Научная статья на тему 'ГАРАНТИИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПОДЛИННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ, ЗАКРЕПЛЕННЫЕ В КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН'

ГАРАНТИИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПОДЛИННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ, ЗАКРЕПЛЕННЫЕ В КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
119
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
судебная власть / сделка о признании вины / защитник / институт примирения / депонирование доказательств. / judiciary body / plea bargain / defender / the institution of conciliation / deposition of evidence.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Камалова Дилдора

В данной статье автор на основе статьи 106 Конституции Республики Узбекистан, гарантирующей независимость судебной власти, проанализировал ряд указов Президента Республики Узбекистан, направленных на надежную защиту прав и свобод, уважение чести и достоинства личности, дальнейшее расширение применения принципа состязательности сторон на всех стадиях судопроизводства, а также внедрение международных стандартов и передового зарубежного опыта на практических примерах. В частности, проанализированы Указы Президента Республики Узбекистан «О дополнительных мерах по дальнейшему совершенствованию деятельности судов и повышению эффективности правосудия» и «О мерах по дальнейшему усилению гарантий защиты прав и свобод личности в судебно-следственной деятельности» с точки зрения уголовного и уголовно-процессуального законодательства.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GUARANTEES OF ENSURING THE INDEPENDENCE OF THE JUDICIARY ENSHRINED IN THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

This article discusses Decrees on “Additional measures on steadfast improving the judiciary, increasing the effectiveness of fair trial and strengthening the guarantee of judicial independence” and “Measures on further strengthening rights and freedoms of individuals in an investigation and trial phases of criminal proceedings,” which were issued by the President of the Republic of Uzbekistan on the protection of human rights and freedoms, guaranteeing human dignity and honour, elaborating the competition principle between parties based on article 106 of Constitution of the Republic of Uzbekistan which ensures the independence of the judiciary by means of examining the experience of foreign countries from a criminal executive perspective.

Текст научной работы на тему «ГАРАНТИИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПОДЛИННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ, ЗАКРЕПЛЕННЫЕ В КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН»

UDC: 347.9 (042)(575.1)

Камалова Дилдора

Тошкент давлат юридик университети "Суд, хукукни мухофаза килувчи органлар ва адвокатура" кафедраси мудири, юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD)

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИДА МУСТА^КАМЛАНГАН СУД ^ОКИМИЯТИНИНГ ЧИНАКАМ МУСТАЦИЛЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ КАФОЛАТЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада суд уокимияти мустациллигини кафолатловчи Узбекистон Респуб-ликаси Конституцияси 106-моддаси асосида жорий йилда Узбекистон Республикаси Президенти томонидан шахснингууцуц ва эркинликларини ишончли уимоя цилиш, унинг шаъни ва цадр-цимматини уурмат цилиш, суд ишларини юритишнинг барча босцичларида тарафларнинг тортишув тамойили цулланилишиниянада кенгайтириш уамдаушбу соуада халцаро стандартлар ва илгорхорижий таж-рибани жорий этишга царатилган "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш, одил судлов самарадорлигини ошириш ва судьялар мустациллиги кафолатларини кучайтиришга доир цушимча чора-тадбирлар тугрисида" уамда "Суд-тергов фаолиятида шахснинг ууцуц ва эркинликларини уимоя цилиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармонлари жиноят ва жиноят-процессуал цонунчилиги нуцтаи назаридан амалий мисоллар орцали таулил цилинган.

Калит сузлар: суд уокимияти, айбига ицрорлик келишуви, уимоячи, ярашув институти, далиллар-ни мустаукамлаш (депонентлаш).

Камалова Дилдора

доктор философии по юридическим наукам (PhD), заведующая кафедрой «Суд, правоохранительные органы и адвокатура» Ташкентского государственного юридического университета

ГАРАНТИИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПОДЛИННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ, ЗАКРЕПЛЕННЫЕ В КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН

Аннотация. В данной статье автор на основе статьи 106 Конституции Республики Узбекистан, гарантирующей независимость судебной власти, проанализировал ряд указов Президента Республики Узбекистан, направленных на надежную защиту прав и свобод, уважение чести и достоинства личности, дальнейшее расширение применения принципа состязательности сторон на всех стадиях судопроизводства, а также внедрение международных стандартов и передового зарубежного опыта на практических примерах. В частности, проанализированы Указы Президента Республики Узбекистан «О дополнительных мерах по дальнейшему совершенствованию деятельности судов и повышению эффективности правосудия» и «О мерах по дальнейшему усилению гарантий защиты прав и свобод личности в судебно-следственной деятельности» с точки зрения уголовного и уголовно-процессуального законодательства.

Ключевые слова: судебная власть, сделка о признании вины, защитник, институт примирения, депонирование доказательств.

Kamalova Dildora

Head of the Department of Court, Law Enforcement Agencies and Advocacy, Tashkent State University of Law, PhD in Law

GUARANTEES OF ENSURING THE INDEPENDENCE OF THE JUDICIARY ENSHRINED IN THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Abstract. This article discusses Decrees on "Additional measures on steadfast improving the judiciary, increasing the effectiveness of fair trial and strengthening the guarantee of judicial independence" and "Measures on further strengthening rights and freedoms of individuals in an investigation and trial phases of criminal proceedings," which were issued by the President of the Republic of Uzbekistan on the protection of human rights and freedoms, guaranteeing human dignity and honour, elaborating the competition principle between parties based on article 106 of Constitution of the Republic of Uzbekistan which ensures the independence of the judiciary by means of examining the experience of foreign countries from a criminal executive perspective.

