Научная статья на тему 'Инвестиция тушунчасининг иқтисодий мазмуни ва аҳамияти'

Инвестиция тушунчасининг иқтисодий мазмуни ва аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
17424
1252
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инвестициялар / инвестиция фаолияти / инвестор / инвестиция турлари / инвестициялаш манбалари / инвестиция объекти / investments / investment activity / investor / investments types / sources of investment / an investment object

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жўраев Хусан Атамуратович

Мақолада Ўзбекистонда инвестициялаш тушунчасининг қўлланилиш амалиёти, унинг иқтисодий мазмуни ва бугунги иқтисодиётни модернизациялаш шароитидаги аҳамияти ўрганилган. Инвестициялашни ўстиришдаги мавжуд муаммолар аниқланган ва муҳим тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC ESSENCE AND MEANING OF ThE INVESTMENT CONCEPT

There is considered in the article the concept of practice investments implementation, its economic substance and meaning in terms of economic modernization. As well it is identified existing problems of the investments growth.

Текст научной работы на тему «Инвестиция тушунчасининг иқтисодий мазмуни ва аҳамияти»

Жураев Х.,

Термиз давлат университети «Иктисодиёт» факультети «Молия» кафедраси укитувчиси

ИНВЕСТИЦИЯ ТУШУНЧАСИНИНГ ИКТИСОДИЙ МАЗМУНИ ВА А^АМИЯТИ

ЖУРАЕВ Х. ИНВЕСТИЦИЯ ТУШУНЧАСИНИНГ ИКТИСОДИЙ МАЗМУНИ ВА АЦАМИЯТИ

Маколада Узбекистонда инвестициялаш тушунчасининг кулланилиш амалиёти, унинг иктисодий мазмуни ва бугунги иктисодиётни модернизациялаш шароитидаги ах,амияти урганилган. Инвестициялашни устиришдаги мавжуд муаммолар аникланган ва мух,им тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: инвестициялар, инвестиция фаолияти, инвестор, инвестиция турлари, инвестициялаш манбалари, инвестиция объекти.

ЖУРАЕВ Х. ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ И ЗНАЧЕНИЕ ПОНЯТИЯ ИНВЕСТИЦИЙ

В статье изучена практика применения понятия инвестиций, ее экономическая сущность и значение в условиях модернизации нынешней экономики. Определены существующие проблемы увеличения объемов инвестиций и разработаны важные предложе-

Ключевые слова: инвестиции, инвестиционная деятельность, инвестор, виды инвестиций, источники инвестиций, объект инвестиций.

JURAEV Н. ECONOMIC ESSENCE AND MEANING OF THE INVESTMENT CONCEPT

There is considered in the article the concept of practice investments implementation, its economic substance and meaning in terms of economic modernization. As well it is identified existing problems of the investments growth.

Keywords: investments, investment activity, investor, investments types, sources of investment, an investment object.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

Инвестициялаш муаммоларининг тадцицоти доимо ицтисодий фан диццат марказида туради. Бу инве-стицияларнинг умумий ицтисодий усиш жараёнини аницлаган цолда хужалик фаолиятининг энг чуцур асос-ларига цадар тортилиши билан белгиланади. Аницланган Узбекистондаги инвестициялар билан бомиц барча тушун-чалар нисбатан яцинда цулланила бошлади. Шу сабабли уларни тушунтириш мазкур муаммони изоцлашнинг зару-рий шарти цисобланади.

Инвестициялар тушунчаси (лотинча «mvestю» сузидан олинган булиб, «кийи-наман» деган маънони англатади) амалда х,ар к,андай луFатда мамлакат ичкарисида ва хорижда иктисодиёт тармокларига капитал куйиш сифатида талкин килинади1. Бу таъриф «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги, «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар туFрисида»ги, «Чет эл инвестициялари туFрисида»ги конунларида курсатилганидек аниклаштирилади. Шу тарика мазкур ту-шунчаларнинг миллий конунчилигимиздаги кискача шарх,ини келтирамиз.

