришни таказо этмокда. Жумладан, мамлакатимиз-да фаолият юритаётган ишлаб чикариш объектларининг асосий кисми акциядорлик жамиятлари принципи асосида ташкил килинганлигини х,исобга олган х,олда, Юртбошимиз томонидан куйидагича фикр билдирилган: "Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг х,укукларини х,имоя килиш туFрисида"ги Конунни танкидий кайта куриб, янги тах,рирда ишлаб чикиш ва кабул килиш х,амда унда корпоратив

Жадвал 1

Узбекистон Республикасида акциядорлик жамиятлари сони ва таркибини динамикаси узгариши1

№ Курсаткичлар 2006й. 2007й. 2008й. 2009й. 2010й. 2010 йилда базис йилига нис-батан узгариши

+ ;- %

1. Республика буйича АЖ сони, жами 2189 2049 1903 1781 1425 -764 34,9

2. шу жумладан, очик, турдаги 1815 1694 1596 1527 1272 -543 29,9

3. Ёпик, турдаги 374 355 307 254 153 -221 59

4. Йирик корх. 1257 1158 1046 981 821 -436 34,7

5. Кичик корх. 932 891 857 800 604 -328 35,2

бошкарув ва назорат органларининг ва-колатлари, хукуклари ва жавобгарли-гини янада аник белгилаш лозим. Ушбу конундаги акциядорлик жамиятлари-нинг Кузатувчилар кенгашлари, умумий йиFилишлари, тафтиш комиссияларининг роли ва ахамиятини ошириш, миноритар, яъни кулида акцияси кам булган акция-дорларнинг кафолатларини купрок таъ-минлаш, барча акциядорларни ва булажак инвесторларнинг акциядорлик компани-ялари фаолияти туFрисида ахборот олиш имкониятларини кенгайтиришни кузда ту-тиш айни муддао булар эди.2

Ушбу фикрдан келиб чиккан холда, бо-зор иктисодиётининг ривожланиш шаро-итида мамлакатимизда пайдо булаётган интеграциялашган капиталдан таш-кил топган, турли фаолият юритадиган хужалик субъектлари, яъни акциядорлик жамиятларида фаолият турларини дивер-сификациялаш, бошкарув тизими ва пул окимларини кучли назорат килишни, мо-лиявий холатининг доимий тахлили ва бахоланишини такомиллаштириш дол-зарб вазифа булиб колмокда.

Шундай муаммолардан бири акциядорлик жамиятларидаги тафтиш комисси-яси масаласи хисобланади. Бизга маълум-ки, акциядорлик жамиятларида тафтиш комиссияси х,акидаги йурикнома3 1996 йилда кабул килинган Узбекистон Респу-бликасининг "Акциядорлик жамиятлари

1 Муаллиф томонидан статистик маълумотлар асосида хисоблаб чикилган.

2 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Тош-кент: "Узбекистон", 2010.

3 Акциядорликжамиятлари ва акциядорлар-нинг хукукларини химоя килиш туFрисида"ги конуннинг 110-моддаси. «Узбекистон Республика-си конун хужжатлари туплами», 2007 йил, 29-30-сон, 297-модда.

ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш туFрисида"ги конунда курсатиб утилган эди, шундан бери конуннинг тафтиш комиссияси фаолияти билан боFлик моддасига жиддий узгартиришлар кири-тилгани йук. Хозирги кунда акциядорлик жамиятлари конунчилигининг тафтиш комиссияси фаолиятининг тегишли кисмига, корпоратив бошкарув тамойил-ларига мос равишда узгартиришлар кири-тиш учун бир канча асосларимиз мавжуд деб уйлаймиз.

Узбекистон Республикасининг "Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш туFрисида"ги конуннинг 110-моддасига асосан жами-ятнинг молия-хужалик фаолиятини назорат килиш учун жамият уставига мувофик акциядорларнинг умумий йиFилиши тафтиш комиссиясини сайлайди. Тафтиш ко-миссиясининг асосий вазифаси жамият молия-хужалик фаолиятининг бир йиллик ёки бошка давр ичидаги фаолият якун-лари буйича тафтиш утказиш хамда акциядорларнинг умумий йиFилиши учун текшириш якунлари буйича хисобот тай-ёрлаш. Шу билан бирга тафтиш комиссия-сининг ташаббусига биноан, акциядорлар умумий йиFилишининг, кузатув кенгаши-нинг карорига ёки жамият овоз берувчи акцияларининг хаммаси булиб камида ун фоизига эгалик килувчи акциядорнинг (акциядорларнинг) талабига биноан тафтиш ишларини амалга ошириш хукукига эга. Конун тафтиш комиссиясининг хукуки ва ваколатларини чегараламайди, жамият узининг Низомида комиссиянинг вазифа-ларини белгилаб беради.