Keywords: judiciary body, plea bargain, defender, the institution of conciliation, deposition of evidence.

Конституция давлатнинг Бош Крмуси, унинг устунини белгилаб берувчи асосий жужжат булиб, мамлакатда ^абул ^илинган норматив-ху^у^ий хужжатлар мазкур Крнунни хаётга тула татбщ этишга ^аратилган булиши лозим. Узбекистан Республикаси Конституциясининг 106-моддасига кура, Узбекистан Республикасида суд хокимияти ^онун чи^арувчи ва ижро этувчи хокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бош^а жамоат бирлаш-маларидан муста^ил холда иш юритади [1]. Мамлакатимизда судьяларнинг чинакам муста-^иллигини таъминлаш, тарафлар уртасида тортишув тамойилини амалга ошириш ор^али х,а^и^атни руёбга чи^ариш, хар бир фу^аронинг малакали юридик ёрдам олиш ху^у^ини тули^ амалга ошириш йуналишида муайян ижобий узгаришлар амалга оширилаётганлигининг гувохи булмовдамиз. Аввало, мазкур устувор вазифа 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясининг иккинчи "Крнун устуворлигини таъминлаш ва суд-ху^у^ тизимини янада ислох ^илишнинг устувор йуналишлари" доирасида белгиланди. Унга кура:

- суднинг муста^иллиги ва бегаразлиги, суд процессида томонларнинг тортишуви ва тенг ху^у^лилик тамойилларини хар томонлама тат-би^ этиш;

- «Хабеас корпус» институтини ^уллаш соха-сини кенгайтириш, тергов устидан суд назорати-ни кучайтириш;

- судларни янада ихтисослаштириш, суд ап-паратини мустахкамлаш;

- судлар фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш [2] каби вазифалар келгуси беш йилликнинг замини-ни яратди.

Мазкур ислохотларнинг узвий давоми сифа-тида фу^ароларнинг ху^у^лари, эркинликлари ва ^онуний манфаатларини самарали химоя ^и-лиш, жиноят ишлари буйича судгача ва суд жа-раёнида ^онунийликни таъминлашга тус^инлик ^илувчи ху^у^ий бушли^ларни ани^лаш ва бар-тараф этиш, хал^аро амалиётда эътироф этилган жиноят-ху^у^ий институтларни етарли даража-да имплементация ^илиш ма^садида 2018 йилда "Жиноят ва жиноят процессуал ^онунчилигини такомиллаштириш Концепцияси" ^абул ^илин-ди. Концепциянинг устувор йуналиши сифати-да фу^аролар ху^у^ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларининг таъсирчан ва ишонч-ли мухофаза ^илинишини таъминлаш; жиноят-процессуал ^онунчилик нормаларини тизим-лаштириш ва уйгунлаштириш; жиноят процесси-да шахснинг ху^у^ ва эркинликлари кафолатла-рини ишончли таъминлаш механизмларини тако-миллаштириш; жиноят процессининг янги шакл ва тартиб-таомилларини киритиш [3] белгиланди.

Шуни таъкидлаш керакки, мамлакатимизда мазкур норматив-ху^у^ий хужжатлар ижросини таъминлашга ^аратилган ислохот-лар жадал суръатлар билан амалга оширил-

мокда. Бу узгаришлар бир мамлакат доираси билан чекланмай, жахон халцаро хамжами-яти эътиборида турганлигининг гувохи бул-мокдамиз. Жорий йил республикага ташрифи жараёнида Бирлашган Миллатлар Ташкило-тининг Махсус маърузачиси Диего Гарсия-Сайян мамлкатда амалга оширилган суд-хукук ислохотларини тахлил этиш баробарида мазкур йуналишда амалга оширишга каратилган катор тавсиялар ва хулосаларини такдим этди.

Аввало, Узбекистон Республикаси Консти-туцияси преамбуласида халкаро хукук норм-ларининг устунлиги кайд этилган булса-да, Конституцияда халкаро хукук нормалари миллий конунчилик билан коллизия юз берган такдирда, халкаро хукук нормалари устунлиги алохида нормада кайд этилиши юзасидан тавсиялар берилди.

Иккинчидан, суд хокимиятига оид норматив хужжатлар, судларнинг ташкилий-тузилишига оид институционал узгартиришлар конун асоси-да амалга киритилиши ва конуности хужжатлари (Фармон, карор) билан тартибга солинмаслиги лозим.

Учинчидан, суд раисларининг ваколатлари микёси аник норматив хужжат асосида тартибга солиниши ва устунлик мавкега эга булмаслиги максадга мувофиклиги таъкидланди.

Туртинчидан, суд карорлари устидан шикоят килиш тартиби халкаро андазаларга жавоб бер-маслиги, мазкур институтларнинг мавжудлиги асоссиз равишда фукароларни сарсон килишга олиб келаётганлиги ва суд карорлари устидан ши-коят килиш тартиби ислох килиниши зарурлиги кайд этилди.

Бешинчидан, Судьялар олий кенгаши фао-лияти янада такомиллаштирилиши ва судьяларни танлаш ва муддатлар масаласи кайта куриб чики-лиши лозимлиги хусусида тавсиялар берилди.

