Научная статья на тему 'Фундаментальные правовые основы использования водных биоресурсов: сравнительный анализ'

Фундаментальные правовые основы использования водных биоресурсов: сравнительный анализ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
168
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
водные биологические ресурсы / растительный и животный мир / объекты животного мира / объекты растительного мира / дикие животные / водные животные / пресмыкающиеся / птицы / охота / правила рыболовства. / biological resources in water / flora and fauna / objects of the animal world / objects of the plant world / wild animals / aquatic animals / reptiles / birds / hunting / fishing rules.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Нарзуллаев Олим

В республике развитию рыбохозяйственной отрасли, обеспечению населения качественной рыбой и рыбопродуктами, племенному делу в рыбоводстве уделяется большое внимание. Разрабатываются пути освоения новых объектов с учетом местных климатических условий, увеличивается доля продуктов рыбопереработки, внедряются интенсивные методы разведения рыб. На основе национального, международного опыта, с учетом новых теоретических и практических примеров, служащих дальнейшему развитию теории экологического права, изучены вопросы использования водных биоресурсов и их правовой охраны. Например, было проанализировано законодательство о рыболовстве в США, странах Европы, Великобритании, Франции, Японии, Канаде, Австралии, странах СНГ, Азербайджане, Молдове и Таджикистане. В соответствии с нормативно-правовыми документами и теорией экологического права анализируются формы рыболовства. Автором сделан вывод о том, что изучение этих вопросов необходимо для ловли рыбы в промышленных, любительских, спортивных и традиционных целях. Отмечается, что регулирование этих вопросов сейчас рассредоточено по многим юридическим документам. Предлагается принять специальный закон, направленный на регулирование отношений, связанных с использованием водных биоресурсов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Fundamental legal basis for the use of bioresources in water : a comparative analysis

In the republic, the government is paying great attention to the development of the fishery industry, the provision of the population with high-quality fish and fish products, and the breeding business in fish farming. In this regard, new ways of localizing fish types taking into account local climatic conditions, have been developed, the share of fish processing products has increased, and intensive methods of fish breeding have been introduced. On the basis of national and international experience, taking into account new theoretical and practical examples that serve to develop the theory of environmental law further, the issues of the use of aquatic biological resources and their legal protection are studied in the article. For example, the legislation on fishing in the USA, European countries, Great Britain, France, Japan, Canada, Australia, Azerbaijan, Moldova and Tajikistan is examined. In accordance with the regulatory documents and the theory of environmental law, the forms of fishing are analyzed. Accordingly, fishing can be for industrial, recreational, sports, and traditional purposes. It is noted that this issue is now scattered across our legal documents. It is proposed to adopt a special law aimed at regulating relations associated with the use of aquatic biological resources.

Текст научной работы на тему «Фундаментальные правовые основы использования водных биоресурсов: сравнительный анализ»

UDC: 349.6 (042)(575.1)

Нарзуллаев Олим

Тошкент давлат юридик университети доценти E-mail: alimnarzullayev@yahoo.com

СУБДАГИ БИОРЕСУРСЛАРДАН ФОйДАЛАНИШНИНГ ФУНДАМЕНТАЛ ^УЦУЦИЙ АСОСЛАРИ: ЦИЁСИЙ

ТАУЛИЛ

Аннотация. Республикамизда балицчилик тармогини ривожлантириш, ауолини сифатли балиц ва балиц маусулотлари билан таъминлаш, соуадаги наслчиликни такомиллаштиришга алоуида эътибор царатилмоцда. Бу борада балиц турларини ицлимлаштириш йуллари ишлаб чицилди, мауаллий ицлим шароитларини уисобга олган уолда балиц турларини купайтириш ва уларни цайта ишлаш уажмлари оширилди уамда балиц етиштиришнинг интенсив усуллари амалиётга жорий этилди. Мазкур мацолада сувдаги биоресурслардан фойдаланиш ва уларни ууцуций мууофаза цилиш масаласи миллий, халцаро тажриба уамда экология ууцуци назариясининг янада тарацциётига хизмат циладиган янги назарий ва амалий масалалар асосида урганилган. Масалан, АКЩ, Европа давлатлари, Буюк Британия, Франция, Япония, Канада, Австралия, МДХ, давлатлари, Озарбайжон, Молдова, Тожикистон давлатларининг балицчилик тугрисидаги цонун уужжатлари таулил этилган. Норматив-ууцуций уужжатлар ва экология ууцуци назариясига кура балицчилик ва балиц овлаш масаласи шакллари таулил этилади. Яъни саноат, уаваскорлик, спорт ва анъанавий мацсадларда балиц овланиши мумкинлиги урганилади. Бу масала уозирда бизнинг норматив-ууцуций уужжатларимизда тарцоц уолда эканлиги цайд этилади. Сувдаги биоресурслардан фойдаланиш билан боглиц булган муносабатларни тартибга солишга царатилган махсус цонун цабул цилиниши таклиф этилади.

Калит сузлар: сувдаги биологик ресурс, усимлик ва уайвонот дунёси, уайвонот дунёси объектлари, усимлик дунёси объектлари, ёввойи уайвонлар, сувда яшовчи уайвонлар, судралиб юрувчилар, цушлар, ов, балиц овлаш цоидалари.

Нарзуллаев Олим

доцент Ташкентского государственного юридического университета

ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОДНЫХ БИОРЕСУРСОБ: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ

Аннотация. В республике развитию рыбохозяйственной отрасли, обеспечению населения качественной рыбой и рыбопродуктами, племенному делу в рыбоводстве уделяется большое внимание. Разрабатываются пути освоения новых объектов с учетом местных климатических условий, увеличивается доля продуктов рыбопереработки, внедряются интенсивные методы разведения рыб. На основе национального, международного опыта, с учетом новых теоретических и практических примеров, служащих дальнейшему развитию теории экологического права, изучены вопросы использования водных биоресурсов и их правовой охраны. Например, было проанализировано законодательство о рыболовстве в США, странах Европы, Великобритании, Франции, Японии, Канаде, Австралии, странах СНГ, Азербайджане, Молдове и Таджикистане. В соответствии с нормативно-правовыми документами и теорией экологического права анализируются формы рыболовства. Автором сделан вывод о

том, что изучение этих вопросов необходимо для ловли рыбы в промышленных, любительских, спортивных и традиционных целях. Отмечается, что регулирование этих вопросов сейчас рассредоточено по многим юридическим документам. Предлагается принять специальный закон, направленный на регулирование отношений, связанных с использованием водных биоресурсов.

Ключевые слова: водные биологические ресурсы, растительный и животный мир, объекты животного мира, объекты растительного мира, дикие животные, водные животные, пресмыкающиеся, птицы, охота, правила рыболовства.