Инвестициялар — бу тадбиркорлик ва бошка фаолият турларига куйилаётган мул-кий ва интеллектуал кимматликларнинг барча турлари булиб, бунинг натижаси-да фойда (даромад) яратилади ёки ижти-моий самарага эришилади. Узбекистон Республикасининг «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конунида инвестициялар иктисодий ва бошка фаолият объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъ-матлар х,амда уларга доир х,укуклар сифатида таърифланган2.

Инвестиция куйилмалари жараёнининг мазмуни Узбекистон Республикасининг «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар туFрисида»ги конунида батафсилрок куриб чикилган:

инвестиция - хужалик операцияси булиб, у асосий фондлар, номоддий актив-

1 Советский энциклопедический словарь. - М.: «Советская Энциклопедия», 1979.

2 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти

туFрисида»ги конуни, 2-модда.

лар, корпоратив х,укуклар ва ва кимматли K0F0зларни асосий воситалар ва мол-мулкка айирбошлашни кузда тутадиган хужалик операциясидир.

Айирбошлаш кимматликлари ёки воси-талари деганда республика конунчилигига кура, куйидагилар кузда тутилади:

- пул ва бошка молиявий маблаFлар, шу жумладан кредитлар, пайлар, акциялар ва бошка кимматли ^озлар;

- кучар ва кучмас мол-мулк (бинолар, иншоотлар, ускуналар ва бошка моддий бойликлар) х,амда уларга доир х,укуклар;

- интеллектуал мулк объектлари, шу жумладан, техникавий х,ужжатлар тарзи-да тузилган техника, технология, тижорат-га оид ва бошка билимлар мажмуи, у ёки бу турдаги ишлаб чикаришни ташкил этиш учун зарур булган билимлар ва ишлаб чикариш тажрибаси, ноу-хау;

- ерга ва бошка табиий ресурслар, бинолар, иншоотлар, ускуналарга эгалик килиш ва улардан фойдаланиш х,укуки, шунинг-дек мулк х,укукидан келиб чикувчи ашёвий ^укуклар;

- конун х,ужжатларига мувофик бошка бойликлар3.

Инвестицияларнинг юкорида келтирил-ган таърифидан келиб чикиб, х,ар кандай жамFарма куйилмалари х,ам (мулкий ва интеллектуал кимматликлар) инвестиция-ларни узида мужассамлаштиравермасли-гини кайд этиш лозим. Масалан, агар бир жисмоний шахс бошка жисмоний шахсдан

3 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни, 5-модда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

кимматли ^озларни олса, бундай тур-даги инвестициялар чекланган тавсифга эга булади. Чунки бунда факат улар эга-ларининг узгариши юз беради, яъни пул маблаFларини утказиш ва келажакда ак-циялари кулга киритилган компания даро-мадларини олиш х,укукига эга булиш актла-ри уринли булади.

Кейинги, унчалик мух,им булмаган, инвестициялар мазмунини аниклаштирадиган таъриф - бу инвестиция фаолиятидир.

Инвестиция фаолияти — бу инвестиция фаолияти субъектларининг инвести-цияларни амалга ошириш билан боFлик х,аракатлари мажмуидир1.

Инвестиция фаолияти куйидаги шакл-ларда амалга оширилиши мумкин:

- юридик шахслар тузиш ёки уларнинг устав жамFармаларида (капиталларида) улушли иштирок этиш, шу жумладан, мол-мулкни ёки акцияларни олиш;

- кимматли ^озларни, шу жумладан, Узбекистан Республикаси резидентлари то-монидан эмиссия килинган карз мажбури-ятларини олиш;

- концессияларни, шу жумладан, табиий ресурсларни кидириш, ишлаб чикиш, казиб олиш ёки улардан фойдаланишга булган концессияларни олиш;

- мулк х,укукини, шу жумладан, улар жой-лашган ер участкалари билан биргаликда савдо ва хизмат курсатиш сох,алари объ-ектларига, турар жойларга мулк х,укукини, шунингдек, ерга х,амда бошка табиий ре-сурсларга эгалик килиш ва улардан фойда-ланиш (шу жумладан, ижара асосида фой-даланиш) х,укукини конун х,ужжатларига мувофик олиш;

- конун х,ужжатларига зид булмаган бошка шаклларда.

