Научная статья на тему 'КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВА НА ЭКОЛОГИЧЕСКИ ЧИСТУЮ ПРОДУКЦИЮ'

КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВА НА ЭКОЛОГИЧЕСКИ ЧИСТУЮ ПРОДУКЦИЮ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
120
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
благоприятная окружающая природная среда / охрана природы / экологический норматив / экологическое нормирование / экологический сертификат / экологическая сертификация. / favorable natural environment / nature protection / ecological standard / ecological regulation / ecological certificate / ecological certification.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ражабов Нариман

В данной статье анализируются вопросы обеспечения права граждан на благоприятную окружающую природную среду, их обязанности бережного отношения к окружающей среде, обеспечения охраны окружающей среды и рационального использования природных ресурсов государственными органами, также вопросы правового регулирования общественных отношений между обществом и природой, дальнейшего совершенствования системы экологической сертификации, а также перспективы его развития. При этом особое внимание уделено такому важному вопросу, как особенности и этапы развития системы экологической сертификации. Автор анализирует национальную и международную научную литературу, а также опыт развитых стран в сфере экологической сертификации. Данный вопрос рассматривается в правовом, теоретико-научном аспекте, авторские предложения обосновываются.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONSTITUTIONAL AND LEGAL BASIS OF ENSURING THE RIGHT TO ENVIRONMENTALLY FRIENDLY PRODUCTS

This article analyzes the issues of ensuring citizens’ rights to a favorable natural environment, their respect for the environment, ensuring the environmental protection and rational use of natural resources by state bodies, further improving the environmental certification system and the prospects for its development. At the same time, special attention is paid to such an important issue as the features and stages of development of the environmental certification system. The author analyzes the national and international scientific literature, as well as the experience of developed countries in the field of environmental certification. This issue is considered in a legal, theoretical and scientific aspect, and the author’s proposals are substantiated.

Текст научной работы на тему «КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВА НА ЭКОЛОГИЧЕСКИ ЧИСТУЮ ПРОДУКЦИЮ»

UDC: 342.4 (042)(575.1)

Ражабов Нариман

Тошкент давлат юридик университети доценти, юридик фанлар номзоди E-mail: n.rajabov@tsul.uz

ЭКОЛОГИК ТОЗА МА^СУЛОТГА ЭГА БУЛИШ

^УЦУЦИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-^УЦУЦИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация. Мацолада фуцароларнинг цулай атроф табиий муцитга эга булиш цуцуцларини таъминлаш, уларнинг атроф-муцитга эцтиёткорона муносабатда булишлари, давлат органларининг атроф-муцитни муцофаза цилиш цамда табиий ресурслардан оцилона фойдаланишни таъминлаш вазифалари хусусида илмий мушоцада юритилган. Конституция билан тартибга солиниши лозим булган муцим омиллар, яъни жамият билан табиат уртасидаги ижтимоий муносабатларни цуцуций жицатдан тартибга солиш, экологик сертификатлаштириш буйича цонунчиликнинг цозирги цолати цамда уни такомиллаштиришга оид масалалар цуцуций, илмий-назарий нуцтаи назардан тацлил этилган. Муаллиф томонидан экологик тоза мацсулотга оид талаблар хорижий тажриба мисолида урганилган ва бу борада муаллифлик таклифлари ишлаб чицилган.

Калит сузлар: цулай атроф табиий муцит, табиатни муцофаза цилиш, экологик меъёр, экологик меъёрлаш, экологик сертификат, экологик сертификатлаштириш.

Ражабов Нариман

кандидат юридических наук, доцент Ташкентского государственного юридического университета

КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВА НА ЭКОЛОГИЧЕСКИ ЧИСТУЮ ПРОДУКЦИЮ

Аннотация. В данной статье анализируются вопросы обеспечения права граждан на благоприятную окружающую природную среду, их обязанности бережного отношения к окружающей среде, обеспечения охраны окружающей среды и рационального использования природных ресурсов государственными органами, также вопросы правового регулирования общественных отношений между обществом и природой, дальнейшего совершенствования системы экологической сертификации, а также перспективы его развития. При этом особое внимание уделено такому важному вопросу, как особенности и этапы развития системы экологической сертификации. Автор анализирует национальную и международную научную литературу, а также опыт развитых стран в сфере экологической сертификации. Данный вопрос рассматривается в правовом, теоретико-научном аспекте, авторские предложения обосновываются.