Narzullaev Olim

Docent of Tashkent State University of Law

FUNDAMENTAL LEGAL BASIS FOR THE USE OF BIORESOURCES IN WATER: A

COMPARATIVE ANALYSIS

Ab&ract. In the republic, the government is paying great attention to the development of the fishery indutfry, the provision of the population with high-quality fish and fish products, and the breeding business in fish farming. In this regard, new ways of localizing fish types taking into account local climatic conditions, have been developed, the share of fish processing products has increased, and intensive methods of fish breeding have been introduced. On the basis of national and international experience, taking into account new theoretical and practical examples that serve to develop the theory of environmental law further, the issues of the use of aquatic biological resources and their legal protection are studied in the article. For example, the legislation on fishing in the USA, European countries, Great Britain, France, Japan, Canada, Autfralia, Azerbaijan, Moldova and Tajikistan is examined. In accordance with the regulatory documents and the theory of environmental law, the forms of fishing are analyzed. Accordingly, fishing can be for indutfrial, recreational, sports, and traditional purposes. It is noted that this issue is now scattered across our legal documents. It is proposed to adopt a special law aimed at regulating relations associated with the use of aquatic biological resources.

Keywords: biological resources in water, flora and fauna, objects of the animal world, objects of the plant world, wild animals, aquatic animals, reptiles, birds, hunting, fishing rules.

Сувдаги биоресурслардан фойдаланиш билан боглщ масала урганилганда, албатта, "сув фонди ерлари" ^у^у^ий ма^оми хдвдца тухталиб утиш лозим. Узбекистан Республикаси Ер кодексининг 77-моддасига кура сув хдвзалари, дарёлар, кул-лар, сув омборлари, гидротехник ва бош^а сув хужалик иншоотлари эгаллаб турган, шунинг-дек, сув хдвзалари ва бош^а сув объектларининг ^ирго^лари буйлаб ажратилган минта^адаги сув хужалиги э^тиёжлари учун корхона, муассаса ва ташкилотларга белгиланган тартибда берилган ерлар сув фонди ерлари тоифасига киради [1].

Таъкидлаш лозимки, Ер кодексида бали^чи-лик хужалигини юритувчи жисмоний ва юридик шахсларга ер ажратиш тартиби курсатилган эмас. Яна шу нарса мух,имки, бали^чилик хужаликла-рини юритувчи субъектлар сув фонди ерларидан фойдаланишда ^андай ^у^у^ ва мажбуриятларга

эгалиги х,ам ^онунчилик (Ер кодекси)да белгилаб берилиши лозим.

Узбекистан Республикасининг 2020 йил 8 июлдаги "Ов ^илиш ва овчилик хужалиги тугрисида"ги ^онуни 11-моддасига кура овчилик ресурсларини ва ов ^илиш жойларини мух,офа-за ^илишда биологик хилма-хилликни са^лаш х,амда ёввойи хдйвонларнинг бар^арор яшашини таъминлаш билан богли^ булган чора-тадбирлар амалга оширилиши белгиланган.

Шунингдек, ов ^илиш жойлари ов ^илиш учун фойдаланиладиган ёки фойдаланилиши мумкин булган, ёввойи хдйвонларнинг яшаш мух,ити, булиш ва урчиш жойлари, уларнинг ку-чиб утиш йуллари булган ерлар сув объектлари ва урмонлардан иборат. Мамлакатимиз ер фонди тизимида сув фонди ерлари муста^ил тоифани ташкил этади. Бу тоифа ерлар уз ^ажмига кура

832,4 минг гектарни ташкил этади [2]. Шу уринда сув биоресурсларидан фойдаланиш конунчилиги тахлили билан боглиц масалада сувдаги биологик ресурсларга узи нима кириши ёки сувдаги биологик ресурслар деганда сувда яшовчи баликлар, умурткасизлар, табиий эркин шароити булган сувда усувчи (яшовчи) усимлик ва хдйвонлар, сув утлари, сувда яшовчи сут эмизувчилар тушунили-шини таъкидлаб утиш лозим.

Узбекистоннинг турли типдаги сув хдвзала-рида балик мах,сулдорлигини оширишнинг биологик асосларини урганган олим М.А. Юлдашов-нинг таъкидлашича, 'Узбекистон балик захирала-ри х,ам сифат, ^ам микдор жихдтидан жуда ночор. Республикада балик етиштириш 80-йиллардан бошлаб иккита технологияга асосланган х,олда амалга ошириб келинмокда. Ов ва озука базаси-нинг сунъий шакллантирилишида янгидан яра-тилган сув омборлари ва сизот сувлари туплана-диган куллардан фойдаланилиб, улардаги балик мах,сулдорлигини 10-30 кг гача ошириб респуб-ликадаги умумий майдони 550 минг гектар бул-ган сув омбори ва сизот суви кулларидан йилига 10-15 минг тонна балик етиштириш имкони бор. Узбекистон баликчилик сув хдвзалари фонди (сув омборлари, сизот сувлари тупланадиган куллар) тахминан 536 минг гектарни ташкил этади" [3].

Амалга оширилаётган чора-тадбирлар натижасида 2016 йилда карийб 3 минг гектар янги сунъий х,овузлар ташкил этилди, уларда 900 тага якин янги баликчилик хужалиги тадбиркорлик фаолиятини амалга оширмокда [4]. Шунингдек, бу борадаги муносабатларни норматив-^укукий асослари янада кенгайтирилди. Чунончи, Узбекистон Республикаси

Президентининг 2017 йил 1 майдаги П^-2939-сон "Баликчилик тармогини бошкариш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида'ги карори [5], Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 13 сентябрдаги 719-сон "Баликчилик тармоги-ни комплекс ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида'ги [6] ва 2017 йил 18 октябрдаги 845-сон "Чорвачилик ва баликчилик тармокларининг озука базасини мустах,камлаш чора-тадбирлари тугрисида'ги карорлари [7] кабул килинди. Ушбу норматив-^укукий ^ужжатлар баликчилик билан боглик булган бошкарув тизимини такомиллаштириш, баликчилик сохдсидаги юридик шахслар

фаолиятини янада самарали ташкил этиш, балик мах,сулотлари ишлаб чикаришни янада кенгайтириш, табиий шароитдаги ёки сунъий сув хдвзаларидан фойдаланиш, балик етиштиришнинг илмий асосланган метод ва технологияларини жорий этишга йуналтирилган.

Маълумки, сувдаги биологик ресурс объект-лари ичида балик инсонга жуда фойдали. Балик гуштида бошка хдйвонларда учрамайдиган, ин-сон саломатлиги учун фойдали булган амино-кислоталар, витамин, микро ва макроэлементлар мавжуд [8]. Шуни х,ам алох,ида таъкидлаш керак-ки, баликчилик тармогини ривожлантиришга дав-латимиз катта эътибор каратмокда. Юкоридаги вазифалардан келиб чиккан х,олда балик етишти-ришнинг энг самарали тизимларини куллаш, янги комплекс норматив-^укукий ^ужжатларни ишлаб чикиш, сув фонди ерлари, яъни сув хдвзалари-нинг х,озирги х,олатини бах,олаш, баликчилик сув хдвзаларида баликларни купайтириш, мавжуд сув фонди ерларидан, яъни сув хдвзаларидан фойдаланиш билан боглик, инновацион карашларни яратиш мух,им илмий-амалий а^амиятга эга.