Шуни таъкидлаш керакки, тафтиш ко-миссиясига акциядорлар томонидан жами-ятнинг фаолияти устидан назорат килувчи восита сифатида конун ва конуности хужжатларида жуда куп ваколатлар бе-

V_/

рилган. Тафтиш комиссияси акциядор-ларнинг навбатдан ташкари йиFилишини талаб килиши мумкин, жамият бошкаруви органларидаги рах,бар ходимлар эса тафтиш комиссиясининг талабига кура жамият молия-хужалик фаолиятига тегишли х,ужжатларни такдим этишга мажбурдир. Акциядорларнинг узлари "Акциядор-лик жамиятлари ва акциядорларнинг х,укукларини х,имоя килиш туFрисида"ги конунда кузда тутилмаган масалалар буйича тафтиш комиссиясининг вазифа-ларини белгилайди. Демак, тафтиш комиссиясининг фаолиятини тартибга солувчи жужжат, яъни "Акциядорлик жамиятининг тафтиш комиссияси туFрисида"ги Низом жамиятнинг ички х,ужжати х,исобланиб, акциядорларнинг умумий йиFилишида тасдикланади.

Акциядорлик жамиятлари конунчилиги тафтиш комиссиясига мустакил х,олда на-зорат органи сифатида фаолият юрити-шига имкон яратиш билан бир каторда, комиссия аъзоларининг ижроия органи-дан мустакиллигини белгилаб бермаган. Албатта, конун томонидан тафтиш комиссияси ходимларига нисбатан чекловлар белгиланган, унга кура жамият тафтиш комиссиясининг аъзолари бир вактнинг узида жамият кузатув кенгашининг аъ-зоси булишлари, шунингдек жамиятнинг бошкарув органларида бошка лавозим-ларни эгаллашлари мумкин эмас (110-модда 7-банди), лекин комиссия аъзолари жамиятнинг бошка ходимлари таркиби-дан сайланиши мумкин. Бу эса ходимлар-нинг ижроия органига тобелигини саклаб колади.

Тафтиш комиссияси билан боFлик му-аммолардан яна бири шундан иборатки, комиссия фаолияти устидан жорий назо-рат механизмининг мавжуд эмаслигидир, мадомики конунчиликка асосан тафтиш комиссияси факат акциядорлар умумий йиFилишларидагина х,исобот беришлари белгилаб куйилган булса, маълумки акциядорларнинг умумий йиFилишлари тез-тез булавермайди. Бу х,олат жамият фаолиятига тафтиш комиссияси томонидан таъсир килиш имкониятларининг маъ-лум даражада чеклаб куйиши билан бир каторда, комиссия фаолияти устидан жорий назорат олиб бориш учун тусик булиб колади.

Амалиёт шуни курсатадики, айрим акциядорлик жамиятларида тафтиш комис-сиялари акциядорлик конунчилиги та-лабларига мос келиш учунгина ташкил килинган булиб, узида расмиятчиликка хос шаклни ифода этади. Бунаканги комисси-ялар тайинли иш олиб бормайди, комиссия аъзоларининг асосий вазифаси молия ва бухгалтерия булимлари томонидан акциядорларнинг умумий йиFилишларига тайёрлаган х,исоботлари хулосаларини тасдиклашдан иборат булади, холос. Бу бир нечта объектив омилларга боFлик.

1. Конунга мувофик, тафтиш комиссияси акциядорлик жамияти фаолияти устидан, авваламбор, ижроия органи фаолияти устидан акциядорларнинг назорат воситаси булиши лозим. Лекин амалиёт шуни курсатмокдаки, акциядорларнинг узлари тафтиш комиссиясига зарури-ят сезишмаяпти. Бунинг исботи, тафтиш комиссияси аъзоларининг барчаси ёки купчилиги жамият ходимларидан ташкил топганлигидир. Бу эса уларни уз-узидан ижроия органига тобе килиб куяди. Бу усулда ташкил килинган тафтиш комиссиясининг фаолият курсатишининг маъноси тушунарсиз булиб колмокда.

