Научная статья на тему 'Инвестиция маҳсулотларини жорий этиш кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни инвестициялаш омили сифатида'

Инвестиция маҳсулотларини жорий этиш кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни инвестициялаш омили сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
406
74
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИНВЕСТИЦИЯ МАҳСУЛОТИ / МАЛЫЙ БИЗНЕС И ЧАСТНОЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО / КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК / SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREPRENEURSHIP / ИНВЕСТИЦИЯ СИЁСАТИ / ИНВЕСТИЦИОННЫЙ ПРОДУКТ / INVESTMENT PRODUCT / ИНВЕСТИЦИОННАЯ ПОЛИТИКА / INVESTMENT POLICY

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Олимжонова Шоира Олимжоновна

Мақолада қимматли қоғозлар бўйича муддатли битимлар билан боғлиқ инвестиция маҳсулотларини жорий этиш орқали кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллабқувватлашнинг аҳоли бандлигини таъминлаш омили сифатидаги аҳамияти тадқиқ этилган ҳамда уни янада такомиллаштиришга қаратилган таклиф-тавсиялар ишлаб чиқилган.В статье анализируется значение обеспечения занятости населения путем поддержки малого бизнеса и частного предпринимательства через внедрение инвестиционной продукции. Также разработаны предложения по их совершенствованию.The article analyzes the importance of ensuring employment of the population by supporting small businesses and private entrepreneurship through the introduction of investment products. Also, proposals for these improvement have been developed.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Инвестиция маҳсулотларини жорий этиш кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни инвестициялаш омили сифатида»

ОЛИМЖОНОВА Шоира Олимжоновна,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди

ИНВЕСТИЦИЯ МАЩЛОТЛАРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА

УДК 334.72

ОЛИМЖОНОВА Ш.О. ИНВЕСТИЦИЯ МАЦСУЛОТЛАРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА

Маколада кимматли ^озлар буйича муддатли битимлар билан боFлик инвестиция мах,сулотларини жорий этиш оркали кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлашнинг ах,оли бандлигини таъминлаш омили сифатидаги ах,амияти тадкик этилган х,амда уни янада такомиллаштиришга каратилган таклиф-тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборлар: инвестиция мах,сулоти, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, инвестиция сиёсати.

ОЛИМЖОНОВА Ш.О. ВНЕДРЕНИЕ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПРОДУКЦИИ КАК ФАКТОР ИНВЕСТИРОВАНИЯ МАЛОГО БИЗНЕСА И ЧАСТНОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛСТВА

В статье анализируется значение обеспечения занятости населения путем поддержки малого бизнеса и частного предпринимательства через внедрение инвестиционной продукции. Также разработаны предложения по их совершенствованию.

Ключевые слова: инвестиционный продукт, малый бизнес и частное предпринимательство, инвестиционная политика.

OLIMJONOVA SH.O. INTRODUCTION OF INVESTMENT PRODUCTION AS A FACTOR OF INVESTMENT OF SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREPRENEURSHIP

The article analyzes the importance of ensuring employment of the population by supporting small businesses and private entrepreneurship through the introduction of investment products. Also, proposals for these improvement have been developed.

Keywords: investment product, small business and private entrepreneurship, investment policy.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

Ицтисодиётда инвестицияларнинг роли давлат мицёсида цам, алоцида олинган корхона даражасида цам каттадир. Улар барцарор амал цилиш ва ижобий ривожланиш динами-касини таъминлайди.

Иктисодиётни инвестициялашнинг услубий жих,атлари В.Бочарева, Ж.Кейнс, П.Самуэльсон, У.Шарп, И.Липсиц ва бошка олимларнинг асар-ларида чукур урганилган. Узбекистонда эса Д^озибеков, М.Ангелиди, И.Каримов, А.Узоков, О.Собиров каби иктисодчи-олимлар томони-дан тадкик этилган. Х.Абулкосимов, У.Fофуров, Н.Муродова, А.Кулматов кабиларнинг асарлари Узбекистонда кичик бизнес ривожланишининг х,озирги замон муаммолари ва тенденцияла-рига баFишланган. Мазкур сох,ага катта х,исса кушган хорижий муаллифларнинг тадкикотлари орасида А.Смит, Й.Шумпетер, Р.Н.Холт, С.Б.Баренс, Д.Д.Хэмптон, Ф.Ченг, И.Жозеф ва бошка иктисодчиларни кайд этиш мумкин.