Сув фонди ерлари сув билан копланган, яъни сув остида, тубидаги ерлардир. Буларга сув х,авза-лари: дарёлар, куллар, сув омборлари билан банд булган ерлар киради. Айтиш мумкинки, сув фон-ди ерларининг асосий кисмини сув билан коплан-ган ерлар ташкил этади. Айтиш жоизки, чучук сув захирасининг 70-90 фоизи ривожланаётган мамлакатларда экинларни етиштириш максади-да ишлатилади. Кундалик э^тиёжни кондириш учун а^оли жон бошига кунига 50 л сув керак, 1 кг гуруч етиштириш учун эса 3000 л сув зарур. Ривожланган мамлакатларда 100 грамм мол гушти ишлаб чикариш учун уртача 7000 л сув ишлатила-ди, сув исроф килиниши сабабли Хиндистондаги 25 фоиз х,осилнинг такдири доим хавф остида ту-ради [9].

Узбекистон Республикасида сувдан фойдала-ниш билан боглик муносабатлар катъий тартиб асосида Узбекистон Республикасининг "Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида'ги конуни [10] га мувофик амалга оширилади. Лекин, бизнингча, мазкур тадкикот ишида кутариладиган асосий масала сувдаги биоресурслардан фойдаланиш билан боглик булган масалаларни катор норма-тив-^укукий ^ужжатлар асосида тартибга соли-ниши, умуман, фауна ва флорага доир масалалар-

ни куриб чи;ишдан ва бу сохддаги муаммоларни тад;и; этишдан иборат.

Илмий адабиётлар ва ;онунчилигимизга кура сувдаги биоресурсларга нисбатан давлат мулк ^у;у;и бу ягона давлат сув фондидаги барча фауна ва флора объекти турлари х,исобланади [11]. Шуни х,ам таъкидлаш лозимки, сувдаги биоресур-слардан фойдаланиш "Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида"ги ;онун билан тартибга солинадими ёки Узбекистон Республикасининг "Хайвонот дунёсидан фойдаланиш ва уни мух,офаза ;илиш тугрисида"ги ;онун билан тартибга солинадими? Бу борада юридик адабиётларда ани; бир тухтамга келинмаган. Лекин шуниси равшанки, бу борадаги муносабатлар Узбекистон Респуб-ликаси ^укумати томонидан чи;арилган норма-тив-^у;у;ий хужжатлар билан тартибга солина-ди. Масалан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 7 августдаги 593-сонли "Табиий сув х,авза участкаларини бали; овлаш хужаликларига ижарага бериш ва Бали;чилик-ни ривожлантириш жамгармасини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги [12] ;арорида бу борадаги муносабатлар, ижара асосида тартибга солиниши билан богли; масалалар узининг ифо-дасини топди.

Бу масалага икки маънода ёндашиш лозим.

Биринчидан, бозор и;тисодиёти х,озирги ишлаб чи;аришда сифатли моддий ресурсни купайтиришни асосий ма;сад ;илиб ;уяди. Лекин, шуни х,ам эътиборга олиш лозимки, сувдаги биоресурслар х,исобланган бали;лардан бош;а ма;садларда ^ам фойдаланиш мумкин. Масалан, ишлаб чи;аришда, сув биоресурсларидан илмий тад;и;от ва хдваскорлик ма;садларида бали;лар-дан фойдаланиш.

Иккинчидан, сувдаги биоресурслардан фойда-ланишни ижара тартибида тадбиркорларга бери-лиши ижобий х,олат. Аммо бу, бизнингча, табиий ресурслар мух,офазаси билан богли; булган маса-лалардаги гализликларни х,ам юзага келтиради. Шунинг учун масалани ;атъий табиат ;онуният-ларидан келиб чи;;ан х,олда ишлаб чи;иш лозим. Ижара тартибида табиий сув ^авзалари берили-ши табиатни мух,офаза ;илиш органларининг бу сохддаги назоратини чеклайди. Табиий сув х,ав-засини олган шахсларнинг бали;ни купайтириши ва бу борадаги ишларга бионазорат органлари аралашишига х,а;;и йу;. Узбекистон Республика-

сининг "Хайвонот дунёсини мух,офаза ;илиш ва ундан фойдаланиш тугрисида'ги ;онунида бали; овлаш билан богли; булган модда белгиланган. Чунончи, бали; ва умурт;асиз сув хдйвонларини тутиш бали; овлаш деб х,исобланади. Бали; овлаш саноат, хдваскорлик ва спорт ма;садида олиб борилиши мумкин.

МДХга ;арайдиган булсак, 1996 йил 19 сен-тябрда ^абул ;илинган Беларусь Республикасининг "Хайвонот дунёсини мух,офаза ;илиш ва ундан фойдаланиш тугрисида'ги ;онунида бали; ресурслари билан богли; булган ;атор масалалар уз ифодасини топган (47, 48, 49, 50, 51, 52, 53-моддалар) [13]. 1997 йил 12 декабрда ;абул ;илинган Тожикистон Республикасининг "Хайвонот дунёсини мух,офаза ;илиш ва ундан фойдаланиш тугрисида"ги ;онунида х,ам бали; ресурслари билан богли; булган масалалар уз ифодасини топган (23, 24, 25, 26, 27-моддалар) [14]. Бу ;онунларда бали; ресурларидан фойдаланиш, купайтириш, уни мух,офаза ;илиш, фойдаланиши учун рухсатномалар бериш тартиби билан богли; булган масалалар курсатилган булса хам, лекин ;атор х,у;у;ий муносабатлар уз ифодасини топган эмас. Чунончи, бали; ресурсларидан фойдаланиш ^у;у;ини чеклаш ва фойдаланувчилар ^у;у;лари ва мажбуриятларини белгиловчи нормалар билан богли; масалалар ёритилмаган.

Медицина нормаларига ;араганда бир киши бир йилда 10-12 кг бали; истеъмол ;илиши ло-зим. Баъзи давлатлар а^олиси, масалан, француз-лар йилига 18 дан 30 кг гача бали; истеъмол ;и-лишар экан [15].

Узбекистондаги ^озирги мавжуд сув х,авза-ларида сунъий ва табиий кулларда бали;чилик-ни ривожлантириш борасида катта имкониятлар мавжуд, лекин х,алигача ушбу имкониятлардан тули; фойдаланилмаяпти. Бу борада олиб бораёт-ган ишларимизни талаб даражасида деб булмай-ди. Диёримизнинг кул ва сунъий ^овузларининг ёввойи бали; тудаларида, ";ора ов"ни х,ам ;ушиб х,исоблаган х,олда,йилига 3-5 минг тонна бали; овланади. Бу Узбекистонда етиштириладиган бали;ни ;ушиб х,исоблаганда купи билан жами 10 минг тонна бали; дегани [16].

