CC BY
28situation of Maverannahr in the first half of the 17th century. gives a lot of information that needs to be analyzed. The author was a contemporary and an eyewitness to the events that are described in the work, therefore they have special historical value. At the beginning of the XVII century. the reign of Maverannahr passed into the hands of the Ashtarkhanids. Separate information can be found about the life and work of representatives of this dynasty only in the work of Mahmoud ibn Wali. During this period, Bukhara was the capital, and Balkh was considered the second largest city in the state. When the Ashtarhanids came to power, Balkh was ruled by the protege of the Safavids, Muhammadibrahim, who oppressed the local population. The ruler of Iran, Shah Abbas, with the support of Muhammadibrahim, intended to seize Balkh. The Ashtarhanids, with the aim of subjugating Balkh, sent troops under their command under the command of Bakimuhammad and Valimuhammad, who managed to kill Muhammadibrahim and capture Balkh. Safevids in order to return Balkh made a campaign there, which was unsuccessful. After Bakimuhammadkhan, his brother Valimuhammadkhan became the ruler of the state and immediately sent the sons of his brother Imamkuli and Nadirmuhammad Sultans to Balkh and the relationship between them cooled. Imamkuli and Nadirmuhammad strengthened their positions in Balkh. Valimuhammadhan, to pacify them, made a campaign towards Balkh, where he was defeated and fled to Iran and Shah Abbas met him with honor. In 1611, Valimuhammadkhan, with the support of the Safavid troops, made a campaign in Maverannahr, but was eventually killed. The ruler of Maverannahr was Imamkulikhan, who appointed Nadirmuhammad the ruler of Balkh. Nadirmuhammad gradually subjugated the territory of Badakhshan.
Keywords: Ashtarkhanids, Mahmud ibn Wali, Safavids, Bukhara, Maverannahr, Shah Abbas, Balkh, Muhammadibrahim, Iran, Muhammadusuf Munshi, Valimuhammadkhan, Iskandarbeki Turkmon, Nadirmuhammadkhan, Imomkulkhan
Сведения об авторе:
Саидов Фаридун Абдукаххорович - Институт истории, археологии и этнографии АН РТ, соискатель. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудак, 33. Телефон: (+992)915 451000
About the author:
Saidov Faridun Abdukahhorovitch - Institute of History, Archaeology and Ethnography named after A. Donish of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, competitor. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave 33. Phone: (+992)915 451000
ДАВЛАТИ СОМОНИЁН ВА ИНЪИКОСИ ОН ДАР САРЧАШМАХ,ОИ ТАЪРИХИ
Шоназаров Ш.
Худжандский государственный университета имени Б. Гафурова
Муносибати нав ба таърих, ба мероси илмй, адабй, динй ва фархангии халки точик, кабл аз хама, дар китобхо, маколахо ва суханронихои Эмомалй Рахмон зухур карданд, ки аз маърузаи эшон ба муносибати тачлили 1100 -солагии Давлати Сомониён ибтидо ёфта буд. Сипас муаррихон, файласуфон ва адабиётшиносон ба таърих ва тамаддуну фарханги кадима ва асримиёнагии точикон тачдиди назар карданд, хакикати таърихро ошкор сохтанд. Ин гуна тозаназарй ба умки таъриху тамаддуни маънавй ахли адабро низ фаро гирифт. Онхо бо чиддияти тамом ба тадкики бадеии таърихи гании халк ва хаёти шахсиятхои сиёсй, илмй, фархангй ва мазхабй шуруъ намуданд ва романхои таърихии нав ба майдон гузоштанд.