Х,ар кандай мол-мулк, шу жумладан, халк хужалигининг барча сох,аларидаги асосий фондлар ва айланма маблаFлар, кимматли K0F0злар, максадли пул куйилмалари, илмий-техника мах,сулоти, интеллектуал

1 Узбекистан Республикасининг 1998 йил 24 де-кабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни, 2-модда.

кимматликлар, бошка мулкий объектлар х,амда мулкий х,укуклар инвестиция фао-лиятининг объекти х,исобланиши мумкин. Барпо этилиши ва фойдаланилиши конун х,ужжатларида белгиланган санитария-гигиена, радиация, экология, архитектура-шах,арсозликка оид ва бошка талабларга жавоб бермайдиган, юридик ва жисмоний шахсларнинг х,укукларини х,амда конун билан курикланадиган манфаатларини бу-задиган объектларга инвестиция киритиш такикланади2.

К,уйидагилар инвестиция фаолиятининг субъектлари (инвесторлар ва иштирокчи-лар) булишлари мумкин:

- Узбекистон Республикасининг резидентлари - фукаролари (жисмоний шахсла-ри), юридик шахслари;

- мах,аллий давлат х,окимияти органлари ва давлат бошкаруви органлари;

- хорижий давлатлар, халкаро ташки-лотлар ва чет эллик юридик шахслар х,амда фукаролар, шунингдек фукаролиги булмаган шахслар ва Узбекистон Республикасининг чет элда доимий яшовчи фука-ролари;

- х,амкорликда инвестиция фаолиятини амалга ошираётган юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек давлатлар ва халкаро ташкилотлар.

Инвесторлар конун х,ужжатларига мувофик буюртмачи (маблаF киритувчи), кредитор, сотиб олувчи булишлари, шунингдек инвестиция фаолияти иштирок-чиси вазифасини бажарувчи булишлари мумкин. Инвестиция фаолиятининг ишти-рокчилари инвестор билан тузилган шарт-нома асосида инвесторнинг буюртмасини бажарувчи булишлари мумкин.

Инвестор - уз маблаFлари, карзга олин-ган ва жалб этилган маблаFлар, мулкий бойликлар ва уларга доир х,укуклар, шунингдек, интеллектуал мулкка доир х,укукларни инвестиция фаолияти объект-

2 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 24 де-кабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни, 6-модда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

ларига инвестициялашни амалга оширувчи инвестиция фаолияти субъектларидир1.

Инвесторлар конунга мувофик, пул куювчилар, кредиторлар, харидорлар си-фатида чикишлари х,амда инвестиция фао-лиятининг х,ар кандай иштирокчиси ва-зифасини бажаришлари мумкин. Барча инвесторларнинг х,укуклари мулкчилик шаклидан катъий назар тенг ва инвести-цияларни х,ар кандай объектларга жой-лаштириш уларнинг конун билан х,имоя килинадиган дахлсиз х,укукидир.

Инвестиция фаолияти иштирокчилари -бошка давлатлар фукаролари ва юридик шахслари булиб, улар буюртмаларнинг ижрочилари сифатида ёки инвесторнинг топшириFига кура, инвестицияларнинг амалга оширилишини таъминлайдилар.

Инвестор инвестицияларнинг максади, йуналишлари ва х,ажмларини белгилайди х,амда уларни шартнома асосида, шу жум-ладан, конкурслар ва сотувларни ташкил килиш йули билан амалга ошириш учун инвестиция фаолиятининг х,ар кандай иш-тирокчиларини жалб килади. Давлат ва масъул шахс уз ваколатларидан ташкари инвестиция фаолияти иштирокчиларининг шартномавий муносабатларига аралашиш х,укукига эга эмас.

Инвестиция цикли - инвестициялаш туFрисида карор кабул килинган пайт-дан бошлаб инвестиция лойих,асини якун-лайдиган боскичларигача, хусусан, масалан, илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишлари, инвестиция карорларини кабул килиш, режалаштириш ва лойих,алаштириш, курилишга тайёрлаш, куриш, лойих,а курсаткичларига чикиш ва куйилмалар копланувчанлиги тартибигача булган чора-тадбирлар мажмуидир.