Айдар-Арнасой куллар тизими (ААКТ) республикамиздаги мух,им бали;чилик хужалиги мажмуаси булиб (республикамизда овланадиган бали;ларнинг ;арийб 60 фоизи шу ердан тутила-

ди), умумий майдони 350 минг гектардан куп ху-дудни эгаллайди. Сув хавзасининг уртача чу^ур-лиги 6-8 метрни ташкил этади. Бу куллар тизими-да 80-йиллардан бошлаб балщ махсулдорлигини ошириш буйича бир ^атор тадбирлар амалга оши-рилган [17].

Демак, агар биз Узбекистонда етарли мщ-дорда бали^ махсулотлари булсин десак ё бали^ махсулотларини импорт ^илишимиз ёки уни узи-мизда купайтиришни янги ва самарали техноло-гиясини йулга ^уйишимиз керак, чунки табиий бали^ тудаларининг бир меъёри булади, ундан орти^ узидан узи купаймайди. Бу борада сувдаги биоресурсларни са^лаб ^олиш мухим вазифалар-дандир. Сувдаги биоресурсларни са^лаб ^олиш деганда сув биоресурсларини урганиш ва химоя ^илиш, купайтириш, улардан самарали, о^илона фойдаланишни илмий тадбирлар асосида амалга ошириш ор^али сув биоресурларини максимал даражада бар^арор ишлаб чи^ариш ва уларнинг биологик хилма-хиллигини таъминлаш, уларнинг яшаш жойларини химоя ^илиш тушунилади.

Бали^ овлаш атамасига сувдаги биологик ре-сурсларни мухофаза ^илиш ва улардан о^илона фойдаланиш сохасидаги хозирги ^онунчилик хужжатларида ва юридик адабиётларда турли таърифлар берилган. Уларда "балщ ва умурт^а-сиз сув хайвонларини тутиш бали^ овлаш хисо-бланиши" белгиланган. Лекин яна бир норма-тив-ху^у^ий хужжатда, яъни Табиатни мухофаза ^илиш давлат ^умитаси [18] раисининг 2006 йил 22 мартдаги 27-сонли "Узбекистон Республи-каси худудида Ов ва бали^ овлаш ^оидаларини тасди^лаш ха^ида'ги буйруги билан тасди^лан-ган Узбекистон Республикаси худудида Ов ва бали^ овлаш ^оидаларида эски ^онунчилик [19] нормасида булгани каби бали^ овлаш - бали^ ва умурт^асиз сув хайвонларини тутиш деб таъриф берилган.

Шуни хам алохида таъкидлаш лозимки, бутун дунёда браконьерлик жамият ва давлатнинг жуда жиддий муаммоси сифатида ^аралади. Бу фаоли-ят туфайли урмонлар, усимлик дунёси объектла-ри, хайвонот дунёси объектлари ва экотизимга катта зарар етади.

Браконьерлик (фран. "braconnier" - "ит билан ов ^илувчи") ов, бали^ овлаш ^оидалари, усим-лик ва хайвонот дунёсини мухофаза ^илиш та-лабларини бузган холда овлаш ва йу^ ^илишдир

[20]. Узбекистон Республикасининг "Хайвонот дунёсини мух,офаза килиш ва ундан фойдаланиш тугрисида"ги конуни (янги тахрири)да халкаро тушунча хисобланган браконьерлик (ноконуний ов килиш) тушунчасига таъриф берилмаган. Лекин катор мухофаза килиш ва окилона, самарали фойдаланиш чора-тадбирлари билан боглик ма-салалар батафсил белгиланган. Бизнингча, брако-ньерлик (ноконуний ов килиш) ов ва балик овлаш коидаларини бузиб ёввойи хайвонларни овлаш, тутиш ёки йук килиш хисобланади. Бу тушунча бутун халкаро микёсда кулланилади, деяри барча давлатларнинг конунчилигида мавжуд.

Таъкидлаш лозимки, браконьерлик сувдаги биологик ресурсларга тахдид килиб, ернинг биологик хилма-хиллигини саклашга жиддий салбий таъсир курсатмокда ва нафакат хозирги, балки келажак авлодларнинг атроф-мухит сохасидаги манфаатларига, шунингдек, давлатнинг иктисо-дий манфаатларига хам зарар етказмокда.

Академик Жалолиддин Азимов фикрича, бра-коньерларни энг куп кизиктирадиган хайвонлар - жайрон, бугу, сайгок ва кор барси каби хайвон-лар. Уларнинг энг куп хужумлари айнан мана шу жониворларга булмокда. Браконьерликнинг энг юкори даражаси хам айнан шу хайвонлар яшай-диган худудлар, яъни Бухоро, Навоий ва Крракал-погистон Республикасига тугри келади. Мана шу худудларда ахвол жуда огир. Энг ачинарлиси, браконьерлар битта улжа билан чегараланмайди, бир овлаганда 10-15 та камёб хайвонларни овла-шади. Бу дахшат. Ахвол шундай давом этса ва биз унинг олдини олмасак, камёб хисобланган барча хайвонларимизни йукотамиз, амалдаги конунчи-лик браконьерликка карши "жуда юмшок" муо-малада [21].

Браконьерлик фаолияти сабабли усимлик дунёси объектлари ва хайвонот дунёси объектлари, урмон ресурслари, ов ва балик овлаш ресурсларига катта зарар етади. Фауна ва флора объектлари камайишига браконьерлик фаолиятини назорат килиш ва унга карши курашнинг энг самарали усулларини ишлаб чикиш керак. Амалиёт материалларидан бизга маълумки, браконьерликни бутунлай йук килиш имконсиз, уни камайтириш ва ундан куриладиган зарарни коплаш мумкин. Бу борадаги ишларни самарали амалга ошириш учун куйидагиларни бажариш лозим:

- браконьерликка ;арши кураш буйича чора-ларни ишлаб чи;иш;

- назорат ;илувчи инспекторлар сонини оши-риш;

- барча овчилар тугрисида электрон дастур яратиш;

- браконьерлик учун жазони кучайтириш;

- амалдаги Ов ва бали; овлаш ;оидаларини янги тахрирда ;абул ;илиш;

- рагбатлантириш тизимини такомиллашти-риш керак.

Таъкидлаш лозимки, браконьерлик, яъни но;онуний ов ва бали; овлаш билан богли; ма-салада 2019 йил 28 майдаги ;онунчиликка [22] киритилган узгартириш ва ;ушимчаларга кура жазо чоралари оширилди, яъни жарима жазоси кучайтирилди. Шунингдек, МЖТКга ов ;илиш ва бали; овлашнинг та;и;ланган ;уроллари ёки воситаларини тайёрлаш, олиб кириш, са;лаш, та-шиш ёки юбориш, олиш ёхуд сотиш билан богли; янги модда киритилди.