Олтинчидан, прокуратура органларининг ваколатлари чекланиши, назорат ваколатлари кискартирилиши, Бош прокурорни тайинлаш масаласи хам жахон тажрибаси асосида ислох килиниши зарурлиги; прокуратура органлари номзодларига куйиладиган аник талаблар ишлаб чикилиши ва конун хужжати билан мустахкамла-ниши; прокуратура органлари фаолиятини муво-фиклаштириш максадида Прокуратура Кенгаши тузилиши юзасидан тавсиялар берилди.

Еттинчидан, адвокатларнинг роли оширили-ши ва Адвокатлар палатаси фаолиятини жонлан-тириш, суриштирув ва дастлабки тергов жараё-нида адвокатлар иштироки тусикларсиз амалга оширилиши юзасидан конунчиликка узгартириш киритилиши буйича таклифлар берилди.

Саккизинчидан, миллий хукук мактабини яра-тиш, юридик таълимнинг очиклиги ва шаффоф-лигини таъминлаш; юридик таълим муассасала-рининг филиалларини вилоятларда ташкил этиш ва битирувчиларга тенг имкониятлар яратиш юза-сидан тавсиялар берилди.

Туккизинчидан, суд биносида ахолининг бар-ча катламлари манфаатларини инобатга олган холда зарур шароитлар яратиш (суд биносида но-гиронлар учун шароит яратиш, сурдотаржимон-лар) лозимлиги алохида кайд этилди [4].

Шуни таъкидлаш керакки, бугунги кунда Узбекистоннинг урни тегишли халкаро рейтинг-ларда пастлигича колмокда. Хусусан, Конун устуворлиги индекси буйича - 92-урин, бунда "Фукаролик одил судлов" индикатори буйича -72, "Жиноий одил судлов" индикатори буйича -66-урин кайд этилган. Бу эса суд тизими ва унинг ташкилий-хукукий асосларини янада такомил-лаштириш лозимлигидан далолат беради.

"Суд химоясини таъминлашдаги ортикча бю-рократик тусиклар сакланиб колаётганлиги, суд карорларини кайта куришнинг бир-бирини так-рорловчи боскичлари мавжудлиги, инвесторлар хукукларининг суд химоясида булиши етарли даражада ташкил этилмаганлиги ва бошка бир катор камчиликлар суд органларининг амалдаги тузилишини замон талаблари ва халкаро стан-дартларга мувофик кайта куриб чикишни такозо этмокда [5]". Шу муносабат билан, жорий йил Узбекистон Республикаси Президентининг "Суд-лар фаолиятини янада такомиллаштириш, одил судлов самарадорлигини ошириш ва судьялар мустакиллиги кафолатларини кучайтиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Фармони кабул килинди. Кабул килинган Фармон асоси-да судлар фаолиятининг ташкилий тузилишига, судларда тарафларнинг чинакам мустакиллигини таъминлаш, химоя хукукини тулик амалга оши-риш, прокурор ваколатини чегаралаш, очиклик ва шаффофликни таъминлаш максадида катор узгартиришлар киритилиши белгиланди. Аввало, тарафларнинг тенглиги ва тортишувчанлигини

амалда таъминлаш механизмларини кенгайти-риш йуналиши доирасида иккита асосий устувор йуналиш белгиланган. Бу судьяларнинг ихтисос-лашувини таъминлаш, бунда назорат институти-ни тугатиш; иккинчи устувор йуналиш - прокурор ваколатларини чеклаш, яъни прокурор томо-нидан айбловдан воз кечилганда жиноят ишини тугатиш; прокурор тарафлар мурожаат килганда ишни суддан чакириб олиб урганиш ва атрофлича тахлил килиш; фукаролик ва иктисодий ишларда прокурорнинг уз ташаббуси билан иштирок эти-шини чеклаш тартиблари жорий этилмокда. Ку-йида мазкур узгартиришларнинг зарурати ва мохияти амалий мисоллар оркали атрофлича тах-лил килинган.

Айтиш лозимки, бугунги кунда вилоят суд-ларининг амалдаги тузилмаси амалиётда катор муаммоли вазиятларни юзага келтирмокда. Жум-ладан, "Давлат божи тугрисида'ги конун билан хар иккала суд учун бож ундириш тартиби бир хил урнатилган булса-да, битимлар буйича дав-лат божини фукаролик суди мулк кийматидан, иктисодий суд эса базавий хисоблаш суммасидан келиб чикиб хисоблайди. Бу эса, уз навбатида нормаларнинг турлича талкин этилишига ва суд хокимиятида ягона амалиёт шаклланмаслигига олиб келмокда.

Иккинчидан, судларнинг таркок булганли-ги сабабли фукаролар ва тадбиркорлар сарсон булиш холатлари юзага келмокда. Мисол учун, биргина 2019 йилнинг узида 58 мингдан ортик фукаро ва тадбиркорлар судлардаги сарсонгарчи-ликларга нисбатан уз эътирозларини билдирган. Вилоят судларининг иктисодий, фукаролик ва жиноят ишлари буйича умумюрисдикция судла-рига бирлаштирилиши натижасида суд аппарати-даги ёрдамчи ходимларга хак тулаш тежалишига хамда моддий-техник жихатдан таъминлаш учун бюджет маблаглари ортикча сарфланишининг олди олинади, бунинг самараси уларок, мазкур маблаглар суд ходимларини рагбатлантиришга йуналтирилади.