Кичик бизнесни ривожлантиришнинг турли жих,атларига баFишланган тадкикотлар кенг доираси мавжуд булган шароитда кичик бизнес корхоналарининг муваффакиятли инвести-цион фаолият курсатишига кумаклашишнинг услубий, назарий ва амалий асослари зарурий даражада урганилган х,амда республикамиз шароитида турли молиявий воситаларни куллаш оркали батафсил тах,лил килиш имко-ниятини такозо этади. Тижорат тузилмалари ва давлат томонидан инвестицион куллаб-кувватлаш шаклларининг яратилиши нуктаи назаридан бу мух,им масала х,исобланиб, мазкур шакллар бир-бирини самарали тулдирган х,олда республикада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун сези-ларли туртки берган булар эди.

Жах,он молиявий-иктисодий инкирози шароитида инвестиция ресурслари халкаро х,аракатланиши хатарлилик даражасининг юкорилиги билан боFлик равишда хорижий молиявий ресурслардан фойдаланиш имкони-ятлари бирмунча чекланганлиги туфайли республика банклари кичик корхоналарга узок муддатли кредитлар такдим килишда маълум кийинчиликларга дуч келмокдалар. Бундан ташкари, республикада хорижий инвесторлар учун яратилаётган шарт-шароитларга кара-

масдан, уларнинг жами инвестиция манбала-ридаги салмоти иктисодиётни модернизация килиш ва техник-технологик кайта жих,озлаш эх,тиёжлари учун етарли булмаяпти. Портфель инвестициялар куринишида хорижий инвести-цияларни жалб килиш эса республикада етарли ривожланмаган, бу эса кимматли котозлар бозори имкониятларидан фойдаланишни бирмунча чеклайди. Кимматли котозлар бозорида муддатли битимлар тузишни ривожлантириш куринишидаги инвестиция мах,сулотларидан фойдаланиш портфель инвестицияларнинг ривожланишига туртки беради х,амда янги молиявий воситалар шаклларини юзага чика-ради, пировардида эса иктисодий усишни рат-батлантиради.

Иктисодиётга киритилаётган инвестицияларнинг усиши ижтимоий ишлаб чикариш х,ажми, ах,оли бандлиги ва иктисодиёт турли тармоклари ривожланиш динамикаси узгариш-ларини келтириб чикаради. 2015 йилда фаол инвестиция сиёсатининг амалга оширилиши туфайли молиялаштиришнинг барча манба-лари х,исобидан 40 триллион 737,3 миллиард сумдан зиёд инвестициялар узлаштирилиб, бу 2013 йилга нисбатан 13 триллион 180 миллиард сумга ёки 47,8% купдир. Капитал куйилмаларнинг ЯИМдаги улуши 23,8%ни таш-кил этди.

Асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари буйича таркибида корхона ва ах,оли маблатлари улу-шининг ортиб бораётганлиги х,ам инвестиция х,ажмининг иктисодий ривожланиш учун ах,амияти нечотли юкорилигидан далолат беради (1-жадвал).

Инвестицияларнинг умумий х,ажмида мар-казлашмаган манбалар улуши 78,2% ни ташкил этиб, ундан 30,9%и хужалик субъектларининг уз маблатлари х,исобига тутри келди.

1 Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тах,лилий бюллетень. - Т., 2016. -15-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

1-жадвал. Молиялаштириш манбалари буйича асосий капиталга киритилган

инвестициялар таркиби1

2015 йилда 2013

2013 2014 2015 йилга нисбатан

Курсаткичлар узгариши (+,-)

млрд усиш млрд усиш млрд усиш млрд усиш

сум суръати сум суръати сум суръати сум суръати

Жами: 27557,3 109,8 33715,3 109,6 40737,3 109,6 13180 0,2

Марказлаштирилган инвестициялар: 5504,8 107,9 6780,8 110,6 8482,2 114,6 2977,4 6,7

шу жумладан:

бюджет маблаFлари 1510,4 118,4 1577,2 93,6 1974,4 112,0 464 -6,4

Давлат максадли жам^армалари маблаFлари 1794,5 138,2 2200,8 109,9 2483,1 108,2 688,6 -30