Бизга маълумки, сувдаги биологик ресурс-ларни мухофаза ;илиш ва улардан о;илона, са-марали фойдаланишда ов ва бали;чилик би-лан богли; масалаларни тартибга солувчи Та-биатни мухофаза ;илиш давлат ;умитаси [23] раисининг 2006 йил 22 мартдаги 27-сонли "Узбекистон Республикаси худудида Ов ва бали; овлаш ;оидаларини тасди;лаш ха;ида"-ги буйруги (АВ томонидан 2006 йил 2 майдаги 1569-сон билан руйхатга олинган), Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 28 октябрдаги 508-сонли "Биологик ресурслардан о;илона фойдаланиш, уларни Узбекистон Респуб-ликасига олиб кириш ва унинг таш;арисига олиб чи;иш устидан назоратни кучайтириш тугриси-да"ги ;арорига мувофи; Узбекистон Республика-си худудида Ов ва бали; овлаш ;оидалари мухим ахамиятга эга. Аввало, ушбу Ов ва бали; овлаш ;оидаларига узгартириш ва ;ушимчалар киритиш лозим.

2016-2020 йиллар давомида биологик ре-сурсларни мухофаза ;илиш ва улардан фойдаланиш сохасида хал;аро шартнома, конференция, миллий ;онунчилик хужжатларида жуда катта узгаришлар булди, 100 дан орти; янги норма-тив-ху;у;ий хужжатлар ;абул ;илинди. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев белгилаб берган стратегия [24] ва концепция

[25] асосида улар янгиланмокда, экология ва бо-ш;а сохаларда мисли курилмаган янгиликлар юз бермо;да. Аммо ов ва бали; овлаш ;оидаларига асосланган Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 28 октябрдаги 508-сонли ;арори бекор булганига 6 йил булди. Хали хам янги тахрирда ов ва бали; овлаш ;оидалари ;абул ;илинмаган. Фикримизча, 2006 йилдаги Ов ва бали; овлаш ;оидалари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси-нинг 2014 йил 20 октябрдаги 290-сонли "Биологик ресурслардан фойдаланишни тартибга солиш ва табиатдан фойдаланиш сохасида рухсат бериш тартиб-таомилларидан утиш тартиби тугрисида"-ги ;арорига асосан ;айтадан янги тахрирда ишлаб чи;илиши керак. У ерда янги талаблар, рухсат этиш тартиблари, мухофаза ;илиш, о;илона фой-даланиш ва унинг турлари янги тартибда урна-тилган.

Хорижий давлатларнинг норматив-ху;у;ий хужжатларида сувдаги биологик ресурсларни тутиш, овлаш, биологик ресурслар объекти хусусиятлари, бу борадаги ;онунчиликни самарали ишлаши учун ижобий тавсифлари мавжуд. Бундай ижобий тажрибалардан нафа;ат Узбекистон экологик ;онунчилигини такомиллаштиришда, балки сувдаги биологик ресурсларни но;онуний овлашнинг олдини олиш чораларини ишлаб чи;ишда хам фойдаланиш мумкин.

Купгина Европа мамлакатларида ;онун, низом, фармонлар XIX асрнинг урталаридан бошлаб ишлаб чи;илган ва ;абул ;илинган. Бу борадаги муносабатларнинг тартибга солиниши мамла-кат буйлаб денгиз ови учун мустахкам ху;у;ий асос булиб хизмат ;илган. Европа ва Шимолий Америка давлатлари ;онунларида уз фу;аролари-нинг турли сувларда бали; тутиш эркинлиги бел-гиланган, уша даврда бир ;атор истиснолар мав-жуд булган. Масалан, Швецияда жамоат, округ, черков, ушбу худудларда яшовчи хар бир фу;аро бали; овлаш ху;у;ига эга эди. АКЩ ва Канадада бали;чиликни ижарага бериш амалиёти мавжуд. Сув хавзалари хусусий тадбиркорлар томонидан ваколатли идоралар ёки махаллий хокимият идо-ралари ор;али олинган. Бали; овлаш жойи, ва;ти, бали; овлаш усул, восита, химоя талаблари буйи-ча хар хил та;и; ва чекловлар тизими мавжуд бу-либ, бали; овлашда та;и;ланган ва;т, та;и;лан-ган жой, та;и;ланган ов ;уроллари белгиланган.

Боскичма-боскич Европа ва Шимолий Америка мамлакатларида балик овлаш идорала-ри томонидан балик овлаш коидалари урнатилди. Назоратни давлат ва баъзан жамоат инспектор-лари ва назоратчилари олиб борди [26], коидабу-зарликлар учун жарималар (баъзан камок жазоси) кулланилди. Баликчиликни бошкаришнинг бошка элементлари пайдо булди (турли хил балик овлаш комиссия ва кумиталари). Ушбу мамлакатларда денгиз биологик жамиятлари вужудга келган ва бу илмий тадкикотларни утказиш имконини бе-ради [27].

ХХ асрнинг охири ва XXI аср бошларида хо-рижий давлатларда урганилаётган ижтимоий му-носабатларни тартибга солишнинг куплаб усул-лари ишлаб чикилган. АКШ конунларининг узига хос хусусияти - бу худудий денгиз, континентал шелф ва ягона иктисодий зонанинг тирик денгиз ресурсларига "эгалик" хукукини куллашдан бош тортиш. Бунинг хукукий сабаби сув биологик ре-сурсининг хар бир кишига хаттоки у АКЩнинг сув чегараларида жойлашган булса хам, индивидуал хусусиятларини аниклашнинг иложи йук.

АКЩда сув биологик ресурслари тугрисида-ги конунчилик ХХ аср урталаридан бошлаб ри-вожланади, яъни "Балик ва ёввойи хайвонларни химоя килиш тугрисида"ги [28], "Баликнинг ана-дром [29] турларини химоя килиш тугрисида"ги, "Денгиз сут эмизувчиларини химоя килиш тугри-сида"ги [30], "Континентал шелфнинг балик ресурслари тугрисида"ги, "Балик ресурсларини саклаш ва уларни бошкариш тугрисида'ги конун-лар кетма-кет кабул килинди. Федерал даражада давлат томонидан назорат килинадиган махсус баликчиликни бошкариш зоналарини яратиш тар-тиби, шунингдек, давлат томонидан мухофаза ки-линадиган хайвон турлари руйхати бир вактнинг узида аникланди.