Инвестиция цикли учта асосий даврлар-дан иборат:

1. Инвестицияолди боскичи.

2. Инвестициялаш боскичи — х,акикий харажатлар, маблаFларнинг куйилиши.

1 Узбекистан Республикасининг 1998 йил 24 де-кабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни, 2-модда.

3. Эксплутация килиш боскичи — сарф-ланган маблаFларни жойлаштириш.

Инвестиция жараёни — катор такрорла-надиган инвестиция циклларидир. Охирги йилларда Узбекистонда инвестиция жараёни фаол иштирокчиларининг сони анча купайди. Пайдо булган молиявий воси-тачилар катта микдори туфайли у жиддий мураккаблашди.

Ишлаб чикаришда халк хужалиги барча тармоклари корхона ва ташкилотларининг фаолияти учун етарли булган зарурий асо-сий фондларни яратиш вазифасини бажа-радиган корхона ва ташкилотлар тизими инвестиция мажмуаси, деб аталади. Инвестиция мажмуаси таркибига куйидагилар киради:

1. Инвесторлар — капитал куювчилар.

2. Саноат ва инвестиция мажмуаси учун буюмларни ишлаб чикариш ва етказиб бериш билан боFлик корхоналар (асо-сий фондларни яратиш, етказиб бериш, курилиш).

3. Инвестиция банклари.

4. Инвестиция мажмуаси бозор инфра-тузилмаси.

5. Инвестиция мажмуасида бозор муно-сабатларини давлат томонидан тартибга солиш органлари.

Узбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари туFрисида»ги ва «Чет эл-лик инвесторлар х,укукларининг кафолат-лари ва уларни х,имоя килиш чоралари туFрисида»ги конунлари билан куйидаги тушунчалар аникланди.

Чет эл инвестициялари — Узбекистон Республикасининг амалдаги конунчилигига мувофик, хорижий инвесторлар томонидан инвестиция фаолияти объектларига куйиладиган кимматликларнинг барча тур-ларидир.

К,уйидагилар чет эл инвесторлари х,исоб-ланади:

• республика конунчилигидан бошка конунларга кура, ташкил килинган юридик шахслар;

• Узбекистон х,удудида доимий яшаш жойига эга булмаган жисмоний шахслар;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

1-расм. Мабламарни к,уйиш ва инвестициялардан фойда олиш жараёнлари кечишининг ва^т

буйича кетма-кетлиги шакллари1.

• хорижий давлатлар, халкаро давлат ва нодавлат ташкилотлари;

Узбекистоннинг амалдаги конунчилигига мувофик, хужалик фаолиятининг хорижий субъектлари сифатида эътироф этилаётган бошка субъектлар.

Юкорида айтиб утилганидек, инвестици-ялар янада кенгрок талкин килинганда, уни кейинрок купайтириш максадида капитал куйилмаларни узида мужассамлаштиради. Бунда капитал усими жорий даврда мавжуд маблаFлардан истеъмолда фойдаланишдан воз кечишни инвесторга коплаб бериш, уни риск учун мукофотлаш, инфляциядан йукотишларни жойлаштириш учун етарли булиши зарур.

Капитал усими манбаи ва инвести-цияларни амалга оширишнинг х,аракатлан-тирувчи раFбати улардан олинадиган фойда х,исобланади. Бу икки жараёнлар -капитал куйиш ва фойда олиш турли вакт кетма-кетлигида юз бериши мумкин. Бу жараёнларнинг кетма-кет кечишида ин-

1 Бланк И.А.нинг «Инвестиционный менеджмент» (Издательство: «Эльга Ника-Центр», 2001. -С. 448) китобидаги таснифга асосан муаллиф то-монидан ишлаб чикилди.

вестициялар тулик х,ажмда тугаллангандан кейин бирданига фойда олинади. Уларнинг мутаносиб кечишида жараён тулик якун-лангунга кадар (унинг биринчи боскичидан кейин) фойда олиш мумкин. Инвестиция-ларнинг тугалланиш ва фойда олиш давр-лари уртасида бу жараёнларнинг оралик кечишида маълум вакт утиб, унинг даво-мийлиги аник инвестиция лойих,асининг ху-сусиятларига боFлик. Бу уч жараённи янада якколрок тасаввур килиш учун уни чизма куринишида тасвирлаш мумкин (1-расм).