Асархои Президента Точикистон Эмомалй Рахмон «Точикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён» (иборат аз се китоб), «Нигохе ба таърихи тамаддуни ориёй» (2006), тадкикоти академик Н.Неъматов «Хорикаи точиикй: назария ва таърих» (1997), «Нахустмехани ориён» (2005), асархои илмии Х,.Х,.Муъминчонов «Турон - гавхораи тамаддуни ориёй» (2004), «Масоили фалсафии Зардуштия» (2000), пажухишхои профессор С.Абдуллоев «Исмоили Сомонй» (1998), «Амирони Сомонй» (1999) ва дигархо далели ба таври нав аз назари тадкик гузаронидани таърих ва бегаразонаву одилона равшан намудани зиндагиномаи шахсиятхои таърихй мебошанд. Бисёр кутуби таърихй хастанд, ки дар таълифи асархои таърихии давраи истиклолияти миллии Точикистон хамчун сарчашмаи муътамад хизмат кардаанд.
Фаъолияти давлатдорй ва лашкаркашии Исмоили Сомонй нависандагонро ба таълифи киссаву романхои таърихй илхом мебахшанд.
Ч,илди якуми мачмуаи «Сомониён дар оинаи таърих» (Хучанд, 1998) низ намунахои 21 асари муаррихони асримиёнагии форс-точикро дарбар мегирад. «Донишномаи Сомониён» дар
дУ мyчaллaд нaшp шуд, ки мaъдyмoтxoи зиëдм энцмкдoпeдй дoиp бa зaмoни Сoмoниëн oвapдa шyдaacт.
Якe aз acapxoи apзишмaнд, ки бapoи шинoxти дaвдaти Сoмoниëн (дaвpaxoи дигapи тaъpиxиpo низ фapoгиp acr-Ш.Ш.) xмзмaти шoиcтae кapдaacт, «Тaъpмxм Тaбapй» [1] тaълифи Aбyчaъфap Мyxaммaд ибни Ч,apиpи эpoнинaжoд мaxcyб мeшaвaд. Acapи фaвкyзикppo Aбyaлй Мyxaммaди Бaдъaмй, фapзaнди paшиди Aбyлфaзл Мyxaммaд ибни Убaйдyддoxм Бaдъaмй -вaзиpи дaвдaти Сoмoниëн, дap бaйни coдxoи 963-966 ммдoдй бa зaбoни фacexм точикй тapчyмa кapдa буд. Ин кмтoб nac aз мyкaддимaи «Шoxнoмa»-и Aбyмaнcypй кaдммтapин нaмyнaи нacpи точикй бa шyмop мeoяд, ки aз пaйдoиши чax,oн вa тaъpиxи тoиcдoмми xaдкxoи эpoнитaбop, дaвpcни xилoфaтy caдтaнaти нaxycтин cyдoдaxoи иcдoмиpo то xилoфaти aд-Мycтapшид Бмлдox дap бap мeгиpaд.
Бapoи нaвиcaндaгoни точик, ки ocopи тaъpмxй мeoфapaнд, кмтoби зикpшyдa кушк мeкyнaд, ки эшoн 6o шaxcият вa пaдмдaxoи acoтиpию тaъpиxии эpoниëн, 6o кмccaxoи пaЙFaмбapoн дap Kyp^^ Тaвpoт шинoc шaвaнд, aз xaвoдмc вa вoкeaxoи тaъpмxми дaвpaи тaшaккyд вa гycтapиши иcдoм orox, бoшaнд, бидoнaнд, ки мacaдaн, ^даи бyзypги Сoмoниëн Бaxpoми Чубин кй буд вa дap зaмoни xyA дap пeши пoдшoxoн чй гущ мaкoмy этибopи бaдaндe дoшт.