Ключевые слова: благоприятная окружающая природная среда, охрана природы, экологический норматив, экологическое нормирование, экологический сертификат, экологическая сертификация.

Nariman Rajabov

Docent of Tashkent State University of Law, Candidate of Law

CONSTITUTIONAL AND LEGAL BASIS OF ENSURING THE RIGHT TO ENVIRONMENTALLY FRIENDLY PRODUCTS

Ab&ract. This article analyzes the issues of ensuring citizens' rights to a favorable natural environment, their respect for the environment, ensuring the environmental protection and rational use of natural resources by tfate bodies, further improving the environmental certification sytfem and the prospects for its development. At the same time, special attention is paid to such an important issue as the features and stages of development of the environmental certification sytfem. The author analyzes the national and international scientific literature, as well as the experience of developed countries in the field of environmental certification. This issue is considered in a legal, theoretical and scientific aspect, and the author's proposals are subtfantiated.

Keywords: favorable natural environment, nature protection, ecological standard, ecological regulation, ecological certificate, ecological certification.

Конституцияда нафа^ат давлат-жамият-шахс муносабатларини белгиловчи энг умумий ^оида-лар баён ^илинган, балки атроф-мухит мухофаза-си, табиат бойликларидан о^илона фойдаланиш ва инсон ху^у^лари, айнщса, экологик ху^у^лар-ни таъминлашга оид нормалар мустахкамлан-ган. Албатта, конституциявий асосда тартибга солинадиган муносабатлар орасидаатроф табиий мухитни мухофаза ^илишга оид муносабатлар хам мухим ахамият касб этади. Демак, фу^аро-ларнинг ^улай атроф табиий мухитга эга булиш ху^у^лари, уларнинг атроф-мухитга эхтиёткорона муносабатда булишлари, давлат органларининг атроф-мухитни мухофаза ^илиш, табиий ресурс-лардан о^илона фойдаланишни таъминлаш вази-фалари Бош ^онунимиз билан тартибга солиниши лозим булган мухим ижтимоий муносабатлардан бири эканига шубха йу^. Албатта, фу^ароларнинг бу ху^у^и замирида уларнинг табиатни хамда атроф-мухитни са^лаш, табиат бойликларига нисбатан эхтиёткорона муносабатда булиш маж-бурияти хам бир ва^тнинг узида намоён булиши шубхасиз.

Табиат билан жамият уртасидаги узаро узвий богли^лик табиатнинг умумий ^онуниятларига мос холда, узаро тенг мувозанатда булишни та^о-зо этади. Акс холда турли салбий о^ибатлар келиб чи^иб, ер юзидаги барча тирик мавжудот хаётига хавф пайдо булади. Шу сабабдан Конституцияда табиатга эхтиёткорона муносабатда булиш, табиий ресурслардан о^илона ва ма^садли фойдала-

ниш, инсон экологик хавфсизлигини таъминлаш лозимлиги алохвда белгиланган.

Конституция нормаларини татбщ ^илиш ас-носида амалдаги мавжуд экологик ^онунчилик инсон манфаатларига тааллу^ли, яъни инсон саломатлигига дахлдор булган масалаларни уз ичига олган нормалар билан мустахкамланади. Чунончи, Узбекистан Республикаси Конститу-циясининг му^аддимасида фу^ароларнинг муно-сиб хаёт кечиришлари таъминланишига интилиш мажбурияти белгиланган. Бундан таш^ари, Кон-ституциянинг 37-моддасида фу^аролар адолатли мехнат шароитларида ишлаш ху^у^ига эга экани баён этилган [1]. Бу ма^садга эришиш фу^аролар-га ^улай табиий атроф-мухит яратиб беришни хам та^озо этади. Фу^аролар нормал ва соглом хаёт кечиришлари, соглом турмуш тарзига эга булишлари, мехнат фаолияти билан шугулланишлари учун уларни ураб турган атроф табиий мухит -урмонлар, атмосфера хавоси, сув, усимлик дунё-си, тупро^ ва экологик ^ийматга эга бош^а модди-ятлар тоза хамда инсон соглигига зарарли таъсир этмайдиган холатда булиши лозим.