«Инвестиционный менеджмент» кито-би муаллифи Бланкнинг фикрича, замо-навий адабиётларда инвестицияларнинг иктисодий мазмунини тавсифлашда бу ту-шунча баъзан хато ёки жуда тор маънода талкин килинади. Улар томонидан такдим килинган барча далиллар билан келишмас-лик мумкин эмас.

Унинг фикрича, узига хос хато шундан иборатки, инвестициялар деганда капитал усимга х,ам, фойда олишга ^ам олиб кел-маслиги мумкин булган х,ар кандай маблаF куйилмалари тушунилади. Уларга купинча «истеъмолчилик инвестициялари» (теле-визорлар, автомобиллар, квартиралар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

дала х,овлилар ва х,.к.лар хариди) кириб, улар уз мох,иятига кура, инвестицияларга кирмайди, мазкур вазиятда бу товарлар-ни олишга каратилган маблаFлар бевоси-та узок муддатли истеъмолга (агар уларни кейинчалик кайта сотиш учун олишмаса) сарфланади.

«Инвестициялар» тушунчасини «капитал куйилмалар» тушунчасига айнан ухшатиш хато булади. Мазкур вазиятда инвестициялар асосий фондларни (бинолар, ускуна-лар, транспорт воситалари ва х,.к.) такрор ишлаб чикаришга маблаF куйиш сифатида каралади. Шу билан бир каторда инвестициялар айланма активларга х,ам, турли молиявий воситаларга х,ам (акциялар, об-лигациялар ва х,.к.), номоддий активлар-нинг алох,ида турларига х,ам (патентлар, лицензиялар олиш ва х,.к.) амалга ошири-лиши мумкин. Демак, капитал куйилмалар тор тушунча х,исобланади, аммо инвести-цияларнинг ухшаши сифатида эмас, балки факат уларнинг шаклларидан бири сифатида каралиши мумкин.

Бланк х,ам инвестицияларнинг айрим ман-баларида пул маблаFларининг куйилиши сифатида таърифланиши билан келиша ол-майди. У капитал инвестициялаш нафакат пул, балки бошка шаклларда - кучар ва кучмас мулк, турли молиявий воситалар, номоддий активлар ва х,.к. шаклларда х,ам амалга оширилиши мумкинлигини эътироф этади.

Ва них,оят, катор таърифларда инвестициялар пул маблаFларининг узок муддатли куйилмаларини узида мужассамлашти-риши кайд этилади. Инвестицияларнинг алох,ида шакллари (биринчи навбатда, капитал куйилмалар) узок муддатли тавсифга эга, бирок инвестициялар киска муддатли булиши х,ам мумкин (масалан, акциялар-га киска муддатли молиявий куйилмалар, жамFарма сертификатлари ва х,.к.).

«Инвестициялар» тушунчасини тадбир-корлик фаолияти х,ар хил турларини бир-лаштирадиган тоифа сифатида бириктириш

учун унинг купрок таркалган таснифлани-шини келтирамиз:

1. Куйилмалар объектига кура:

а) молиявий инвестициялар — корпо-ратив х,укуклар, кимматли коF0злар, дери-вативлар ва бошка молиявий воситаларни кулга киритиш. Молиявий инвестициялар, уз навбатида, туFридан-туFри (маблаFларни юридик шахс устав фондига уни корпора-тив ^укукка айирбошлаган х,олда утказиш) ва портфелли (кимматли ^озлар ва бошка молиявий активларни фонд бозорида олиш) инвестициялар куринишида булади;

б) ^акикий/капитал инвестициялар — х,акикий активларга маблаFларни куйиш - уй-лар, иншоотлар, бошка кучмас мулк объ-ектлари, бошка амортизацияга учраган асосий фондлар ва номоддий активларга эга булиш1.