Мyxaммaдзaмoни Сoдex дap poмaни «Дeвopи Xypocom» Юcyфчoн Axмaдзoдa дap poмaни «Хдфт pybë» aз «Тaъpмxм Бyxopo»-и Нapшaxй (899-960), «Тaъpмxм Cmcrem» (мyaддифaш нoмaълyм), «Тaъpмxм Гapдeзй» (a.XI), «Смëcaтнoмa>-и Низoмyлмyлк (a.XI), «Тaъpмxм Бaйxaкй»-и Aбyдфaзд Мyxaммaд ибни Xycaйни Бaйxaкй (a.XI), «Тaъpиxи Тaбapиcтoн»-и Бaxoyддмн Мyxaммaд ибни Дacaн ибни Иcфaндиëp (ox.a.XII-aввaди a.XIII), «Тaбaкoти Hornp^^ Мин^^ (a.XII-XIII), «Тaъpиxи гузида»^ X,aмдyддoxм Мycтaвфй (ox.a.XIII-
aвв.a.XГV), «Рaвзaтy-c-caфo»-и Миpxoнд (a.XV) вa Faйpa фapoвoн бapxypдop шyдaaнд. Мacaдaн, бa yнвoни фacдy бoбxoи бa Оли Сoмoн дaxддopи acapи Миpxoнд axaмият мeдмxeм: «Зикpи мyxopибaи Aмpи Лaйc 6o Иcмoмд ибни Axмaди Сoмoнй вa гиpифтop шyдaни AHp вa нмxoяти кop вa мaoди xo-ли y», «Зикpи мудуки Сoмoния, paxимaxyнyллox вa бaëни бaъзe дaвдaт вa xyкyмaтм эшoн дap бмдoди иcлoм», «Зикpи caдтaнaти Иcмoмд ибни Axмaди Сoмoнй», «Зикpи caдтaнaти Hacp ибни Axмaди Иcмoмди Сoмoнй», «Зикpи мyxoлифaти Мaнcyp ибни Иcxoкм Сoмoнй 6o aмиpи caъид Hacp ибни Axмaд вa бaëни бaъзe кaзoë, ки дap oн oвoн pyn нaмyдa» вa дигapxo, ки фaъoдиятм ai^pora Сoмoниpo фapo гиpифтaaнд [3, c.313].
Дap тaъpмxнoмaxo бa чуз шкди вoкeaю xoдмca чexpaxoи aмиpoнy вaзиpoн, фaъoдият, cиëcaт вa xмcдaтxoи шaxcии эшoн низ чoйгoxм шoиcтa дopaнд. Чyнoнчи, мyaлдифи «Тaъpмxм ^ид^» бaъд as тaъкиди чунин фaкт, ки «Сoмoн aз туями Бaxpcми Чубин буд..., дap бopaи Hyx Acaд, Axмaд, Hacp, Иcмoмди Сoмoнй вa мyнocибaти onxo бa xaмдигap мaълyмoти муфиди тaъpмxй мeдмxaд.
Дap capчaшмaxoи тaъpмxй бaъзe caxaфoти зиндaгинoмaи aмиpoнy вaзиpoни coмoнй тaкpop ëбaнд xa!, мyappмxoни нoзyкбин вa дoнишмaнд кушиш бa xap^ дoдaaнд, ки чиxaтxoи кaм paкaмëфтaи aмиpoни Сcмoниpo бa cмдкм тacвиp бмкaшaнд. Мacaдaн, Хoндaмиp дap «X,aбибy-c-cияp» xмcдaтxoи шaxcй, кмшвapкyшoии Иcмoмди Сoмoнй вa xy^y^ кaдaмpaви y бeштap axaммят мeдиxaд. У o6p^ эътибopи бaдaндм aмиpи Бyxopo вa an,ny эxcoн, paиятпapвapй, caxoвaтпeшaгй, дycтпapвapй, фypyтaнй вa фaзлy кaмoди ypo ягoн-ягoн зикp шмуд^ cипac мeнaвиcaд: «Ba aмиp Иcмoил бaъд aз фaвти бapoдap aфcapи иcтикдoд бa cap нмxoдa, дap caнaи caмoнинa вa миaтaйн 290/ 893-894) 6o дaшкapи зaфapacap мyтaвaччexи Тypкмcтoн гaшт вa пoдшoxм тypкoнpo 6o xoтyнaш acиp кapдa... Ba дap caнaи caбъa вa caмoнинa вa миaтaйн (278/ 900) ... мукимми Aмpи Лaйcpo бa фaйcaл pacoнид. Он гox мaншypи xyкyмaти вмдoëтм Мoвapoyннaxpy Хypocoнy Сииcтoнy Мoзaндapoнy Рaю Иcфaxoн aз Дopyдxмдoфa бa вaй pacид. Ba aмиp Иcмoил бaъд aз acpи Aмpи Лaйc муда^ти xaфт coди дигap дap FOяти икбoд бa cap бypд...» [3, c.391-392].