Болалар спортини

ривожлантириш жамFармаси маблаFлари 243,6 81,6

Тикланиш ва тараккиёт жамFармасининг маблаFлари 865,2 65,4 1403,1 145,4 1871,5 134,6 1006,3 69,2

Чет эл инвестициялари ва хукумат кафолати остида 1216,5 109,7 1479,0 108,9 1909,6 117,1 693,1 7,4

олинган кредитлар

Марказлаштирилмаган инвестициялар: 22052,5 110,4 26934,5 109,3 32255,1 108,8 10202,6 -1,6

Корхоналарнинг маблаFлари 8704,5 108,2 10401,2 107,1 12607,6 108,5 3903,1 0,3

Ахоли маблаFлари 5941,5 117,7 7350,5 110,1 8614,4 109,9 2672,9 -7,8

ТуFридан-туFри чет эл инвестициялари ва 4379,1 106,4 5339,1 109,3 6273,1 106,5 1894 0,1

кредитлари

Тижорат банкларининг кредитлари ва бошк,а карз маблаFлари 3027,4 108,8 3843,7 113,8 4760,0 110,8 1732,6 2,0

2015 йилда хужалик юритувчи субъектларнинг уз маблаFлари хисобидан инвестициялар хажми 12607,6 миллиард сумни ташкил этиб, 2013 йилга нисбатан 44,8%га куп булган. Тикла-ниш ва тарак,к,иёт жамFармасининг 2015 йил давомида ик,тисодиётнинг базавий тармок,лари-даги 13 та инвестиция лойихасини биргаликда молиялаштиришга йуналтирилган маблатлари 495,7 миллион долларни ташкил этди. Шу билан бирга, жамтарма маблатлари хисобидан узлаштирилган инвестициялар хажми аввал ажратилган маблатларни кушиб хисоблаганда, 728,6 миллион долларни ташкил этди ва 2013 йилга нисбатан икки баравардан зиёдрок, ошди.

Ик,тисодиёт баркарор усиб бормокда. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни х,ар томон-лама куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш

йулида янада кенг эркинликлар такдим этилди. 2015 йил 20 августда «Узбекистан Республи-касининг айрим к,онун хужжатларига хусусий мулкни, тадбиркорлик субъектларини ишончли химоя килишни янада кучайтиришга, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусикларни бартараф этишга каратилган узгартиш ва кушимчалар киритиш туFрисида»ги УР^-391-сонли конун кабул килинди. Ушбу конунга асо-сан, 40 дан ортик меъёрий-х,ук,ук,ий ^ужжатга мансабдор шахслар томонидан хужалик субъектларининг х,ук,ук,лари ва конуний ман-фаатларига тажовуз килиш, жумладан, тадбиркорлик фаолиятига нок,онуний аралашиш ва Fов булиш билан боFлик ^ар кандай конун бузилишлари буйича жавобгарлигини кучай-тириш борасидаги узгартириш ва кушимчалар киритилди. Тадбиркорлик фаолиятини куллаб-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

кувватлаш хамда кичик ишлаб чикаришни таш-кил этишда кумаклашиш максадида кичик бизнес субъектларига 12,1 триллион сум микдо-рида ёки 2014 йилга нисбатан 1,3 баробардан зиёд кредитлар, шунингдек, 2,5 триллион сум микдорида микрокредитлар ажратилди. 26,9 мингдан зиёд янги кичик бизнес субъектлари ташкил этилди. ЯИМдаги кичик бизнес улуши 56,5%га етди.

2015-2019 йилларда иктисодиётни янада ислох килиш, таркибий узгартириш ва дивер-сификациялаш буйича дастурнинг амалга оши-рилиши ЯИМ усишида алохида иктисодиёт тармоклари салмотининг усишига олиб кел-мокда. ЯИМдаги саноатнинг улуши 17,5%гача (2014 йилда 16,9%), курилишнинг улуши 15,1%гача (14,3%), савдо ва умумий овкатла-нишнинг улуши 11,4%гача (11,3%), хизматлар сохасининг бошка тармоклари улуши 26,1%гача (25,8%) усди. Шу билан бирга, ЯИМ усишида кишлок хужалигининг салмоти 14,5%гача (2014 йилда 15%) хамда транспорт ва алоканинг салмоти 8,1%гача (9,2%) камайди.