2. Инвестициялашда катнашиш тавсифи-га кура:

а) туFридан-туFри инвестициялар — инвестор томонидан маблаFларни инвестициялаш объектига бевосита жалб килиш (инвестициялаш мазкур турини асосан, инвестициялаш объекти х,акида аник маъ-лумотга эга булган ва инвестициялаш ме-ханизми билан яхши таниш булган, махсус тайёрланган инвесторлар амалга оширади-лар);

б) туFридан-туFри булмаган инвести-циялар - бошка шахслар воситачилиги-даги инвестициялаш. Бу инвестицияларни инвестициялаш объектларини танлаш ва кейинчалик уларни бошкариш учун етарли малакага эга булмаган инвесторлар амалга оширадилар. Мазкур вазиятда улар инвес-тицион ёки бошка молиявий воситачилар (масалан, инвестиция фондлари ва инвестиция компанияларининг инвестицион сертификатлари) томонидан чикариладиган кимматли ^озларга эга буладилар, охир-гиси, шу тарика тупланган инвестиция маблаFлари эса уз билганларича жойлаш-

1 Узбекистан Республикасининг 1991 йил 15 февралдаги «Корхоналар, бирлашмалар ва таш-килотлардан олинадиган соликлар туFрисида»ги 225-Х11-сонли конуни.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

2-расм. Инвестициялаш учун мабламар манбалари1.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тирилади, купрок самарали инвестициялаш объектлари танлаб олинади, уларни бошкаришда иштирок этишади, олинган даромадлар эса уз мижозлари уртасида таксимланади1.

3. Инвестициялаш даврига кура:

а) киска муддатли инвестициялар — бир йилдан ошмаган муддатга капитал куйиш (масалан, киска муддатли депозит куйилмалар, киска муддатли жамFарма сертификатлари ва х,.к.лар);

б) узок муддатли инвестициялар — бир йилдан ортик даврга капитал куйиш.

Куплаб инвестиция компанияларининг амалиётида узок муддатли инвестициялар куйидаги тарзда таърифланади:

- 2 йилгача;

- 2 йилдан 3 йилгача;

- 3 йилдан 5 йилгача;

- 5 йилдан ортик муддатга.

4. Минтакавий белгисига кура:

а) ички инвестициялар — маблаFларни мазкур мамлакатлар ичкарисида жойлаш-ган инвестициялаш объектига куйиш;

б) чет элда инвестициялаш — маблаF-ларни мазкур мамлакатдан ташкарида жой-лашган инвестициялаш объектига куйиш.

1 Бланк И.А. Инвестиционный менеджмент. -Издательство: «Эльга Ника-Центр», 2001. -С. 448.

2 Кравченко Н.А., Маркова В.Д.нинг «Инвестиционная политика предприятий» («ЭКО», №7, 1994) маколасидан олинган маълумотлар асосида муал-лиф томонидан ишлаб чикилди.

5. Мулкчилик шаклига кура:

• хусусий - фукаролар х,амда нодав-лат мулкчилик шаклидаги корхоналар то-монидан амалга ошириладиган маблаF куйилмалари;

• давлат - бюджетлар, бюджетдан таш-кари фондлар маблаFлари х,исобига мар-казий ва мах,аллий х,окимият, бошкарув органлари томонидан х,амда хусусий ва карз маблаFлари х,исобига давлат корхо-налари томонидан амалга ошириладиган куйилмалар;

• хорижий - чет эл фукаролари, юридик шахслари ва давлатлари томонидан амалга ошириладиган куйилмалар;

• кушма - мазкур мамлакат ва хорижий давлатлар шахслари томонидан амалга ошириладиган куйилмалар.

3. Инвестицияларнинг манбалари.

Инвестиция манбалари 2-расмда келти-рилган.

Мамлакатимизда таркибий узгаришларни изчил амалга оширишда кулай инвестиция мух,итининг яратилгани асосий омил булиб келмокда. Инвестиция жараёнларини ку-чайтиришга каратилган чора-тадбирлар натижасида 2014 йилда иктисодиётимизга жалб килинган инвестициялар ^ажми 10,9%га усди ва АКШ доллари х,исобида 14 млрд. 600 млн долларни ташкил этди. Бунда жами капитал куйилмаларнинг 21,2%дан ортиFи ёки 3 млрд доллардан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

зиёдини хорижий инвестиция ва кредитлар ташкил килди. Уларнинг туртдан уч кисми туFридан-туFри хорижий инвестициялардир1.