Хдмин фaктxoи тaъpиxй 6o oбpaз вa мaнзapaxoи бaдeй дap poмaни «Дeвopи Xypocom» мyфaccaлy мyaccиp тacвиp ëфтaaнд.
Сapчaшмaxoи apзишмaнди тaъpмxй, xaмчyн acapxoи Ибни Бaлxй «Фopcнoмa», мyaлдифи нoмaъдyм «Мaчмaд-yт-тaвopмx», Aбyнacpи Утбй «Тaъpмxм Яминй», Минxoчмддмни ^уз^нй «Тaбaкoтм Hornpm» Рaшидyддини Фaзддyдoxм X,aмaдoнй «Ч,oмeъ-yт-тaвopмx», Шapoфиддмн Фaздyлдox Xycaйни Кдзвинй «Тaъpмxм муЕ^мИ», Дaмдyлдoxм Мycтaвфй «Зaфapнoмa» вa «Тaъpмxм ^ид^», ^физи Aбpy «Мaчмaъ -yт-тaвopмx» вa дигapxo, ки тaъpиxpo aз дaвpaи пaйдoиши Одaмy X,aввo, вoкeaxoи тo дaвpa вa зaмoни гycтapиши иcдoмpo дap Эpoн, Хypocoн вa Мoвapoyннaxp тo бa кapнм пoнздaxyм дap бap гиpифтaaнд, мaвoди фapcвoни тaъpмxмpc дap бopaи точи^н вa эpoнитaбopoн гyнчoиш дoдaaнд, ки oмyзиши onxo бa нaвиcaндaгoни тaъpмxнмгop дaxxo мaвзyъxoи a^^y Fap^po пeшнмxoд кapдa мeтaвoнaнд. Acapxoи мaзкyp вa
дигар сарчашмахои таърихй вижагихои адабй низ доранд. Онхо дар бораи шахсиятхои таърихй, илмй ва фарханги хикоятхои пурмухтавои ахлокй ва панду хикматхои ибратбахшро дарбар гирифтаанд. Масалан «Таърихи Бухоро»-и Наршахй бо як катор хикоятхо зебу зинат ёфтааст.
Дамин гуна хикоятхо рочеъ ба сиёсатмадорони сулолахои подшохй дар даврахои гуногуни таърихй дар хамаи сарчашмахои таърихй дида мешаванд, ки муаллифони асархои таърихии давраи истиклолияти давлатии Точикистон аз онхо бахрахо андухтаанд ва дар оянда хам истифода хоханд кард. Таваччухи муаррихони куруни вусторо бештар аз хама фазилат ва сиёсати амирони сомонй ба худ кашидаанд, чунки онхо дар давлатдорй ва мулкпарварй намунаи дигар подшохон будаанд. Чунончй, адолатпарварии Исмоили Сомонй дар бисёр таърихномахои фавкузикр акс андохтааст.
Бахусус таърихи хонадони Сомониён, муносибати онхо ба хилофати араб ва саъю талоши эшон дар рохи истиклолият кариб дар хамаи сарчашмахои таърихй инъикос ёфтаанд ва саргузашти хар як аз он шахсиятхои таърихй месазад, ки асархои мукаммал бишаванд. Дама гап дар дониши жарф, чахонбинии рушан ва махорати баланди нависандагй мебошад. Зеро аз байни анбухи вокеахои таърихй ва ашхоси вокей мухимтарин ва характерноктарини онхоро баргузидан, ба сужет, банду баст ва сохтори асари алохида мувофик овардан ва аз мавкеи замони мо корбаст намудан, дониш ва истеъдоди комилро такозо менамояд. Тачрибаи инкишофи асархои таърихй нишон медиханд, ки нависандагони точиик дар ин чода тавфик меёбанд.