2. Хозирда купгина корхоналарда биз-несга эгалик ва бошкариш функциялари бирлаштирилган булиб, уни мулкдор-менежерлар мисолида куришимиз мумкин. Жамиятни бошкариш мобайнида мулкдор жамият рах,бари сифатида фао-лиятни назорат килиш имкониятига эга булади, шу билан бир каторда тафтиш комиссиясига эх,тиёж сезмайди. Охирги йил-лар давомида мулкдорларнинг компания-нинг оператив бошкарувидан воз кечиши ва директорлар кенгаши бошкарувига утиш х,олатлари кузга ташланмокда. Мо-домики, стратегик бошкарувни ва назо-ратни директорлар кенгаши амалга оши-рар экан, бу мулкдорларни х,ам жамият фаолиятининг назорат воситаси сифатида тафтиш комиссияси кизиктирмай куйиши мумкин.

3. Тафтиш комиссияси ходимларига нисбатан меъёрий х,ужжатларда профессионал талаблар белгиланмаган. Бу эса комиссия аъзоларининг профессионал тажрибалари етишмаслиги натижаси-да тафтиш ишларининг етарли даражада амалга ошишига тускинлик килгани х,олда,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2011

иш сифатининг кутилган натижалардан йирокда булишига олиб келади.

4. Мадомики, тафтиш комиссияси уму-мий йиFилишдагина хисобот берар экан, комиссиянинг акциядорлик жамиятида-ги вазиятга таъсир утказиш имкониятла-ри чегараланган булади. Акциядорлик жамиятининг ижроия органи фаолияти устидан тезкор назорат кузатув кенгаши томонидан амалга оширилади. Конунда белгиланган яна бир ички назорат органи ички аудит хизмати (110-1-модда) булиб, у жамиятнинг ижроия органи, ва-колатхоналари, филиаллари ва бухгалтерия булимлари ишини жорий назорат килади хамда бахолайди. Аммо ички аудит хизмати конунчиликка биноан баланс активлари 1 млрд. сумдан кам булмаган корхоналарда ташкил килиниши белгилаб куйилган.1

Акциядорлар хукукини химоя килишга мулжалланган икки назорат органининг мавжудлиги назорат самарадорлиги-ни таккослаш имконини беради ва на-тижада бирининг самарасизлиги хамда ортикчалиги маълум булади.

Бу ерда иккита савол пайдо булади. Биринчиси, профессионал ички аудитор-ларнинг бажарадиган функцияларидан бир кисмини тафтиш комиссиясига бе-риш зарурияти борми ва хозирги кунда ички аудит функциялари юклатилган тафтиш комиссиялари узини окламокда, деб хисоблаш мумкинми.

Бу саволга жавоб беришдан олдин, ички аудит хизматининг асосий функция ва вазифаларига аниклик киритиб олиш зарур. Корхоналардаги ички аудит хизмати хакидаги низомнинг 4-моддасига асо-сан ички аудит хизматининг асосий функциялари куйидагича белгилаб берилган.

Асосий функциялари:

- хар йили корхонанинг кузатув кенгаши томонидан тасдикланадиган режага мувофик мазкур Низомнинг 12-бандида курсатилган йуналишлар буйича тегишли текширишлар утказиш йули билан ички аудитни амалга ошириш (хар чоракда ва хисобот йили якунлари буйича);

1 Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар-нинг хукукларини химоя килиш туFрисида"ги конуннинг 110-1-моддаси. «Узбекистон Республи-каси конун хужжатлари туплами», 2007 йил, 29-30-сон, 297-модда.

- тузиладиган хужалик шартномала-рининг конун хужжатларига мувофиклиги юзасидан экспертиза утказиш;

- бухгалтерия хисобини юритишда ва молиявий хисоботни тузишда корхонанинг таркибий булинмаларига методик ёрдам бериш, уларга молия, солик, банк конунлари ва бошка конун хужжатлари масалалари буйича маслахатлар бериш;

- техник топширикларни ишлаб чикишда, ташки аудиторлик ташкилотла-рининг таклифларини бахолашда хамда аудиторлик текширишларини утказиш учун ташки аудиторлик ташкилотини тан-лашда тавсияларни тайёрлашда корхонанинг кузатув кенгашига кумаклашиш.