Умуман олганда, Конституция давлатнинг асо-сий ^онуни уларов, экологик ^онунчиликнинг ву-жудга келиши, яъни шаклланиши, ривожланиши ва такомиллашувида юридик база сифатида эко-логик муносабатларни тартибга солишда асосий роль уйнайди. Бундан таш^ари, конституциявий ^оидалар унинг институтларини шакллантира-ди, ижтимоий муносабатлар доирасини белгилаб

беради, ушбу муносабатлар асосини мустахкам-лайди ва тартибга солади. Шунинг учун консти-туцион нормалар экология хукуци билан тартибга солинадиган предмет сохасини аницлаш жараёни-да таркибий ва ташкилий хусусиятга эга булган хал цилувчи ролга эга эканини эътироф этишимиз жоиз.

Авваллари табиатни мухофаза цилиш цонун-чилиги нормалари мохиятида инсон манфаатлари давлат хамда унинг органлари манфаатлари асо-сида, унга буйсунган холда таъминланиши каби принцип устувор булган. Ушбу аснода табиат бойликларидан фойдаланиш мухим жихат, атроф-мухитни мухофаза цилиш эса кейинги уринлар-да хал цилиниши лозим булган масала сифатида эътироф этилган. Бунда фуцаролар соглиги ва ха-ёти иккинчи даражали масала булиб келган, улар-нинг цулай атроф табиий мухитда яшашга булган хукуцларини таъминлашга хам энг сунгги дара-жадаги масала сифатида царалган.

Хрзир атроф табиий мухитни мухофаза этиш-га багишланган конституцион нормаларнинг бар-ча цоидалари амалдаги цонунлар билан тула ва хар томонлама ривожлантирилган, десак мубо-лага булмайди. Чунончи, Узбекистон Республи-касининг "Табиатни мухофаза цилиш тугриси-да"ги цонуни 12-моддасида ахолининг уз сало-матлиги ва келажак авлоднинг саломатлиги учун цулай табиий мухитда яшаш, уз саломатлигини атроф-мухитнинг зарарли таъсиридан химоя ци-лиш, табиатни мухофаза цилиш буйича жамо-ат бирлашмаларига бирлашиш, атроф-мухитни мухофаза цилиш юзасидан курилаётган чора-тадбирларга оид ахборотларни талаб цилиш хамда олиш каби хукуклари кафолатланган [2].

Мамлакатимизда экология сохасида тадцицот-лар олиб бораётган мутахассисларнинг эътиро-фича, инсон экологик хукукларининг ицтисодий мохияти шундан иборатки, уларнинг амал цилиши пировард натижада кишиларнинг моддий ахволи янада яхшиланишига ва саломатлигига хизмат ци-лади. Экологик хукуклари таъминланган кишилар моддий чицимларсиз яшаши ва "кам харажатли" атроф-мухит сифатига эга булишлари мумкин [4].

Шунингдек, БМТнинг Ахборотлардан фой-даланиш, атроф-мухитга тааллуцли масалалар буйича царорлар кабул цилиш жараёнида, суд ишларида жамоатчиликнинг цатнашиши ва улар-дан фойдаланиш тугрисидаги Орхус конвенцияси

(1998 йил) муцаддимасида хар бир инсон соглиги ва фаровонлиги учун цулай булган атроф-мухитда яшаш хукукига эга экани эътироф этилган. Пре-зидентимиз томонидан имзоланган 2030 йилга-ча булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза цилиш концепцияси-га [7] мувофиц, атроф табиий мухит холатининг сифатини яхшилаш мацсадида 2030 йилга кадар амалга оширилиши лозим булган чора-тадбирлар ичида глобал экологик муаммоларни хал этиш, халцаро хамкорликни ривожлантириш ва респуб-ликанинг уз зиммасига олган мажбуриятларини бажариши сохасида Узбекистон Республикаси-нинг Орхус конвенциясига цушилиши мацсадга мувофицлигини урганиш лозимлиги цайд этил-ган. Бу эса, уз навбатида, инсоннинг уз саломат-лиги ва фаровонлиги учун цулай атроф-мухитга эга булиш, атроф-мухит билан боглиц булган масалалар буйича царорлар кабул цилиш жараёнида жамоатчиликнинг ахборот олиш, иштирок этиш ва одил судловга эришиш хукукини таъминлаш тизимини такомиллаштириш имкониятини ярата-ди.

Хорижий мутахассислардан профессор М.М. Бринчукинсон экологик хукуцларини хукуций тартибга солиш даражасига цараб икки-га, яъни асосий ва бошца хукукларга ажратади. Уларга, жумладан, асосий хукукларга ерга булган хусусий мулк хукуци, цулай атроф-мухитга булган хукуци, атроф-мухитнинг холати тугрисида ахборот олиш хукуци, атроф-мухитнинг салбий таъсири натижасида фуцароларнинг соглигига ёки мулкига етказилган зарарни ундиришга бул-ган хукук, тиббий ёрдамга булган хукук, соглицца булган хуцуц кабилар киради [5].