Ин хама мисолхо нишон медиханд, ки суннати таърихнигорй дар адабиёти гузаштаи точикй мавкеи намоён доштааст. Бисёр таърихнигорон гузаштаи халки худро дар асоси сарчашмахои асотирй, динй ва мазхабй навишта бошанд, иддаи дигаре дар як давра, дар як замон бо подшохон ва амирон ба сар бурдаанд ва аксаран дар сафархо ва кишваркушоии онхо ширкат варзидаанд. Дар осори ин гуна таърихнигорон хакикати вокей бехтар ва бештар инъикос ёфтаанд.
Таърихнигорони пештара дар тамоми даврахои хастии чамъияти феодалй фаъолияти давлатдории амирони замони худро дар осори худ ракам кардаанд. Омузиши онхо барои хар як нависандаи таърихнигор шарт ва зарур аст.
Бори дигар лозим медонем ёдовар шавем, ки омузиши осори таърихии гузашта доираи назари ахли адабро васеъ, дониши онхоро амик ва имкониятхои эчодашонро вусъат медихад. Бинобар ин, ру ба сарчашмахои муфиди таърихй овардани нависандагони муосири точик харгиз аз манфиат холй нахохад буд.
Дар як муаррих фарзанди замони худ аст ва у дар навиштахояш сиёсати хукумати вактро ба риоя мегирифт. Бинобар ин нависандаи замони мо наметавонад мазмуну мухтаво ва хадафи он сарчашмахои таърихиро бе хеч тагйирот, сахехтараш бидуни муносибати эчодкорона ба он таърихномахо, дар асархо ба таври бадей тасвир намояд. Худи таърихнависони куруни вусто низ баъзе вокеахо ва фаъолияти шахсиятхои таърихиро мувофики диди худ баррасй мекарданд. Таърихнигороне буданд, ки ба вокеахои гузашта ва амалиёти фарзандони бузурги халк нисбатан холисона муносибат доштанд, инчунин муаррихоне калам ба даст мегирифтанд, ки равандхои хаёти сиёсию ичтимоии каблй ва мехнату муборизаи шахсиятхои номдорро субъективона тасвир мекарданд. Ин гуна асархо муносибати муаллифро ба таърих ва шахсиятхои таърихй нишон медиханд.
АДАБИЁТ
1. Балъамй. Таърихи Табарй: дар 2 ч. / [бо мукаддима ва тавзехоти М.Умаров, Ф. Бобоев]. - Техрон: Замон, 1380. - ЧД. - 817 с.
2. Балъамй. Таърихи Табарй. дар 2 ч. / [бо мукаддима ва тавзехоти М.Умаров, Ф. Бобоев]. - Техрон: Замон, 1380. -- Ч.2. - 818-1632 с.
3. Мирхонд. Равзат-ус-сафо фи сирати-л-анбиё ва-л-мулуки ва-л-хулафо: Ч.1/ [бо пешгуфтор ва таълику хавошии Нурмухаммади Амиршохй]. - Душанбе: ЭР-граф, 2004.
ГОСУДАРСТВО САМАНИДОВ И ЕГО ОТРАЖЕНИЕ В ИСТОРИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ
В статье отмечается, что рассказы о политических деятелях и царях встречаются во всех исторических сочинениях, относящихся к разным историческим эпохам. Авторы исторических произведений периода независимости широко используют, и будут использовать исторические летописи. Больше всего внимание средневековых историков привлекает эрудиция и политика саманидских эмиров, ибо в управлении государством они были образцами для других царей.
Одним из ценнейших историографических произведений раннего средневековья считается
«История Табари» принадлежащая перу историка иранского происхождения Абу Джа'фара Мухаммада ибн Джарира и переведенная на таджикский язык Абу Али Мухаммадом Бал 'ами -визирем государства Саманидов - в 963-966 годах. Только в первом томе сборника «Саманиды в зеркале истории» приводятся образцы 21 произведения персидско-таджикских средневековых историков.