АКЩнинг баликчилик сохасидаги муноса-батларни тартибга солиш ва бошкаришда "Ба-ликчилик тугрисида"ги конуни мухим ахамият-га эга. Баъзи масалалар давлат даражасида хал килинмокда. Уларда такик, чеклов, карантинлар хар хил табиий ресурсларга тегишли. Масалан, Индианада балик овлаш учун бошка штатлардан тирик озукани олиб киришни такикловчи конун кабул килинган, чунки бу йирткич баликларнинг янги турлари пайдо булишига ва махаллий зот-ларнинг йук килинишига олиб келиши мумкин

[31]. Бу харакат экологик коидабузарликлар учун жиноий жавобгарликни кузда тутади.

Канададаги баликчилик тугрисидаги конун хужжатларида белгиланган (1970, 1985 ва 1991 йиллар) жамоат муносабатларини тартибга солиш учун шартнома ва лицензиялаш (рухсат берувчи) механизмлари йулга куйилган. Баликчилик ва денгиз ресурслари вазири балик овига лицензия беради ва балик овлаш иншоотини ижарага олиш-га карор чикаради. Бундан ташкари, арик, порт-лар, окимлар ва дарёларнинг муайян сув зонала-рини белгилайди, уларнинг чегараларида лизинг ёки махсус лицензия асосида аник белгиланган тадбирларни одамлар томонидан олиб борилиши-ни назорат килади.

Канадада баликчиликни тартибга солиш учун шартнома ва лицензиялаш усуллари, тартиби ур-натилган. Ушбу муносабатларни хукукий тартиб-га солиш федерал ва вилоят даражасида амалга оширилади. Баликчилик ва денгиз ресурслари вазирлиги тизимига балик ови буйича ходимлар, балик ови курикчилари, шунингдек, инспектор-лар киради. Улар урганилаётган сохани назорат килиш учун катта ваколатларга эга. Масалан, хукукбузарлик субъектини хибсга олиш ва кай-икларни ушлаб туриш каби.

Австралияда "Баликчилик тугрисида"ги, "Торрес бугозидаги баликчилик тугрисида'ги, "Баликчиликни бошкариш тугрисида"ги (1991), "Денгиз парклари тугрисида"ги (2007) конунлар ва улар доирасида конуности хужжат (низом) кабул килинган. Кайд этилган хужжатлар сарлавха-ларидан куриниб турибдики, мазкур давлатда умумий ва махсус, жумладан, худудий масалалар-га катта эътибор берилади [32].

1967 йилда Буюк Британияда "Денгиз балик бойликлари химояси тугрисида"ги конун кабул килиниб, 1981 йилда уни "Баликчилик тугриси-да"ги конун билан алмаштирилди ва янги узгар-тиришлар киритилди. Жумладан, денгиз балик овлаш саноати ташкил килинди. Балик овлаш, ба-ликчилик ва уни етиштириш флоти фаолиятини куллаб-кувватлаш хамда тартибга солиш билан боглик нормалар киритилди. Бундан ташкари, сунъий балик етиштириш ва ушбу тадбирларни молиялаштириш коидалари урнатилди [33]. Буюк Британиянинг сув биологик ресурслари тугриси-даги конунчилиги янада такомиллашишда давом этмокда (1992, 2000 йиллардаги хужжатлар).

Франция сув ;онунчилигига биноан бали; ов-лаш сувдан фойдаланишнинг изоляция ;илинган шакли хисобланади. Франция Кишло; хужалиги кодексида кузда тутилган бали; ови захиралари сув зоналари ва атрофдаги худудларни уз ичига олади. Франциянинг бали;чилик фаолияти на-фа;ат ;ишло; ва сув ;онунлари билан тартибга солинади, балки 1997 йилдаги 97-1051-сонли "Денгиз бали;чилиги ва денгиз маданияти тугри-сида"ги ;онуни хам амал ;илади [34]. Ички сув-лар, бали;чилик ва аквакултура Экологик кодекс билан тартибга солинади, унга сув тугрисидаги ;онунлар хам киради [35]. Давлатга ;арашли сув хавзасидан фойдаланиш учун имтиёз бериш ме-ханизми ;улланилади.

Японияда мураккаб ва ноёб бали;чиликни бош-;ариш тизими мавжуд. Одатда, бош;арувнинг бир нечта даражаси бор, уларнинг хар бири овланади-ган турлар руйхатига мос келиши керак. Ушбу руйхатлар ;ишло; хужалиги, урмон ва бали;чи-лик вазири ёки ;ирго; буйидаги бали; овлаш ин-шоотлари префектура рахбарлари ёки узини узи бош;ариш ташкилотлари томонидан бали;чилар уртасидаги семинар ичидаги келишувлар асосида амалга оширилади.

Хусусан, сув биологик ресурсларини химоя ;илиш ну;таи назаридан иккиламчи ахамиятга эга булган нарса бали;чилик (аквакултура) хисоб-ланади. Бали; етиштириш бизга нафа;ат одам-ларни ози;-ов;ат билан таъминлаш, балки дарё ва кул бали; хужалик (бали; ресурс)ларини купай-тириш имконини беради. Аквакултура бали; за-хираларини тиклашга ёрдам бериши билан бирга у жуда "ифлос" саноат. Европа стандартлари буйича унинг урни (масалан, Норвегияда) мунтазам равишда узгартирилиши керак.

Европа ;онунлари тирик денгиз ресурслари-дан фойдаланиш ва химоя ;илишни тартибга со-лади. Бундан таш;ари, Европа ;онун хужжатлари кенг ху;у;ий тартибга солиш объектига эга ва хар хил табиий товарларни ;амраб олади. Масалан, Европа Кенгашининг 1992 йил 21 майдаги 92/43 "Табиий яшаш жойлари ва ёввойи усимлик ва хайвонот дунёсини мухофаза ;илиш тугрисида" директиваси (бундан буён 1992 йил директива-си деб юритилади) [36] Европа Иттифо;ига аъзо давлатлар бу борадаги норматив-ху;у;ий меъ-ёрларни ;абул ;илиши шарт. 1992 йилдаги директива ижросига мувофи; ;оидалар, маъмурий

регламентлар, шунингдек, махсус комиссиялар, ;умиталар, ЕИга аъзо давлатларнинг мунтазам хисоботлари ва унинг бажарилишини таъминлай-диган бош;а тартиб-тамойиллар хам белгиланган. 14-бандида курсатилган худудда бали; овлаш, лицензиялаш ва квота ;оидалари бажарилишини назорат ;илиш кузда тутилган.

Шундай ;илиб, етакчи давлатларнинг сув биологик ресурсларидан фойдаланиши Узбеки-стон норматив-ху;у;ий хужжатларидан фар;-ли равишда чет эл ;онунчилигининг и;тисодий ва экологик функцияларини бажарадиган, узи ишлаб чи;арадиган ташкилотлар кучига таянади. Ху;у;ий малакани ошириш тенденцияси тобо-ра ривожланмо;да, аквакултура (бали;чилик) ва сохадаги хужаликни ривожлантириш хамда рагбатлантириш мухим. Узбекистонда сув биологик ресурслари ;онун хужжатлари сув ва ;ишло; ху-жалик сохасидаги норматив-ху;у;ий хужжатлар билан узаро богли;.