Уз функцияларини бажариш пайтида Тафтиш комиссияси куйидаги турдаги иш-ларни амалга оширади:

- Акциядорлик жамиятининг молиявий хужжатларини, мол-мулкни ин-вентарлаш буйича Тафтиш комиссияси-нинг хулосасини текшириш, курсатилган хужжатларни бирламчи бухгалтерия хисоби маълумотлари билан таккослаш;

- Акциядорлик жамияти номидан тузилган шартномалар, амалга оши-рилган битимлар, контрагентлар билан хисоб-китобларнинг конун хужжатларига мувофиклигини текшириш;

- юритилаётган бухгалтерия ва статистика хисобининг мавжуд меъё-рий коидаларга мувофиклигини тахлил килиш;

- молиявий-хужалик, ишлаб чикариш фаолиятида белгиланган меъёрий курсаткичлар, коидалар ва хоказоларга риоя килинишини текшириш;

- Акциядорлик жамиятининг молиявий холатини, унинг туловга кобиллигини, активларнинг ликвидлигини, узининг ва карз маблаFлари нисбатини тахлил килиш;

- корхонанинг иктисодий холатини яхшилаш, резервларини яхшилаш ва Акциядорлик жамиятининг бошкариш ор-ганлари учун тавсиялар ишлаб чикиш;

- махсулот ва хизматлар етказиб бе-рувчилари томонидан бюджетга туловлар, облигациялар буйича дивидендлар, фоиз-лар хисобланиши хамда туланиши, бошка мажбуриятлар узилиши уз вактида ва туFри амалга оширилаётганини текши-риш;

- солик инспекцияси, статистика ор-ганлари, давлат бошкарув органлари учун Акциядорлик жамиятлари баланслари, х,исобот х,ужжатлари туFри тузилганлиги-ни текшириш;

- Директорлар кенгаши ёки Акциядорлик жамияти Бошкаруви томо-нидан кабул килинган карорларнинг туFрилигини, уларнинг акциядорлик жамияти Уставига, Акциядорлик жамияти Бошкаруви туFрисидаги низомга ва акци-ядорлар Умумий йиFилиши карорларига мувофиклигини текшириш;

- акциядорлар Умумий йиFилишлари карорларини тах,лил этиш, Узбекистон Ре-спубликаси конунлари ва бошка меъёрий х,ужжатларидан тафовут килган такдирда уларни узгартириш буйича таклифлар ки-ритиш.

Бизнинг фикримизча, иккала савол-га х,ам жавоб салбий. Биринчидан, агар ички аудит ташкил килинган акциядорлик жамиятида тафтиш комиссияси фаолият курсатиши шарт эмас. Чунки, акциядорлик жамиятидаги амалга ошириладиган операцияларнинг турли-туманлиги ва куплиги сабабли молия-хужалик фаолия-тини тафтишдан утказиш текширувчидан юкори касбий-малака ва тажриба талаб килади. Тафтиш комиссияси аъзоларига нисбатан меъёрий х,ужжатларда профессионал талаблар куйилмаганлиги, ички молиявий назорат тизими фаолиятига салбий таъсир курсатади. Шу сабабли таш-

кил килинган акциядорлик жамиятларида молия-хужалик фаолияти устидан назорат ишлари махсус сертификатга эга булган ички аудиторлар томонидан бажарилиши ички молиявий назорат самарадорлиги-нинг ошишига олиб келади.

Иккинчидан, тафтиш комиссияси аъзо-ларининг барчаси ёки купчилигини жа-мият ходимларидан ташкил киладиган булса, бу уз-узидан уларни ижроия ор-ганига тобе килиб куяди. Натижада, тафтиш комиссияси уз функциясини тулиFича амалга ошириш имкониятларидан мах,рум булади. Имкониятлари чегараланган ички назорат органининг фаолиятини самара-ли, деб бах,олаш мантикка х,ам, х,акикатга х,ам, туFри келмайди, албатта.

Тафтиш комиссияси бажарадиган вази-фаларни юкори сифатда амалга ошириши мумкин булган назорат органи, бу ички аудит хизмати булиши мумкин.

Бу хизмат активлари конунда белгилан-ган микдордаги акциядорлик жамиятларида ташкил килинмокда. Ички аудит хиз-матининг мавжудлиги хато-камчиликлар ва конунбузарликларни уз вактида аниклаш х,амда тезкор чоралар куриш им-кониятини яратади.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, акциядорлик жамиятларида молиявий на-зоратнинг мантикий ва самарали органи-ни ташкил килиш акциядорлар ишончини оклаш омилидир.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юк-салтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. -Т.:Узбекистон, 2011.-Б. 23

2. "Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг х,укукларини х,имоя килиш туFрисида"ги конуни. "Узбекистон Республикаси конун ^ужжатлари туплами", 2007 йил, 29-30-сон, 297-модда.

3. Корхоналардаги ички аудит хизмати туFрисида НИЗОМ. Вазирлар Мах,камасининг 2006 йил 16 октябрдаги 215-сон Карори. "Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами", 2006 йил, 42-сон, 417-модда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.