Шуни таъкидлаш керакки, урта бугин умумюрисдикция судларининг алохида фаолият юритиши илгор хорижий амалиётга жавоб бермай, бугунги кун талабларига номувофик булиб хисобланади. Дунёнинг ривожланган Франция, Италия, Канада, Жанубий Корея, Крзогистон, Беларусь каби давлатларда урта

бугин умумюрисдикция судлари фукаролик, жиноят ва иктисодий ишлар буйича ягона суд сифатида фаолият юритади.

Юкоридагилардан келиб чикиб айтиш ло-зимки, Фармон асосида келгуси йилдан бошлаб, вилоят даражасидаги фукаролик, жиноят ва иктисодий судлар бирлаштирилиб, ягона умумюрисдикция судлари ташкил этилади. Вилоят судлари раис ва унинг уринбосари томо-нидан бошкарилади, бунда судлар эмас, балки судьялар ихтисослаштирилади. Шу уринда ай-тиш керакки, вилоят суди даражасида хайъатлар ташкил этилиши ва фукаролик, жиноят ва икти-содий ишлар буйича хайъатларга кура ихтисос-лаштирилиши лозим. Киритилаётган узгартириш натижасида фукароларнинг бир суд биносига ке-либ мурожаат килиши ва низоли масала шу ер-нинг узида хал этилиши оркали фукароларга ку-лайлик яратилади.

Таъкидлаш лозимки, маъмурий судлар фаолия-ти давлат хокимияти ва бошкаруви органлари, шу жумладан, махаллий хокимликларнинг фаолияти-да конунийликни таъминлаш, уларнинг нокону-ний карорларини бекор килиш оркали фукаро ва тадбиркорларнинг хукукларини уз вактида хамда самарали тиклашга каратилган. Маъмурий судлар томонидан 2019 йилдан шу кунга кадар 2 мингдан ортик хоким карорлари хакикий эмас деб топил-ган.

Бирок амалдаги маъмурий судлар тизимида куйидаги муаммолар мавжудлигини таъкидлаш уринли. Аввало, туман микёсида маъмурий суд-лар, шу туман худудидаги махаллий хокимият органларидан мустакил фаолият юритишида ки-йинчиликларга дуч келмокда; оммавий-хукукий низоларни куришга ихтисослашган маъмурий судларга уз табиатига кура жиноят ишларига ух-шаган маъмурий хукукбузарликка оид ишларни куриш юклатилган; маъмурий хукукбузарликка оид ишлар маъмурий судларнинг асосий кисми-ни ташкил этмокда бу эса уз навбатида ишларни куриб чикиш сифатига салбий таъсир курсат-мокда. Жумладан, 2020 йилнинг сунгги олти ойи давомида 183 минг маъмурий хукукбузарликка оид ишлар курилган булса, уларнинг 6,9 мингта-сини оммавий хукукий низолар ташкил этган. Яъни умумий ишларнинг атиги 4 фоизи оммавий муносабатларга тааллукли булиб хисобланади. Айнан шунинг учун, Фармон асосида 203 та ту-

ман (шахар) маъмурий судларини макбуллашти-риб, уларнинг негизида вилоят марказларида 14 та туманлараро маъмурий судлар ташкил этилиши белгиланган.

Хрзирги конунчиликда судга келган жиноят иши буйича терговда йул куйилган хато ва камчи-ликларни суд тергови бошлангунга кадар аниклаш хамда бартараф этишнинг самарали механизмла-ри назарда тутилмаган. Шу боис суд тергови жа-раёнида инсон хукуклари кафолатларини янада кучайтириш ва тарафларнинг тортишувчанлиги тамойилини амалда руёбга чикариш максадида жиноят судларида дастлабки эшитув боскичи жо-рий этилмокда. Айтиш керакки, 2019 йилда 469 та иш судда бир неча ой курилгандан кейин дастлаб-ки терговдаги камчиликларни бартараф этиш учун прокурорга кайтарилган. Эндиликда ишни судга тайёрлаш жараёнида 7 сутка ичида судья мазкур масалани хал этиши мумкин булади.

Дастлабки эшитув институти нафакат англо-саксон суд тизимида (АКШ, Буюк Британия ва х.к.) балки, романо-герман суд тизимида (Германия, Франция ва хк), шу жумладан, МДД мам-лакатларида (Россия, Крзогистон ва хк.) жорий этилган.

Хрзирда суднинг чинакам мустакиллигини, тарафларнинг судда тортишувчанлик ва тенглиги тамойилини тулик таъминлашга тускинлик килув-чи куйидаги салбий омиллар сакланиб колмокда, хусусан, конунчиликда прокурор судда айб-+ ловдан воз кечган такдирда судья кандай карор кабул килиши кераклиги белгиланмаган; сунг-ги йиллар давомида прокурор томонидан бирон маротаба хам айбловдан воз кечилмаган; прокурор томонидан суддан ишни уз ташаббуси билан чакириб олиниши тарафларнинг тенглиги тамо-йили бузилишига ва турли суиистеъмолликларга олиб келиши мумкин; прокурор иштироки шарт булмаган фукаролик ишлари ёки тадбиркорлик фаолияти билан боглик ишлар курилишида тан-лов асосида катнашиб, тарафлар ёки судга босим утказиши мумкин (амалдаги конунчиликка кура, прокурор 11 тоифадаги иктисодий ва 10 тоифада-ги фукаролик ишлари судда куриб чикилишида иштирок этиши лозим). Фармон асосида прокурор суд жараёнида айбловдан воз кечган такдирда, реабилитация асосларига кура жиноят ишини ту-гатиш; прокурор томонидан тарафлар мурожаати мавжуд булган холдагина, суддан ишни урганиш