Иктисодиётда чукур таркибий узгаришларни амалга оширишда инвестицияларнинг янги манбаларини излаш такозо этилмокда. Уларни икки турга ажратиш мумкин. Ички молиялаш-тириш корхонанинг узи хисобига таъминла-нади. Уз маблатлари (устав капитали) хамда корхона фаолияти жараёнида шаклланадиган окимлар (соф фойда ва амортизация ажратма-лари)1дан фойдаланиш кузда тутилади. Уз-узини молиялаштиришдан кичик инвестицион лойи-халарни амалга ошириш учун фойдаланиш мумкин. Капитал ситимли инвестицион лойи-халар одатда нафакат ички, балки ташки ман-балар хисобига хам молиялаштирилади. Ташки молиялаш турли ташки манбалардан фойда-ланишни кузда тутади: номолиявий компания-лар, давлат, ахоли, хорижий инвесторлар, молиявий институтлар маблатлари хамда корхона таъсисчилари пул ресурсларининг кушимча окими. Бундай молиялаш жалб килинган ва карз маблатларини харакатлан-тириш йули билан бирга боради.

1 Игонина Л.Л. Инвестиции. - М.: «ИНФРА-М», 2007; Старостин Ю.Л., Лапуста М.Г. Малое предпринимательство. - М., 1997.

2015 йил давомида кредитларни расмий-лаштириш шартлари ва жараёнларини енгил-лаштириш буйича кабул килинган чора-тад-бирлар натижасида кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан инвестиция максадла-рига йуналтирилган маблатларнинг баркарор усиши таъминланди. 2015 йил давомида ушбу сохада умумий киймати 14789,3 млрд сумлик инвестициялар узлаштирилиб, бу республика буйича узлаштирилган умумий инвестицияларнинг 36,3%ини ташкил этди. Фаол инвестиция сиёсати амалга оширилганлиги туфайли 2015 йилда 26,8 мингдан зиёд янги кичик бизнес субъектлари ташкил этилиб, саноат сохасида фаолият юритаётган субъектлар модернизациям амалга оширилди. Намунали асосда уй-жойлар курилиши хамда кишлок жойла-рида ташкил этилаётган янги иш уринларининг сони ортди.

Узбекистонда айланма маблатларни тулди-ришга киска муддатли кредитлар паст ставка-ларда такдим килинмокда, шу оркали банклар тадбиркорликда рентабелликнинг кулай дара-жасини курсатишга уринмокдалар. Иктисодий баркарорлик вазияти узок муддатли кредитлар кийматини ишончли хисоблаш имконини бе-ради. Шу сабабли уларнинг таклифи кенгай-мокда. Узок муддатли кредитлар хисобдорлик нуктаи назаридан фойдали булиб, улар остида катта захираларни яратиш такозо этилади, бу эса банк капитали хатарини камайтиради. Ахоли ва мижозлардан инвестициялар олиш урта муддатли истикболда баркарор усиши мумкин. Молиялаштиришнинг бу тури ташки молиялашга киради, бу корхонага бозорда уз мавкеини устириш ва кенгайтириш имкония-тини таъминлайди, инвестиция ресурсларидан самарали фойдаланиш эса маблатларни йирик куламларда янада жалб килиш салохиятини мужассамлаштиради. Бу борада республикамиз Президенти Ш.Мирзиёев куйидагини таъкид-лаганлар: «Мамлакатимиз худудларига сал-мокли инвестицияларни киритишга доир муам-моларга алохида эътибор каратиш зарур. Шу сабабли тажриба лойихаси тарикасида Миллий банк мисолида куйидаги тизимни жорий этиш керак, яъни банк инвестиция фаолиятига уз маблатлари билан бирга, ташкаридан молия-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

лаштириш манбаларини жалб этиш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикиши керак»1.

Жахоннинг илFор иктисодиётларидан бири булган Япониядаги тадбиркорлик тарихига мурожаат килиб, шуни таъкидлаш керакки, XVII асрнинг урталарида кичик бизнес вакиллари маблаFларни жалб килишнинг илFор усулла-рини топдилар. Натурал рента олган япон ер эгаларини уларнинг бизнеси об-хавога боF-ликлиги каноатлантирмади. Хужаликларни ривожлантириш ва куллаб-кувватлаш учун эса накд пул талаб килинди. Тадбиркорлар шах,ар омборларида гуруч сак,ладилар ва гуруч купон-лари деб аталган омбор тилхатларини сотди-лар. Бу унинг эгасига келгусидаги кайсидир санага келишилган сифатдаги гуручни кели-шилган нархда маълум микдорда олиш хуку-кини берди. Шунингдек, ер эгалари баркарор даромад олдилар, сотувчилари эса гуручнинг кафолатланган етказиб берилиши ва купонлар савдосидан фойда олиш имкониятига эга бул-дилар.