Автор статьи отмечает, что каждый историк является детищем своего времени и на его сочинениях определенный отпечаток оставляет политика правителей его эпохи. Поэтому современный писатель не может использовать материалы исторических источников без соответствующего творческого подхода.
Надо отметить что историки средневековья некоторые события излагали в двух вариантах, первое деятельность исторических личностей сообразно своему видению, некоторые относились к ним объективно и бесстрастно, второе субъективно и идеологически пристрастно.
Ключевые слова: государство Саманидов, Исмаил Самани, средневековые историки, историографические произведения
STATE OF SAMANIDS AND ITS REFLECTION IN HISTORICAL SOURCES
There is pointed in the article that the stories about politicalfigures and tsars are also met in all historical writings, related to various historical epochs. The authors of historical works of independence period widely use and will use historical chronical. Erudition and politics of samanids emirs most of all attract the attention ofmedieval historians, as in government they were an example for other tsars.
One of the most valuable historiographic work of the early Middle Ages is considered "History of Tabari", belongs to the pen of historian ofIranian descent Abu Jafar Muhammad ibn Jarira and translated to Tajik by Abu Ali Muhammad Balami - the vizier of the State of Samanids in 963-966. In the first volume of collection "Samanids in the mirror of history" only there are cited 21 works of Persian and Tajik medieval historians,
The author pointed that every historian is a creation of his epoch and the politics of rulers of his epoch leaves a certain mark on his works. This is the reason why a modern writer cannot use the materials of historical sources without appropriate creative approach.
It must be noted that the historians of the Middle Ages stated some events in two variants, first - the activity of historical figures were stated in accordance with their vision, some of them regarded events evenly and dispassionately, second - subjectively and ideologically biasedly.
Key words: State of Samanids, Ismail Samani, medieval historian, historiographic work.
Сведения об авторе:
Шохназаров Шохмурод - доктор PD — докторант кафедры современной таджикской литературы, Худжандского государственного университета имени Б. Гафурова
About the author:
Shohnazarov Shohmurod - PD Doctor — doctoral student of the Department of modern Tajik literature of KhujandState Universite named after B. Gafurov
ИСТИФОДАБАРИИ ИНТЕРНЕТ АЗ ЧОНИБИ ТЕРРОРИСТОН ВА РО^ОИ МУЕЩИМАТ БА МУ^ОБИЛИ ИН ПАДИДА
Шозедов Х.Н.
Институти омузиши масъалахри давлатзри Осиё ва Аврупои Академиям илмуои Цум^урии Тоцикистон)
Бояд гуфт, ки тамоми васоити ахбори умум (ВАО) дар мачмуъ тарафхои мусбй ва манфии худро дорад. Ба вижа, Интернет яке аз фаъолтарин васоити ахбори умум ва мухимтарин вохиди техникй махсуб меёбад, ки ахли башар бо он сарукор дорад.
Рочеъ ба тарафхои манфур ва манфии ин гуна восита Дабири кулли Созмони Миллали Муттахид Пан Ги Мун чунин андешаронй намудааст: "Интернет мисоли равшани он мебошад, ки чи тавр террористон дар хакикат метавонанд дар асоси фаромиллй фаъолият намоянд: дар навбати худ давлатхо дар чавоб бояд дар хамин асоси фаромиллй фикр ва амал кунанд" [1, с.1]
Дар асри XXI, ки давраи ташаккулёбии технологияи иттилоотй махсуб меёбад, тарзу усулхои зиёди расонидани таъсир ба шуури одам тавассути васоити ахбори омма (ВАО) кашф карда шуданд. Бо назардошти таъсири муктадир ба шуури чамъиятй ва ба ин рох ташкил намудани афкори умуми муфид, инчунин таквият додани манфиати чамъиятии шахрвандон, ВАО дар чахони муосир мавкеи худро дар макоми "хокимияти чахорум" боз хам пурзуртар намудааст.
Афкори умум амалан дар тамоми сохахои фаъолияти хаётан мухими чамъият вучуд дошта бошад