учун чакириб олиш; прокурорнинг фукаролик ва иктисодий ишларнинг курилишида уз ташаббу-си билан иштирок этишини чегаралаш назарда тутилмокда. Жорий этилаётган тартиб прокуратура органларининг ваколатларини халкаро стан-дартларга мувофиклаштириш, жиноят процесси иштирокчилари уртасида мувозанат ва тенглик-ни таъминлаш оркали тортишувчанлик тамойили амалга оширилишига хизмат килади.

Шуни таъкидлаш керакки, БМТнинг махсус маърузачиси Д. Гарсия-Сайян томонидан амал-даги конунчиликда мавжуд булган суд карорлари устидан шикоят этиш тартиби танкид остига оли-ниб, бу борада уч погонали тизимни ислох этиш зарурлиги асослаб берилган. Хрзирда вилоят суд-лари 3 та (биринчи, апелляция ва кассация) инс-танцияда ишларни куриб чикади. 2019 йилнинг узида айни бир вилоят судида биринчи ва апелляция (кассация) инстанциясида курилган ишлар-нинг 13 мингга якини Олий судда узгартирилган ёки бекор килинган.

Фармон асосида бу борадаги мавжуд муаммо-лар бартараф этилиши максадида назорат инстан-цияси тугатилмокда хамда бир суднинг узида би-ринчи инстанцияда курилган ишлар шу суднинг узида кейинги инстанция сифатида курилиши амалиётига бархам берилмокда. Назорат инстан-цияси институти совет тузумидан колган булиб, аксарият МДХ^ давлатларида бекор килинган (Козогистон, Озарбайжон, Грузия, Германия, АКШ, Франция, Латвия ва бошкалар).

Жорий этилаётган тартиб суд карорлари сифа-тини ошириш ва баркарорлигини таъминлашга, фукаролар ва тадбиркорлар сарсон булишининг олдини олишга хизмат килади.

2019 йилда иктисодий судлар томонидан чет эл инвесторлари билан боглик 3 мингга якин, ракобатга оид 30 дан ортик ишлар курилган. Навбатдаги узгартириш айнан инвесторларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини таъмин-лашга, Узбекистонга йирик инвестициялар хажми окиб келишига, инвесторларнинг манфаатларини суд оркали химоя килиш тизими яратилишига хизмат килади. Яъни келгуси йилдан бошлаб Узбекистон Республикаси Олий суди тузилмасида йирик инвесторлар иштирокидаги инвестициявий низоларни хамда ракобатга оид ишларни куриш буйича алохида судлов таркиби жорий этилмокда. Бу билан куйидаги тартиб урнатилади:

- йирик инвесторлар уз хохишига кура бевоси-та инвестициявий таркибга ёки умумий тартибда бошка куйи тизим судларига мурожаат килиши;

- бошка инвесторлар эса уз хохишига кура, бевосита Крракалпогистон Республикаси, вилоят-лар ва Тошкент шахар судига ёки умумий тар-тибда бошка куйи тизим судларига мурожаат ки-лишга хакли.

Инвестициявий таркибнинг ташкил этилиши инвесторлар низоларни хал килиш учун турли суд инстанциялари уртасида 5-6 ойлаб сарсон бу-лишларининг олдини олади ва уларнинг муаммо-лари битта судда хал килинишини таъминлайди. Шу билан инвесторларнинг одил судловга ишон-чини кучайтириш оркали республиканинг инвес-тициявий жозибадорлиги ортади.

Хорижий мамлакатлар мисолида айтадиган булсак, Крзогистон Олий судида ташкил этилган инвестициявий таркиб самарали фаолият юрит-мокда.

Тахлилимиз жараёнида 2020 йил 10 август-да кабул килинган Узбекистон Республикаси Президентининг "Суд-тергов фаолиятида шахс-нинг хукук ва эркинликларини химоя килиш ка-фолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида'ги Фармонига [6] алохида эътибор ка-ратиш уринли. Одил судлов хакида суз юритган-да, шубхасиз, дастлабки ва суд тергови жараёнида шахснинг хукук ва манфаатларини химоя килиш устувор вазифа хисобланади. Бу борада асосий эътибор жиноят ва жиноят процессуал норма-ларни халкаро стандартларга мувофиклаштириш, тергов ва суд мухокамаси жараёнида конунийлик-ни таъминлаш, процессуал харакатлар сифатини ошириш, хукукни мухофаза килувчи органлар фаолиятига замонавий ахборот технологиялари-ни жорий этиш оркали жиноятларни фош этишни янги боскичга кутариш, пирвардида жавобгар-ликнинг мукаррарлиги принципини амалда таъ-минлашга эришиш булиб хисобланади. Фармон асосида конунчиликка катор янги интситутлар жорий этилмокда, мавжудлари шахснинг хукук ва эркинликларини таъминлаш оркали замона-вийлаштирилмокда.