Хозирги вактда кенг кулланилаётган келгуси фоиз ставкаси микдори т^рисидаги келишув (FRA - A forward rate agreement - муддатли фоиз ставкаси микдори) каби киска муддатли биржадан ташкари карз деривативлари билан бирлаштирилган форвард битимларини инвестиция махсулоти асоси сифатида урганиш максадга мувофик.

Келгуси фоиз ставкаси микдори туFрисидаги келишув хосилавий молиявий восита булиб, унда бир томон бошкасидан муайян муддатга маълум фоиз ставкаси остидаги суммани шартли равишда карзга олади. Бу келишувга кура, томонлар ижро санаси, хакикий ставка хамда келишилган номиналдан келиб чикиб, хисобланган тафовутларни коплаш мажбурия-тини зиммаларига оладилар.

FRA келишувини тузишда савдолар ташки-лотчисига маржа бадаллари ва кафолатли таъ-минот туланмайди. Бу бевосита иштирокчилар уртасида тузиладиган биржадан ташкари шарт-номадир. Агар форвард битими асос сифатида

1 Мирзиёев Ш. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017.-23-б.

олинса, у холда инвестиция махсулоти хуж-жатсиз колади ва мажбурий давлат руйхатидан утказиш зарурияти вужудга келади. Янги восита муомаласи тартибини соддалаштириш учун хужжатли, кундириладиган шаклларини ривожлантириш максадга мувофик.

Инвестицион махсулотнинг узига хослиги шундаки, оддий форвард битимидан фарк килиб, хак туловни олиш санасига эмас, балки коплаш санасига утади, эгасида танлаш имко-нияти пайдо булади: ё воситани харид килиш санасидаги нарх буйича олиш ёки аввалдан келишилган фоиз ставкаси буйича кушимча даромадни хисобга олиб, маблаFларини олиш.

Инвестицион товарни олиш унинг инфляция ва нархлар усиши хисобга олинган киймати мижозга арзонга тушиши билан белгиланади. Шунингдек, агар инвестиция махсулотининг коплаш муддати бир йилни ташкил этса, бу муддат утгунга кадар мижоз йиллик киймати буйича хизматларга эга булади. Бундай инвестиция махсулоти муомаласи тартибини шакл-лантиришда номинал киймат корхонанинг базавий хизматлари кийматига боFланган булишини хисобга олиш керак.

2016 йилнинг 1 январь холатига кура, республика буйича кимматли ^озлар бозо-рида профессионал фаолият юритиш хукукини берувчи амалдаги лицензияларнинг умумий сони 126 тани ташкил этиб, 2016 йил давомида 13 та лицензия берилди. Шу билан бирга, лицензияга эга булган юридик шахслар сони 74 тани ташкил этмокда2.

2014 йилга нисбатан лицензияга эга профессионал иштирокчилар сонининг 31 бир-ликка камайиши, Узбекистон Республикасининг 2015 йил 3 июндаги «Кимматли ^озлар бозори туFрисида»ги Узбекистон Республикаси конунига узгартиш ва кушимчалар киритиш хакида»ги УРК,-387-сонли конуни кабул килиниши билан изохланади. Ушбу конунга асосан, депозитарийларнинг мустакил профессионал фаолияти кискартирилиб, ушбу

2 Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тахлилий бюллетень. - Т., 2016. -з5-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

функция инвестиция воситачиларига утка-зилди.

Кимматли котозлар бозори мутахассисла-рига берилиб, фаолият юритаётган малака аттестатлари сони 259 бирликни ташкил этди, улардан 65 бирлик I тоифага ва 194 бирлик II тоифага киради. 2015 йилда акциядорлик жамиятлари сони камайиши билан бир катор-да, улар умумий устав капитали хажмининг купайиши жараёни кузатилмокда. Агар 2014 йил якуни буйича акциядорлик жамиятлари умумий сони 1090 тани ва уларнинг умумий устав капитали 12716,5 млрд сумни ташкил этган булса, 2015 йил якуни буйича АЖлар умумий сони 715 тани ва умумий устав капитали 16553,7 млрд сумни (усиш 30,17%) ташкил этмокда.