Энди бевосита Узбекистон мисолида ин-вестициялар манбаларининг таркибини тах,-лил килишимиз мумкин (1-жадвал).

Х,озирги вактда инвестиция манбалари сифатида уз маблаFларидан фойдаланиш факат нисбатан йирик, баркарор ишлай-диган корхоналар учун кулай булмокда. Улар одатда баркарор ёки кенгайиб бора-диган сотиш бозорига эга булган корхона-лардир. Инвестициялаш манбаи сифатида амортизациянинг хатто асосий фондлар-ни кайта бахолаш шароитидаги роли анча ошиб бормокда. Охирги пайтларда инфляция суръатлари пасайиб бораётганлиги би-лан боFлик равишда уларнинг роли янада усмокда.

Нисбатан янги молиялаштириш манбаи — асосий фаолияти ишлаб чикариш (купинча фан сиFимли махсулот) билан боFлик булган кооперативлар ёки кичик корхоналар шаклида кайта куриш бошлан-ганда вужудга келган корхоналар фаолияти-нинг умумий турларидан олинган фойдадир. Бундай корхоналар асосий фаолиятини кен-гайтириш учун савдо-воситачилик фаолияти билан маблаF ишлаб олишга уринадилар. Бирок бундай корхоналарнинг купчилиги у ёки бу тарзда тугатилади, колганлари эса тулик тижорат фаолиятига утказилади ёки купрок савдо-сотик билан, жумладан, ташки савдо билан шуFулланишда давом этадилар. Фонд биржаси умумий фаолиятга мисол булиб хизмат килиши мумкин, у битимлар-дан йиFим оркали уз харажатларини коплай олмайди (чунки кимматли коF0злар билан биржа битимлари буйича оборот кам), асосий даромадни бизнес-мактаблар ва семи-нарларни утказишдан олади.

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. / Мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маъруза. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

Табиийки, узлик маблаFлари етишмаган шароитда корхоналарнинг асосий эътибо-ри ташки инвесторлар ва инвестиция ре-сурсларини жалб килиш имкониятларига каратилган. Бу ерда хар бир корхона учун хорижий инвестицияларни, биринчи нав-батда эса, инвестиция лойихалари ишлан-маларини жалб килиш муаммоси долзарб булиб колади.

Жами инвестицияларнинг 73% дан ортиFи ишлаб чикариш сохасига ва карийб 40%и машина ва ускунлар харид килишга сарф-ланди. Узбекистонда амалга оширилаётган инвестиция сиёсатининг узига хос хусусия-ти махаллий хом ашё ресурсларини чукур кайта ишлашни таъминлайдиган, юкори технологияларга асосланган янги ишлаб чикаришларни ташкил этишга каратилган инвестиция лойихаларига устувор ахамият берилаётганида намоён булмокда.

2014 йилда иктисодиётимизнинг етак-чи тармокларида замонавий юкори технологияларга асосланган ускуналар билан жихозланган, умумий киймати 4 млрд 200 млн долларга тенг булган 154 та йирик объект фойдаланишга топширилди2.

Узбекистан иктисодиётига жалб этилаёт-ган инвестицияларнинг технологик тарки-бида ижобий узгаришлар содир булмокда. 1995-2012 йилларда сарфланаётган инвестицияларнинг технологик таркиби асосий капиталнинг пассив кисми хисобланган ку-рилиш-монтаж ишлари, биноларни куриш учун сарфланаётган харажатлар улуши 55,8%дан 53,2%га ёки 2,6 фоизли пунктга камайган. Шу билан бирга асосий капитал-га сарфланаётган инвестиция таркибида машина, ускуна, жихозларга сарфланган хара-

2 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. / Мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маъруза. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

1-жадвал. Молиялаштириш манбалари буйича инвестицияларнинг таркиби, жамига нисбатан % да1