Жиноят ва жиноят процессуал конунчилигига ярашув институтини куллаш механизмини тако-миллаштириш белгиланди. Маълумки, ярашув Узбекистон Республикаси Жиноят кодексига 2001 йил 29 августда киритилган норма булиб, бугунги

кунда 50 дан ортик ЖК Махсус кисм моддалари учун кулланилиши назарда тутилган [7]. Ярашув кулланилиши учун жабрланувчи айбдор шахс би-лан ярашган, килмишига чин кунгилдан пушай-мон булган, етказилган зарарни коплаган булиши талаб этилади. Бугунги кунда жиноят процессуал конунчилиги тартибига кура, терговда эълон ки-линган айбловни судда енгилрогига узгартириш факат хукм чикариш оркали амалга оширилади, бирок айблов суд томонидан енгилрок моддага узгартирилган холларда тарафлар ярашганлиги-ни билдирса-да, айблов хукми чикарилиб жазо тайинланмокда. Чунки суднинг бундай ишларни ярашув билан тугатиш ваколати мавжуд эмас. Окибатда, шахснинг килмиши ярашув институ-ти доирасига тушиб, у жабрланувчи билан яраш-ган булса-да, тайинланган жазони утайди. Мисол учун, жорий йилнинг биринчи ярим йиллигида судлар томонидан айблови енгилрок моддага уз-гартирилган 441 нафар шахсдан 176 нафарининг килмиши ярашувга тушса-да, жазо тайинланган.

Шунга мувофик, ярашув институтини куллаш механизми такомиллаштирилмокда. Жумладан, терговда эълон килинган айблов суд мухокамаси даврида енгилрогига кайта малакаланган холлар-да тарафлар ярашганлиги сабабли жавобгарлик-дан озод килиш тартиби жорий килинмокда.

Шахс ушланган пайтдан эътиборан унинг эр-кинликка булган хукуки чекланади ва шу дакика-дан бошлаб у химоячига эга булиши хамда инсон хукуклари буйича халкаро стандартларга муво-фик бошка хукуклардан фойдаланиши мумкин. Жиноят-процессуал кодекси 226-моддасига кура, ушлаб туриш муддати ушланган ички ишлар ор-ганига ёки хукукни мухофаза килувчи бошка ор-ганга келтирилган пайтдан эътиборан купи билан кирк саккиз соатни ташкил этади. Суриштирувчи, терговчи ёки прокурор томонидан зарур ва етарли асослар такдим этилганда ушлаб туриш суднинг карори билан кушимча равишда кирк саккиз соат-га узайтирилиши мумкин [8].

Алохида холларда, ушлаб турилган гумон килинувчига нисбатан суд томонидан камокка олиш, уй камоги ёки гаров тарзидаги эхтиёт чо-ралари кулланилиши мумкин. Ушлаб турилган шахс ички ишлар органига ёки хукукни мухофа-за килувчи бошка органга келтирилганидан сунг хукукни мухофаза килувчи органнинг навбатчи-си ёки бошка ходими ушлаб туриш баённомаси

расмийлаштириши лозим. Яъни амалдаги ко-нунчиликда ушлаб туриш муддати шахс хукук-ни мухофаза килувчи органга келтирилган вакт-дан бошлаб хисобланиши ва бу хакда баённома тузилиши белгиланган. Бирок, конунчиликдаги мазкур холат муайян коллизияларни келтириб чикариши мумкин. Аввало, шахс хукукларининг амалга оширилиши орган ходимининг ихтиёрига боглик булиши, мансабдор шахсларнинг уз вако-латини суиистеъмол килиши, шахснинг эркин-ликка ва химояга булган хукуки исталганча бузи-лиши учун шароит яратиши мумкин.

Юкоридаги бушликни баратраф этиш ва фукароларнинг хукук ва эркинликларини ушлаб туриш вактида хам тулик таъминланишига эри-шиш максадида ушлаб туриш муддатини жиноят содир этишда гумон килинаётган шахс хакикатда ушланган вактдан бошлаб хисоблаш хамда шахс амалда ушланган пайтдан бошлаб, тегишли ман-сабдор шахс у билан боглик суриштирув ва тер-гов харакатларини утказишдан олдин химоячи билан холи учрашувни таъминлаши шартлиги хакидаги коида назарда тутилмокда. Таклиф эти-лаётган янги коидалар билан ушлаб туриш муд-датини шахс хакикатда ушланган вактдан бошлаб хисоблаш билан бир каторда, ходим зиммасига суриштирув ва тергов харакатлари утказишдан олдин химоячи билан холи учрашувни таъмин-лаш мажбуриятини юкламокда.

Козогистон Жиноят-процессуал кодекси 128-моддасига кура, жиноий хукукбузарлик содир этишда гумонланаётган шахсни ушлаб туриш муддати шахс хакикатда ушланган вактдан бошланади ва 72 соатдан ортик булиши мумкин эмас [9].

Беларусь Республикаси Жиноят-процессуал кодекси 108-моддасига кура, ушлаб туриш жи-ноят иши кугатилгунга кадар, бунга етарли асос-лар мавжуд булган такдирда амалга оширилиши мумкин. Бунда жиноят ишини кузгатиш ваколати хукукни мухофаза килувчи органлар томонидан шахс хакикатда ушланган вактдан бошлаб 12 соат ичида хал этилиши зарур [10].