МДХ давлатларида хам бали;чилик ху;у;ий тартибга солинган. Озарбайжоннинг 1998 йил 27 мартдаги 457-сонли "Бали;чиликни бош;а-риш тугрисида"ги ;онунида бали; ови соха-сидаги давлат сиёсатининг асосий тамойилла-ридан бири уларни етиштириш, овлаш, химоя ;илиш, бали; махсулотлари ишлаб чи;ариш ва бош;арув функциялари киритилган. Масалан, бали; ресурсларини савдога киритиш масала-си, давлат стандартлари ва санитария ;оидала-рининг сифат курсаткичлари, келиб чи;иши ва сифати тугрисидаги хужжатлар, сув хавзаларига йул ;уйиладиган зарарли таъсирлар нормасини тасди;лаш тартиби, бали; ови кадастрини юри-тиш (27-модда), лойиха хужжатлари ва бали;чи-лик экспертизасини утказиш (28-модда), сувни мухофаза ;илиш зоналарини белгилаш (30-мод-да).

Узбекистонда эса бундай нормалар хукумат ;арорларида тар;о; холда берилган.

Молдова Республикасининг 2006 йил 8 июн-даги 149-сонли "Бали; захиралари ва бали;чилик тугрисида"ги ;онуни [37] га биноан барча бали; ва бош;а сув организмларининг популяциялари бали; захиралари деб таснифланади. Молдова Республикаси ;онунида белгиланганидек, бали; ресурслари (захиралари) атамаси билан бирга сув биологик ресурслари захиралари хам синоним сифатида ишлатилади. Молдова Республи-

касининг ушбу конуни баликчилик ва балик за-хиралари билан боглик муносабатларни хукукий тартибга солади. Балик захираларини яратиш ва химоя килиш, сув организмларини купайтириш, етиштириш, балик суви хавзаларини мелиоратив холати, баликчиликни ривожлантириш тартиби ва шартларини, шунингдек, сув биологик ресур-сларини бошкариш ваколатига эга булган давлат органларининг фаолият принципларини белги-лайди.

Тожикистон Республикасининг 2006 йил 22 декабрдаги 220-сонли "Баликчилик тугриси-да"ги конунида балик етиштиришни ривожлантириш жамгармасини ташкил этиш (5-боб), ушбу фонд учун маблаг манбалари (16, 17-моддалар), шунингдек, ундан фойдаланиш максадлари билан боглик масалалар уз аксини топган [38].

2011 йил 20 майда кабул килинган "Баликчилик ва сув биологик ресурсларини химоя килиш тугрисида'ги Туркманистон конуни [39] баликчилик ва сув биологик ресурсларини химоя ки-лиш сох,асидаги фаолиятнинг хукукий асослари-ни белгилайди.

МДХ давлатлари конунчилигида суверен дав-латнинг худудий сувларидан фойдаланишда хо-рижий давлатлар масаласи турлича хал килинади. Масалан, Озарбайжон конунчилигига мувофик хорижий давлатларнинг юридик ва жисмоний шахслари мамлакатнинг сув хавзаларидан балик овлашда фойдаланишлари мумкин. Озарбайжон-да юридик ва жисмоний шахслар томонидан ба-лик захираларидан фойдаланиш хукуки ва коидалари тегишли ижро этувчи хокимият томонидан белгиланади.

Узбекистон конунчилигига мувофик хори-жий давлатларнинг юридик ва жисмоний шах-слари балик захираларидан мамлакатнинг сув хавзаларида фойдаланишлари мумкинлиги хасида алохида норма Ер кодексининг сув фонди ерларидан фойдаланиш тартибида белгиланган эмас.

Мустакил халкаро экологик ташкилотлар ва жиноий хамда экология хукуки буйича эксперт-лар сувдаги биологик ресурсларни ноконуний овлашдан олинадиган даромадни йилига ундан йигирма уч ярим миллиард долларгача бахолайди [40].

Экология хукуки назариясига кура баликчи-лик ва балик овлаш масаласи хакида баликчилик-

нинг куйидаги шакллари мавжуд эканлигини таъ-кидлашимиз лозим. Чунончи, саноат, гуманитар, хаваскорлик, спорт ва анъанавий максадларда балик овланиши мумкин. Бу масала хозирда биз-нинг норматив-хукукий хужжатларимизда жуда таркок холда уз аксини топган.

Бизнингча, сувдаги биоресурслардан фой-даланиш билан боглик булган муносабатларни тартибга солишга каратилган аник ва махсус конун кабул килиниши ва ушбу конун "Сувдаги биологик ресурсларни мухофаза килиш ва баликчилик тугрисида" деб номланиши максадга мувофикдир.

Унда куйидаги холатлар курсатилиши керак. Масалан:

- умумий коидалар ва ушбу конун тартиб-га соладиган муносабатлар, асосий тушунчалар, мулкчилик масаласи (биринчи булими);

- сувдаги биоресурслар ва баликлардан фой-даланишда давлат бошкаруви, Вазирлар Махка-масининг бу сохадаги ваколатлари, махаллий давлат хокимияти органларининг балик ресурсла-ридан фойдаланиш сохасидаги ваколатлари (ик-кинчи булим);

- сувдаги биоресурслардан фойдаланиш деб номланиши, унда сувдаги биоресурслардан фой-даланиш турлари, фойдаланувчилар хукук ва мажбуриятлари, балик овлаш коидалари, сувдаги биоресурслардан фойдаланиш хукукини чеклаш (учинчи булим);

- сувдаги биоресурсларни мухофаза килишда давлатнинг тутган урни билан боглик масалалар уз ифодасини топиши(туртинчи булим);

- якуний коидалар деб номланиши ва бу бо-рада келиб чикадиган низоларни тартибга солиш (бешинчи булим).

Баликчилик хужаликлари сув хавзаларида ташкил этилиши сабабли у ерда ходимлар яшаш шароитларини яратиш, яъни уй-жойлар куриш, озик-овкат билан таъминлаш, киш ойларида яшаш жойларида иссиклик манбаларини ташкил килиш, шунингдек, хужалик иш фаолиятини ташкил килиш учун сувда сузувчи моторли кайиклар, балик тутиш учун турлар, сув хавзасини куриклаш учун хар хил жихозлар сотиб олиш ва балик захираларини доимий купайтириб бориш, илмий ишларни амалга ошириш каби масалаларга хам алохида эътибор каратиш максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. - Т., 1998. - № 5-6. 82-модда.

2. Узбекистон Республикаси Ер ресурсларининг холати тугрисида Миллий хисобот. - Т., 2019.