Юцоридаги фикрларга цушилган холда биз цушимча равишда инсонларнинг экологик тоза мацсулотга эга булиш цукукини хам асосий хуцуцлар тоифасига киритиш мацсадга мувофиц-лигини таъкидлаймиз. Зотан, хозир инсонларнинг табиатдан моддий ва бошца истеъмол ашёлари си-фатида фойдаланиши кулами кенгайиб бормокда.

Шунингдек, экологик тоза махсулот тушун-часи юридик адабиётларда турлича талцин ци-линган. Мисол учун, Экология ва атроф-мухит-ни мухофаза цилиш давлат цумитаси томонидан нашр этилган, куплаб экологик атамаларни уз ичига олган "Узбекча-русча-инглизча экологик изохли лугат'да ёзилишича, экологик тоза мах;-

сулот - тегишли экологик сертификатда белгилаб куйилган талаб ва шартларига тула-тукис жавоб берадиган махсулотдир [6]. Инсонларнинг экологик тоза махсулотга эга булиш хукукини таъминлаш экологик нормативларни урнатиш, эколо-гик стандартлаштириш ва сертификатлаштириш оркали амалга оширилади.

Экологик сертификатлаштириш мамлакати-мизда янги жараёндир. Махсулот ва хизмат (иш) сифатига амалдаги конунларда хамда урнатилган давлат стандартларида истемолчиларнинг хаёти ва соглиги, атроф-мухит мухофазасини таъмин-лашга каратилган талаблар белгиланади ва истемолчиларнинг хаёти хамда соглигига нисбатан мажбурий экологик сертификатлаштириш утка-зилади. Ушбу сертификатлаштиришнинг асоси эса экологик меъёр, яъни норматив хисобланади. Ваколатли давлат органларининг атроф табиий мухитга йул куйиладиган даражада таъсир кур-сатишнинг меъёрларини урнатиш, белгилаш ёки тасдиклаш фаолияти мухим хисобланиб, уларни урнатишда инсон саломатлиги, келажакда булиши мумкин булган зарарли окибатлар, барча омил-ларнинг инсонларга хамда атроф-мухитга куму-лятив (захарли моддаларнинг организмда туп-ланиб кучли таъсир килиши) таъсири каби мезон-лар эътиборга олинади.

Колаверса, экологик сертификатлаштиришнинг максади экологик хавфсизликни таъминлаш, атроф табиий мухит объектларини ифлосланиш-дан ва камайиб кетишдан мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланишни таъ-минлашдир ва у атроф-мухитни мухофаза килиш механизмларидан биридир. Бундай сертификатлаштириш фукароларнинг тоза экологик махсу-лотларга эга булиш хукукини амалга ошириш-нинг алохида кафолатидир.

Агар экологик сертификатлаштириш тизими-ни ривожлантириш масаласи хал килинадиган булса, пировардида бир мунча ижобий масалалар хал булади. Жумладан, ички истеъмол бозорида экологик хавфли махсулот, иш (хизмат)лар пайдо булишининг олди олинади, экологик жихатдан хавфсиз ускуна, технология ва жараёнлар татбик килинишига замин яратилади, мамлакатимизга экологик хавфли махсулот, технология, иш (хиз-мат), чикиндилар импортига чек куйилади,кола-верса, мамлакат иктисодиётининг халкаро бозор-га инеграциялашуви жараёни юз беради.

Кайд этиш лозимки, Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 27 майдаги карори билан тасдикланган Узбекистон Ре спубликасида махсулотларни ихтиё-рий экологик маркировкалаш тартиби тугриси-даги низомга мувофик, экологик маркировкалаш тартиботидан утмасдан ва махсулотни экологик хавфсизлик белгиси билан маркировкалашга сертификат мавжуд булмаганда товар, махсулот-нинг тавсифида ва номланишида, тенг равишда рекламада экологик хавфсизлик белгисидан фой-даланиш, махсулотнинг экологик хавфсизлигига тегишли бирон-бир хоссаларини курсатиш, шу-нингдек, "экологик тоза", "экологик хавфсиз", "экологик кулай" деган ёзувлардан фойдаланиш такикланади [4].