Жиноят конунчилигида шахснинг ижобий хулк-атворини рагбатлантиришга каратилган ка-тор нормалар мустахкамланган булиб, бу авва-ло, жиноят содир этган шахсни тузалиш йулига утишга ундаш билан бир каторда унга нисбатан енгилрок жазо тайинлаш мажбуриятини юклайди.

Бирок х,озирда шахс амалда айбига икрорлик ва пушаймонлик билдирган такдирда х,ам, жиноят иши буйича тергов хдракатлари ва ишни судда куриш умумий асосларда давом эттирилади.

Масалан, 2019 йилда судлар томонидан тергов килинган жиноят ишлари буйича 88 нафар шахс уз айбига икрор булгани сабабли жавобгар-ликдан, 316 нафари эса жазодан озод килинган. Шунинг асносида Жиноят-процессуал конунчи-лигига айбига икрорлик буйича келишув инсти-тути жорий этилмокда. Бу оркали жиноят ишлари соддалаштирилган тартибда юритилади ва айбла-нувчи ва тергов органи уртасидаги ёзма келишув асосида куйидаги шахсларга нисбатан кулланила-ди:

•айбини буйнига олиш тугрисида арз килган; •чин кунгилдан пушаймон булган; •жиноятнинг очилишига фаол ёрдам берган; •келтирилган зарарни бартараф этган. Шуни кайд этиш уринлики, Узбекистон Рес-публикаси Жиноят кодексига х,ам тегишли уз-гартириш киритилиши содир этилган жиноий килмиш учун назарда тутилган энг куп жазонинг ярмидан куп булмаган микдори ва (ёки) мудда-тигача жазо тайинлаш белгиланиши каби норма назарда тутилиши максадга мувофик.

Хорижий мамлакатлар, жумладан, АКШ, Англия, Хиндистон, Италия, Франция, Эстония, Исроил, Грузия, Россия, Козогистон, Кирги-зистон ва бошкаларда тергов органлари билан келишув институти амал килади х,амда айбига икрорлик билдирган шахсларга нисбатан ишлар соддалаштирилган тартибда курилади. Бу эса уз навбатида ресурсларнинг тежалишига, жиноятларнинг тез ва тулик очилишига, фука-ролар ортикча оворагарчилигининг олди олини-шига хизмат килади.

Россия Федерацияси Жиноят-процессуал ко-декси 21-моддасига кура, жиноят иши кузгатилга-нидан сунг прокурор гумонланувчи ва айбланув-чи шахс билан судга кадар хдмкорлик келишуви-ни тузиш ваколатига эга. Судга кадар хдмкорлик келишуви айблов ва х,имоя тараф уртасидаги ке-лишув булиб, гумонланувчи ва айбланувчининг жиноят иши кузгатилган ёки айблов эълон килин-ганидан сунг хдракатидан келиб чиккан х,олда гу-монланаётган ёки айбланаётган шахснинг жавоб-гарлиги шартларига кура келишувга эришилади [11].

Козогистон Республикаси Жиноят-процес-суал кодекси 615-моддасига кура, гумонланувчи, айбланувчи ва судланувчи айбига икрорлик буйи-ча келишув буйича илтимоснома билан суд мухо-кама учун алохида хонага киришдан аввал жиноят ишини юритиш жараёнининг исталган боскичида мурожаат килиши мумкин. Шунингдек, процес-суал келишув прокурор ташаббуси билан амалга оширилиши хам мумкин [9].

Узбекистон Республикаси Жиноят-процес-суал кодекси 51-моддасига кура, 9 та турдаги жи-ноят ишларида химоячи иштирок этиши зарур булиб хисобланади. Улардан бири жазо чораси сифатида умрбод озодликдан махрум килиш жа-зоси тайинланиши мумкин булган жиноятларни содир этишда гумон килинаётган ёки айбланаёт-ган шахсларнинг иши буйича химоячи иштироки зарур хисобланади. Бирок 10 йилдан 20 йилгача озодликдан махрум килиш жазоси назарда ту-тилган ута огир жиноятлар учун химоячи ишти-роки шартлиги курсатилмаган. Бундан ташкари, шахсга нисбатан камокка олиш ёки уй камоги тар-зидаги эхтиёт чорасини куллаш масаласи куриб чикилаётганда, химоячи иштирокининг мажбу-рийлиги назарда тутилмаган. Бу эса суриштирув ва дастлабки тергов даврида шахсга нисбатан етарли асосларсиз камокка олиш ёки уй камоги тарзидаги эхтиёт чораси кулланилишига олиб ке-лиши мумкин. Масалан, 2019 йилда судлар томонидан 8049 нафар шахсга нисбатан камокка олиш, 263 нафар шахсга нисбатан уй камоги тарзида-ги эхтиёт чораси кулланган. Юкоридагилардан келиб чикиб, Фармон асосида ута огир жиноят содир этганликда айбланаётган шахсларга оид жиноят иши буйича, шунингдек, камокка олиш ёки уй камоги тарзидаги эхтиёт чорасини куллаш холатларида химоячининг иштирок этиши шарт-лиги белгиланмокда.

Демак, фикримизча, ЖПК 56-моддасига куйи-даги тартибда узгартириш киритилиши максадга мувофик:

"10) ута огир жиноятни содир этишда гумон килинаётган ёки айбланаётган шахсларнинг иши буйича;

11) камокка олиш ёки уй камоги тарзидаги эхтиёт чорасини куллаш масаласида химоячи иштирок этиши шарт".