Акциялар эмиссияси хажмининг кескин ортиши Узбекистан Республикаси Президен-тининг 2015 йил 28 апрелдаги «Иктисодиётда хусусий мулкнинг улуши ва ахамиятини оши-риш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПК-2340-сон карори кабул килиниши билан изохланади. Ушбу конун акциядорлик жамиятларидаги дав-лат улушини сотиш, хужалик бирлашмалари устав капиталига утказиш, шунингдек, жами-ятлар томонидан кушимча акциялар чикариш ва жойлаштириш оркали давлат улушининг кескин кискартирилишини назарда тутади.

2016 йил 1 январь холатига кура, кимматли котозлар эмиссиясининг Ягона давлат реест-рида умумий киймати 34,9 трлн сумга тенг булган жами 15602 та акция эмиссияси, хусу-сан, 2015 йилда умумий киймати 11,4 трлн сумга тенг булган 450 та акция эмиссияси руйхатдан утказилган1.

Хусусан, 2015 йилнинг IV чорагида «Узавтосаноат» АКнинг 522,7 млрд сумлик, «Узагросаноатмашхолдинг» ХКнинг 169,9 млрд сумлик, «Invest Finance Вапк» АТБнинг 130,0 млрд сумлик, «Узпахтаёт» АЖнинг 83,5 млрд сумлик акциялари руйхатдан утказилди. 2016 йилнинг 1 январь холатига кура, умумий киймати 498,9 млрд сум булган 101 та эми-тентга оид корпоратив облигацияларнинг 158

1 Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тахлилий бюллетень. - Т., 2016. -36-б.

эмиссияси муомалада мавжуд. Ундан 96 та эмиссия кайтарилган ва 19 таси бекор килинган. Муомалада умумий киймати 301,5 млрд сумга тенг булган корпоратив облигацияларнинг 43 та эмиссияси мавжуд.

«Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар-нинг хукукларини химоя килиш тутрисида», «Биржалар ва биржа фаолияти тутрисида», «Кимматли котозлар бозори тутрисида»ги янги тахрирдаги конунлар, Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 24 апрелдаги «Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошкарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-4720-сонли фармони хамда 2015 йил 28 апрелдаги «Иктисодиётда хусусий мулкнинг улуши ва ахамиятини ошириш чора-тадбирлари тутри-сида»ги ПК-2340-сонли карори кабул кили-ниши ва амалга оширилиши туфайли акциялар ва корпоратив облигациялар бозори айлан-малари ортди.

Рискларни хисобга олиб, тармокни ривож-лантиришни илгарилаш коэффициенти оркали ифодалаш мумкин. У тармок ёки алохида комп-лекснинг усиш суръатларини (Ттар) бутун саноат усиш суръатларига нисбатан (Тсан) ифода-лайди.

Казиб олувчи тармокларга нисбатан кайта ишловчи саноат тармокларининг илгарилаб ривожланиши одатда иктисодиётдаги ижобий жараёнларни тавсифлайди. Саноатнинг тармок таркиби мамлакатнинг индустриал ва техник тараккиёти, унинг иктисодий мустакиллик даражаси ва ижтимоий мехнат унумдорлиги даражасини ифодалайди. Инвестиция махсуло-тига татбикан бутун тармок учун эмас, балки факат аник олинган корхона учун илгарилаш коэффициентини куллаш лозим:

Ки — усан/утар

бу ерда Ки - бутун тармок буйича корхонанинг илгарилаш коэффициенти; Тсан - аник корхонанинг усиш суръати; Ттар - барча тармокларнинг усиш суръати.

Усиш суръати - нисбий ёки фоизда ифода-ланган, бир даврда, одатда бир йилда кан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

дaйдиp иктишдий, yзгapyвчaн микдopнинг ycишидиp.