Хориж тажрибасига эътибор каратсак, Европа давлатларида экологик сертификатлаштириш жуда кенг ривожланган булиб, унда, айникса, циш-лок хужалиги махсулотларини мажбурий экологик сертификациялаштириш азалдан жорий этилгани-га гувох булишимиз мумкин. Уларда махсулотлар-га куйилган экологик белгилар ва улар тугрисида маълумотлар матбуотда эълон килинади, экологик белгилар эса миллий мувофиклик белгисини тул-дириб турувчи мезон сифатида эътироф этилади.

Мазкур масалалар юзасидан хали уз ечимини кутаётган муаммолар талайгина. Булар инсон ва атроф-мухит учун хавфсиз булган махсулотнинг экологик курсаткичлари, истеъмол жараёнида унинг атроф-мухитга зарарли таъсири даража-сини аниклаш каби масалалардир. Бунда махсу-лотни саклаш, ташиш ва экспулатация (истеъмол килиш) килишда атроф-мухитга чикарилаётган зарарли моддаларнинг таркиби (туйинганлик да-ражаси, микдори), уни атроф-мухитга чикариш, ташлаш юз бериши эхтимоли хамда махсулот инсон учун зарарли даражада таъсир килувчи шовкин ва тебранишни вужудга келтириши ва бошка муаммоларни хал этишда конунчиликдаги камчиликлар ва айрим ноаникликларни курсатиш мумкин.

Шу сабабдан атроф табиий мухитни мукаммал мухофаза килиш максадида экологик меъёрлашга оид конунчилик нормаларини кайтадан ишлаб чикиш, айникса, янги кабул килинаётган Экология кодексида ушбу нормаларнинг мустахкам-ланиши, колаверса, Конституцияда белгиланган экологик тоза махсулотга эга булиш хукуки таъ-минланиши масалаларини бугунги бозор иктисо-

диёти муносабатлари талабларидан келиб чициб аниц белгилаш лозим, деб хисоблаймиз.

Бу эса, уз навбатида, бир цатор хуцуций ва ташкилий чораларни амалга оширишни тацозо этади. Жумладан, истеъмолчилар ишлаб чицари-лаётган озиц-овцат махсулотлари, халц истеъмоли молларининг сифати тугрисида маълумот олиш-лари учун кенг имкониятларни яратиш, жамоат-чиликнинг ушбу сохада экологик экспертизани утказишда иштирок этишини таъминлаш лозим. Экологик жихатдан тоза хамда сифатли махсу-лот ишлаб чицарган тадбиркорлик субъектларига

имтиёзли кредитлар ажратилишини таъминлаш хам хозирги куннинг энг мухим масалаларидан бири хисобланади.

Колаверса, бу масалалар 2030 йилгача бул-ган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза цилиш концепциясида хам назарда тутилган. Яъни экологик жихатдан энг кам хавф тугдирувчи материаллардан, мах-сулотлардан ишлаб чицариш объектлари ва бо-шца объектларда устувор даражада фойдаланиш каби чора-тадбирлар хам мухим ахамиятга эга-дир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси // Конун хужжатлари маълумотлари миллий база-си, 06.03.2019 й., 03/19/527/2706-сон, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон.

2. Узбекистон Республикасининг "Табиатни мухофаза цилиш тугрисида'ги цонуни // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.04.2018 й., 03/18/476/1087-сон; 11.09.2019 й., 03/19/566/3734-сон, 15.11.2019 й., 03/19/584/4025-сон.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 27 майдаги царори билан тас-дицланган Узбекистон Республикасида махсулотларни ихтиёрий экологик маркировкалаш тартиби тугрисидаги низом // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 29.05.2019 й., 09/19/435/3203-сон.

4. Мамаюсупов М.Н. Инсон экологик хуцуцларини таъминлашнинг хуцуций кафолатлари ва меха-низмлари. Монография. Масъул мухаррир ю.ф.д., проф. Й.О. Жураев. - Т.: ЖИДУ, 2012. - 33 б.

5. Бринчук М.М. Экологическое право (Право окружающей среды): Учебн. для высших юридических учебных заведений. - М.: Юристь, 1998. - С. 94.

6. Узбекча-русча-инглизча экологик изохли лугат. Б. Алихонов, С. Самойлов, Р. Ибрагимов. - Т.: Chinor ENK, 2004. - 304 б.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза цилиш концепциясини тасдицлаш тугриси-да"ги фармони // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 31.10.2019 й., 06/19/5863/3979-сон; 13.11.2020 й., 06/20/6110/1512-сон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.