- Б. 15.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Юлдашов М.А. Узбекистоннинг турли типдаги сув хавзаларида бали; махсулдорлигини оши-ришнинг биологик асослари. Автореф... (DSc). - Т., 2019. - Б. 15.

4. Хал; сузи. - 2017. - 3 май.

5. Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz). - 2018. - 3 май.

6. Узбекистон Республикаси ;онун хужжатлари туплами. - 2017. - 18 сентябрь. - № 37. - 1001-модда.

7. Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz). - 2017. - 18 октябрь.

8. Ахмедов Х., Тургунова У., Саидов З. Бали; чава;ларини етиштириш. - Т.: изд. ЧФ. «Karrlo», 2007. - Б. 3.

9. Крсимова Н. И;лим узгариши муаммоси Узбекистонга хам уз таъсирини курсатмай ;олмайди. http://uza.uz/oz/society/i-lim-zgarishi-muammosi-zbeki^onga-am-z-tasirini-k-rsatmay--19-11-2019? sphrase _id=5240917

10. Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. - 1993. - № 5. - 221-модда.

11. Холмуминов Ж.Т. Сув хаёт учун (22 март - Хал;аро обихаёт куни) // Жамият. - 2016. - 18 март.

12. Узбекистон Республикаси ;онун хужжатлари туплами. - 2017. - № 32. - 814-модда; Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. - 2018. - 10 декабрь. - 09/18/995/2287-сон;- 2019. - 15 май.

- 09/19/403/3134-сон.

13. Экологическое Законодательство Республики Беларусь, «Об охране и использовании животного мира» Закон Республики Беларусь, от 19 сентября 1996 г. N 598-XIII (Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь, 1996. - № 31. - С. 571.

14. Закон Республики Таджикистан «Об охране и использовании животного мира» (редакции законов РТ от 1 февраля 1996 г. № 223, от 12 декабря 1997 г. № 488).

15. Правовое регулирование пользования и охраны водных и рыбных ресурсов республики Узбекистан. Материалы круглого стола. / Отв.ред.к.ю.н., доц.Н.К. Скрипников. - Т.: ТГЮИ, 2006. - С. 9.

16. Нарзуллаев О.Х. Сувдаги биоресурслардан фойдаланиш ху;у;и. Правовое регулирование пользования и охраны водных и рыбных ресурсов Республики Узбекистан. Материалы круглого стола.

- Т.: ТДЮИ, 2006. - Б. 99.

17. Юлдашов М.А. Узбекистоннинг турли типдаги сув хавзаларида бали; махсулдорлигини оши-ришнинг биологик асослари. Авореф (DSc). - Т., 2019. - Б. 12.

18. 2017 йилдан эътиборан Экология ва атроф-мухитни мухофаза ;илиш давлат ;умитаси.

19. 1997 йил 26 декабрда ;абул ;илинган Узбекистон Республикасининг "Хайвонот дунёсини мухофаза ;илиш ва ундан фойдаланиш тугрисида"ги ;онуни.

20. https://uz.wikipedia.org/wiki/Brakonerlik

21. O'zbeki^onda brakonerlik eng kuchli rivojlangan hududlar ma'lum qilindi. https://kun.uz/uz/ news/2019/11/06/ozbeki&onda-brakonerlik-eng-kucMi-rivojlangan-hududlar-malum-qilindi.

22. Узбекистон Республикаси ;онун хужжатлари туплами. - 2019. - 3 июнь. - № 22. - 403-модда.

23. Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза ;илиш давлат ;умитаси http:// www.uznature.uz/.

24. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуна-лиши буйича Харакатлар стратегияси (УзР Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон фармонига 1-илова). Узбекистон Республикаси ;онун хужжатлари туплами. - 2017. - 13 февраль. -№ 6. - 70-модда.

25. 2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг Атроф-мухитни мухофаза ;илиш концепцияси (УзР Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги ПФ-5863-сон фармонига 1-илова). Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz). - 2019. - 31 октябрь.

26. В 1866 г. Сложилось «Общество инспекторов рыболовства Новий Англии». - C. 14.

27. Вешняков В.И Рыболовство и законодательство. СПб.: Типография Тренке Фюсно. 1894. -С. 311-687.

28. Fish and Wildlife Act of 1956 https://www.fws.gov/laws/lawsdige&/FWACT.HTML

29. Бали^ хусусиятлари - сув хдвзаларининг тоза сувида купайиб, бо^иш учун денгизга кучиб, уругланиш учун купайиш жойларига ^айтадиган бали^ турлари. https://top_english.academic.ru/3429/ anadromous.

30. Marine mammal protection act of 1972 [Public Law 92-522, Approved Oct. 21, 1972, 86 Stat. 1027] [As Amended Through P.L. 115-329, Enacted December 18, 2018]. https://legcounsel.house.gov

31. Боголюбов С.А. и др. Экологическое право: учебник. - М., 2008. - С. 365-376.

32. Шаляпин Г.П. Нормативно-правовое регулирование аквакультуры в Российской Федерации. Диссертация на соискания ученой степени кандидата юридических наук. Специальность 12.00.06. - М., 2010. - С. 142-146.

33. Реферативный сборник ВНИИСЗ. - М., 1982. - №1. - С. 49-51.

34. Journal Officiel №268 dt1 19 novembre 1997. - P. 16723.

35. Code de 1' enviroппemeпt, Dalloz, 2004.

36. Official Journal L 206, 22/07/1992 Р. 0007-0050.

37. В редакции Законов Республики Молдова от 14.12.2007 г. № 280-XVI, 09.10.2008 г. № 206-XVI, 29.12.2015 г. № 240, 21.09.2017 г. № 185, 16.03.2018 г. № 36, 05.04.2018 г. № 7. http://base.spinform.ru/ show_doc.fwx?rgn=13415.

38. http://tpp.tj/business-guide2017/pdf/zakonodatel&vo.

39. Союз Право Информ. URL:l1ttp://www.base.spi11form.ru/sl10w_doc. fwx?Rgn=43418.

40. Ильина Е.П. Незаконная добыча (вылов) в одных биологических ресурсов (по материалам Камчатского края): диссертация кандидата юридических наук: 12.00.08. /Ильина Елена Петровна; [Место защиты: Московский государственный юридический университет имени О.Е. Кутафина (МГЮА)]. - М., 2014. - С. 3.

41. Скрипников Николай Кузьмич, Мусаев Бекзод Турсунбаевич Особенности преподавания экологического права с учетом требований стратегии развития Узбекистана на 2017 - 2021 годы // Современное образование (Узбекистан). 2018. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobenno^;i-prepodavaniya-ekologicheskogo-prava-s-uchetom-trebovaniy-^;rategii-razvitiya-uzbeki^;ana-na-2017-2021-gody

42. Hakimov R.R. Development of the legal framework of parliamentary control in Uzbeki^an: the main provisions of the law» On parliamentary control //International Journal for Social Studies. - 2016. - Т. 2. -№. 9. - С. 34-39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.