Илгapилaш кoэффициeнти тypли ^^т^ч-лapнинг ycиш cypъaтлapини тaк1к1ocпaш opкaли aниклaнaди: ишлaб чикapиш вa кaпитaл кУйилмaлap х^жми, ишлoвчилap шни, ишлaб чикapиш кyввaтлapининг киймaти. Caнoaт тapмoFи тapкибидaги yзгapишлapни aниклaшдa, илFop тapмoклapни pивoжлaнтиpишдa 6У кypcaткични x1иcoблaш aлox1идa ax1aмияï кacб этaди.

Ba нихрят, инвecтиция мax1cyлoïининг нapxи кyйидaги фopмyлa opкaли x1иcoблaнaди x1aмдa y билaн бoFлик xизмaтлap киймaти, кopпopa-тив oблигaциялapнинг жopий дaвpдaги ^в-кacи микдopи вa илгapилaш кoэффициeнтидaн кeлиб чикиб, aниклaнaди:

Инвестиция ма^сулоти нархи = Хк ■ ЖХС ■ Ки,

бу epдa Хк - мaзкyp инвecтиция мax1cyлoти тaя-нaдигaн xизмaтлap киймaти; ЖХС - кopпopaтив oблигaциялap бyйичa xaтapлapcиз жopий cтaвкa; Ки - илгapилaш кoэффициeнти.

Шу тapикa, вocитaдaн фoйдaлaниш rapxo-нaгa мaблaFлapни тyлдиpиш учун мoлиявий pecypcлapгa эгa 6УЛИШ имкoниятини бepaди,

инвecтopлapгa эca yлapнинг oлиниши oлдин-дaн мaълyм бyлгaн дapoмaдгa э^ 6УЛИШ ëки мaълyм мyддaтгa мax1cyлoï нapxини ^йд этиш имкoнини бepaди. Фoйдaлaнилaëтгaн инвecти-циoн мax1cyлoïлap чизиFини кeнгaйтиpгaн x1oлдa кичик вa xycycий кopxoнaлap кУшимчa мoлиялaштиpишгa эгa бyлaдилap, вyжyдгa кeлaëтгaн мaблaFлapни эca xycycий ycиш вa pивoжлaнишгa peинвecтициялaш мумкин бyлaди. Бу эca кyшимчa мapкeтинг xapaжaтлa-pини тaлaб килaди. Биpoк мижoзлap мoлиявий мaблaFлapини oшиpгaн вa инвecтиция мax1cy-лoтлapигa янги, пoтeнциaл эгaлик килyвчилapни жaлб кил^н x1oлдa кapз oлyвчи кoмпaния кУшимчa paK^aï ycтyнликлapигa эгa бyлaди sa бoзopдa aмaл килиш caмapaдopлигини oши-paди.

Бу pecпyбликa бoзopи учун янги ïaжpибa-диp. Илгapи бoшкa бeлгилapгa эгa бyлгaн вa бoшкa вaзифaлapни бaжapaдигaн вocиïaлap-дaн фoйдaлaнилгaн. Куп x1oллapдa бу aйлaнмa кaпиïaлни тyлдиpиш учун ïypли шaкллapдa кpeдиïлaш ßa aйлaнмa мaблaFлap aйлaнyвчaн-лигини тeзлaштиpиш учун фaктopингдaн m6o-paï булиши мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Mиpзиëeв Ш. Taнкидий тax1лил, кaтъий тapтиб-интизoм вa шaxcий жaвoбгap-лик - x,ap биp pax^ap фaoлияïининг кyндaлик кoидacи булиши кepaк. - T.: «Узбeкиcтoн», 2017. -103-б.

2. Игoнинa Л.Л. Инвecïиции. - M.: «ИНФРА-M», 2007.

3. Бepзoн Н.И. и дp. Облигaции фeдepaльнoгo зaймa. II Фoндoвый pынoк. - M.: «Bитa-Пpecc», 1998. -С. 271-277.

4. Koнинa О.B., Meльникoвa Е.B., Meльникoв А.С. Инфopмaциoнныe пpoдyкïы кaк фaктop пoвышeния кoнкypeнтocпocoбнocти. II «Финaнcoвaя aнaлитикa: пpoблeмы и peшeния», 2014, №9.

5. Лимитов^ий M.Д. Инвecïициoнныe пpoeкïы и peaльныe oпциoны нa paзви-вaющиxcя pынкax. - M.: «Юpaйï», 2014.

6. Cтapocтин Ю.Л., Лaпycïa M.T. Maлoe пpeдпpинимaïeльcïвo. - M., 1997.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, В

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.