Мазкур амалиёт Россия, Козогистон ва бир ка-тор бошка МД^ давлатлари конунчилигида мус-

тахкамланган булиб, 10 йилдан ортик муддатга озодликдан махрум килиш жазоси назарда тутил-ган жиноят ишлари буйича химоячининг иштиро-ки шартлиги белгиланган [9; 11]

Таъкидлаш керакки, айбланувчининг энг асосий хукукларидан бири - бу курсатувлар бе-ришдан бош тортиш ва курсатувларидан жиноят ишига доир далиллар сифатида унинг узига кар-ши фойдаланилиши мумкинлиги хакида хабардор булиш хукукидир. Бу хукук айбланувчига хукук-ни мухофаза килувчи органларнинг тегишли ман-сабдор шахси томонидан тушунтирилиши шарт.

Бирок, тахлиллар шуни курсатмокдаки, шахс-ни жиноят ишида айбланувчи сифатида жалб ки-лиш учун реал асослар мавжуд булса-да, хукук-ни мухофаза килувчи орган ходимлари унинг хукукларини тушунтириш урнига курсатув бе-ришни рад этиши ёки бундан буйин товлаши учун жавобгарликка тортилиши билан тахдид килиб, гувох сифатида сурок килмокда ва кейинчалик ушбу курсатувлардан далил сифатида унинг узи-га карши фойдаланмокда.

Фармон асосида шахсни жиноят ишида айбла-нувчи сифатида жалб килиш учун асослар мавжуд булган холларда, уни гувох тарикасида сурок ки-лиш, процессуал хукукларини тушунтирмасдан туриб, ундан бирон-бир ёзма ёки огзаки курсатув-лар олиш такикланади.

Козогистоннинг янги тахрирдаги Жиноят-процессуал кодексида "Гумон килинувчининг тергов даврида гувох сифатида берган курсатув-лари далил сифатида тан олиниши мумкин эмас"-лиги катъий белгиланган [9].

Айрим холларда жабрланувчи ва гувохлар-нинг чет элга чикиб кетганлиги ёки огир касал-лиги сабабли судда курсатув олиш имконияти йуколмокда. Окибатда, бундай холатлар иш бу-йича хакикатни аниклашга, жиноят ишларини хар томонлама ва тулик куриб чикишга, далиллар-нинг йук булиб кетишига салбий таъсир курсат-мокда. Конунчиликка узгартиш киритиш оркали судга кадар иш юритиш даврида айрим тоифада-ги далилларни бевосита суд томонидан, тарафлар иштирокида, очиклик ва тарафларнинг тенглиги принципларига риоя этган холда урганиш имко-нияти яратилади хамда тарафлар норозилигининг олди олинади. Шунинг учун конунчиликка янги институт - далилларни мустахкамлаш (депонент-лаш) институти жорий этилмокда. Бунда гувохлар

ва жабрланувчилар икки хил холатда, яъни огир касаллик ёки узок муддатга чет давлатга чикиб кетиш зарурати юзага келган холларда сурок ки-лиш имконияти яратилади.

Хорижий мамлакатларда, жумладан, АКШ, Германия, Эстония, Россия, Украина, Козогистон ва бошка давлатларда ушбу институт кенг кулла-нилади.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, конун-чилигимизга киритилаётган ушбу узгартириш-лар суд ва тергов органларининг масъулиятини ошириш, судларда тортишувни таъминлаш орка-ли хакикатни юзага чикариш, шахснинг хукук

ва эркинликларини тергов ва суд жараёнининг исталган боскичида тулик таъминланишига эри-шиш, далилларни саклаш ва мустахкамлашнинг замонавий методларини куллашга каратилган. Бинобарин, мазкур узгартиришлар "Суд тизими ва судьялар макоми тугрисида'ги янги Конунни кабул килиш заруратини юзага келтирмокда. Янги тахрирда ишлаб чикилаётган лойихада судья-ларнинг мустакиллигини тулик таъминлашни на-зарда тутувчи кафолатларни янада кучайтириш, судьялар макомининг хукукий асосларини тако-миллаштиришга каратилган коидаларни белги-лаш максадга мувофикдир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси

05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида»ги фармони // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017. - № 6. 70-модда.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги ПК-3723-сон "Жиноят ва жи-ноят-процессуал конунчилиги тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ка-рори // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 15.05.2018 й., 07/18/3723/1225-сон.

4. Генеральная Ассамблея Организации Объединенных Наций. Доклад Специального докладчика по вопросу о независимости судей и адвокатов. 15 июня - 3 июля 2020 года.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида'ги фармони // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.07.2020 й., 06/20/6034/1103-сон.

6. Узбекистон Республикаси Президентининг "Суд-тергов фаолиятида шахснинг хукук ва эркин-ликларини химоя килиш кафолатларини янада кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 10.08.2020 й., 06/20/6041/1151-сон.

7. Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси,

04.12.2020 й., 03/20/653/1592-сон.

8. Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 01.12.2020 й., 03/20/651/1577-сон.

9. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (с изменениями и дополнениями по состоянию на 16.11.2020 г.). - https://online.zakon.kz

10. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Беларусь от 16 июля 1999 года № 295-З (с изменениями и дополнениями по состоянию на 17.07.2020 г. // https://kodeksy.by/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. «Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации» от 18.12.2001 N 174-ФЗ (ред. от 10.12.2020). - https://www.zakonrf.info/upk

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.