Инвестициялаш манбалари 1991 1995 2000 2005 2010 2011 2012

Жами 100 100 100 100 100 100 100

Республика бюджети 21,2 22,9 29,2 12,2 5,6 6,0 5,1

Корхона ва ташкилотлар 65,1 46,9 27,1 46,1 33,0 34,8 30,3

Ах,оли маблаFлари 13,7 6,6 12,0 11,4 16,0 18,6 20,6

Банк кредитлари ва бошка карз маблаFлари 9,6 7,2 3,8 9,7 11,6 11,4

Хорижий инвестиция ва кредитлар 14,0 23,2 21,7 28,3 21,5 21,6

Бюджетдан ташкари фондлар 1,3 4,8 7,4 7,6 11,0

2-жадвал. Асосий капиталга инвестицияларнинг технологик таркиби, жамига нисбатан % да1

Инвестицияларнинг технологик таркиби 1995 2000 2005 2010 2011 2012

Жами 100 100 100 100 100 100

Курилиш-монтаж ишлари 55,8 58,1 48,7 52,1 50,8 53,2

Ускуналар, жих,озлар ва инвентарлар 34,5 30,6 38,7 39,0 39,5 35,1

Бошка капитал ишлар ва сарфлар 9,7 11,3 12,6 8,9 9,7 11,7

жатлар улуши 34,5%дан 35,1%гача, яъни 0,6 фоизли пунктга ортди (2-жадвал).

Ушбу х,олат иктисодиётга сарфланаётган инвестицияларни асосий фондларни замо-навийлаштириш, тула янгилашга сарфлаш ва самарадорлигини ошириш имконини беради. Демак, мамлакатимизда таркибий узгаришлар ва иктисодиётни диверсификация килиш жараёнларининг давом этти-рилиши баркарор ва мутаносиб иктисодий усишни таъминлаш, миллий иктисодиётимиз ракобатбардошлигини ошириш х,амда жа-дал тараккиётга эришишнинг мух,им омили сифатида намоён булмокда.

Инкироздан кейинги даврда миллий ик-тисодиёт таркибини модернизациялашнинг объектив тенденцияларидан келиб чикиб, инвестициялар манбаларининг самарали таркибини шакллантириш ва технологик таркибини такомиллаштириш тадбирлари-ни куйидаги йуналишларда олиб бориш максадга мувофик:

• фан сиFимкорлиги юкори булган тар-мокларнинг инвестициялар таркибидаги улушини ошириш;

1 Альманах Узбекистан 2013. - Т.: «Центр экономических исследований», 2013. -С. 117.

2 Уша жойда.

• миллий иктисодиётда инновацион-ишлаб чикариш тармокларига инвестицияларни устувор раFбатлантириш;

• инновацияларга йуналтирилган ик-тисодиётни инвестициялашда давлат-хусу-сий шериклиги имкониятларидан тулик фойдаланиш асосида аралаш мулкни жадал суръатларда устириш;

• иктисодиётни модернизациялаш ва таркибий узгаришларни амалга оширишга инвестицияларни жалб килишда фан, таъ-лим, ишлаб чикариш ва бозор интеграция-сини кучайтириш;

• иктисодий ривожланиш стратегиясини белгилашда инвестициялашнинг иннова-цион омилларининг ролини ошириш;

• минтакалар ижтимоий-иктисодий ри-вожланишини баркарорлаштиришга инвестицияларни купрок йуналтириш;

• минтакаларда таркибий узгаришларни амалга оширишга инвестицияларни давлат томонидан тартибга солишни такомиллаштириш;

• таркибий узгаришлар шароитида инвестицияларни бошкариш буйича интеллектуал малакали ва маънавий жих,атдан етук кадр-ларни тайёрлашга эътиборни кучайтириш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги 719-1-сонли «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни, 2-модда.

2. Узбекистон Республикасининг 1991 йил 15 февралдаги «Корхоналар, бирлашма-лар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар туFрисида»ги 225-ХП-сонли конуни.

3. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амал-га ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланти-риш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

4. Бланк И.А. Инвестиционный менеджмент. / Учебное пособие - Издательство: «Эльга Ника-Центр», 2001. -С. 448.

5. Кравченко Н.А., Маркова В.Д. Инвестиционная политика предприятий. // «ЭКО», №7, 1994.

6. Советский энциклопедический словарь. - М.: «Советская Энциклопедия», 1979.

7. Альманах Узбекистан 2013. - Т.: «Центр экономических исследований», 2013. -С. 242.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.