Научная статья на тему 'ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ – ДЕМОКРАТИЯ КЎЗГУСИ'

ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ – ДЕМОКРАТИЯ КЎЗГУСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

562
83
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фуқаролик жамияти / индикатор / сиёсий партиялар / нодавлат нотижорат ташкилоти / шахс / civil society / indicator / political parties / NGOs / individual

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Дилноза Орзиқуловна Норбоева

Мазкур мақолада фуқаролик жамияти тушунчаси, унинг хуқуқий мохияти, бугунги кунда фуқаролик жамиятига ўтиш учун олиб борилаётган ишлар самарадорлиги кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CIVIL SOCIETY – MIRROR OF DEMOCRACY

This article discusses the concept of civil society, its legal significance, and the effectiveness of the work being done today to transition to civil society.

Текст научной работы на тему «ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ – ДЕМОКРАТИЯ КЎЗГУСИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 ФУКАРОЛИК ЖАМИЯТИ - ДЕМОКРАТИЯ КУЗГУСИ

Дилноза Орзицуловна Норбоева

ТВЧДПИ Гуманитар фанлар факультети 2-боскич талабаси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада фукаролик жамияти тушунчаси, унинг хукукий мохияти, бугунги кунда фукаролик жамиятига утиш учун олиб борилаётган ишлар самарадорлиги куриб чикилган.

Калит сузлар: фукаролик жамияти, индикатор, сиёсий партиялар, нодавлат нотижорат ташкилоти, шахс.

CIVIL SOCIETY - MIRROR OF DEMOCRACY

Dilnoza Orziqulovna Norboyeva

2nd year student of the faculty of Humanities, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

This article discusses the concept of civil society, its legal significance, and the effectiveness of the work being done today to transition to civil society.

Keywords: civil society, indicator, political parties, NGOs, individual.

КИРИШ

Мамлакатимизда «Кучли давлатдан - кучли фукаролик жамияти сари» тамойилини изчил амалга ошириш доирасида ахоли кенг катламлари томонидан куллаб-кувватланадиган, мустакил иш олиб борадиган, баркарор фукаролик жамияти институтларини шакллантириш хамда ривожлантириш учун барча зарур ташкилий-хукукий ва моддий шароитлар яратилган.

Хусусан, Президентимиз томонидан Фукаролик жамияти институтларининг ролини янада ошириш буйича Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепциясида бир катор мухим вазифалар белгилаб берилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мамлакатимизни демократик модернизация килишда фукаролик жамияти институтларининг роли ва ахамияти муттасил ошаётгани, фукаролар, айникса,

ёшларнинг фукаролик онги хамда сиёсий-хукукий маданиятининг баркарор усаётганидан далолат беради. Бу эса кучли фукаролик жамиятини шакллантиришнинг мухим шарти хисобланади.

Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, сиёсий партиялар, харакатлар, касаба уюшмалари, жамоат бирлашмалари ва жамFармалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, мустакил оммавий ахборот воситалари фаолиятининг эркинлигини кафолатлайдиган мустахкам конунчилик базаси яратилган. Улар Узбекистонда фукаролик жамиятининг институтлари тузилмасини ташкил этади ва фукароларнинг мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш буйича мухим вазифаларни бажаришда фаол иштирокини таъминлашга кумаклашади.

Узбекистон Республикаси Конституциясида фукароларнинг жамият ва давлат ишларини бошкаришда иштирок этиш хукуки, фукаролик институтларининг хукук ва эркинликларига риоя килиш кафолатлари, уларга тенг хукукий имкониятлар яратиб беришга оид тамойиллар мустахкамлаб куйилган. Бу борада кабул килинган жами икки юздан ортик конун хужжатлари мамлакатимизда фукаролик жамиятини изчил ривожлантиришда хукукий асос булиб хизмат килмокда. 2005 йил 23 июнда кабул килинган «Узбекистонда фукаролик жамияти институтларини ривожлантиришга кумаклашиш борасидаги чора-тадбирлар туFрисида»ги карорида кузда тутилган комплекс чора -тадбирларнинг амалга оширилиши ушбу ижобий жараённи ривожлантириш, ижтимоий ахамиятга эга муаммоларни хал этишда фукаролик институтлари ролини кучайтириш, фукароларнинг ижтимоий-сиёсий ва ишбилармонлик фаоллигини оширишга ёрдам бермокда.

Мамлакатда демократик ислохотлар самарадорлиги куп жихатдан фукаролар онги, ахолининг сиёсий-хукукий маданиятининг нечоFли ривожланганига боFликдир. Шу боис мустакилликнинг дастлабки кунларидан ушбу масалага алохида эътибор каратилмокда. Ахолида инсон хукук ва эркинликлари, конунларни хурмат килиш, узининг конституцион хукуклари, Ватанимиз такдирига, мамлакатимиз хамда дунёда руй бераётган вокеаларга дахлдорлигини англаш туЙFусини шакллантириш мухим вазифалардандир.

Узбекистонда амалга оширилаётган демократик ислохотларнинг мухим вазифаси сифатида инсон хукукларини таъминлаш, ахоли хукукий онги ва маданияти даражасини оширишга доир яхлит тизим яратилган.

Фукаролик жамияти институтлари Узбекистонда ахолининг сиёсий ва ижтимоий фаоллигини ошириш, шахс хукукларини таъминлаш ва химоя килиш, инсон хукуклари маданиятини шакллантиришда мухим омил булмокда.

Буларнинг барчаси Узбекистонда фукаролик жамияти ва унинг институтларини ислох этиш хамда демократлаштириш, ривожлантириш жараёни такомиллашаётганидан далолат беради.

НАТИЖА

Бугунги кунда, хар бир давлат жахон хамжамиятида муносиб уринга эга булиши ва уз халкига муносиб турмуш даражасини таъминлаши учун энг аввало демократик бошкарув тизими, иктисодий баркарорлик, мамлакатда конун устуворлиги ва инсон хукукларининг таъминланиши, фукаролик жамияти институтларининг ривожи, ахолининг ижтимоий-сиёсий маданияти, фукаролик позициясининг юкорилиги каби куплаб омиллар асос булиб хизмат килади. Шу уринда кучли фукаролик жамиятини шакллантириш ва ривожлантириш хар бир мамлакат учун устувор вазифа булиб колмокда.

Фукаролик жамияти энг аввало ижтимоий муносабатлар жараёнида уз аксини топиб, мамлакатда демократия, хукукий давлат ва шахс эркинликларини таъминлашнинг мухим кафолати булиб хизмат килади. Фукаролик жамиятида ижтимоий хаётга ва унинг доимо тараккий этиб боришига жуда катта ахамият берилади. Унинг асосий максади инсоннинг муносиб хаёт кечиришини, барча хаётий орзу-максадлари шу жамиятдаги сиёсий ташкилотлар, ижтимоий институт, гурух, оила ва бошка жамоат бирлашмалари оркали амалга оширилишини таъминлашдир. Бу сиёсий ташкилотлар, ижтимоий институтлар ва гурухлар хар бир инсонга узи яшаётган жамиятда хокимиятнинг манбаи эканлигини, хукук ва эркинликлари, кобилияти ва харакати, обруси юксак кадрият эканлигини тушунтиришга ёрдам берадилар. Инсонлар ушбу ташкилот ва бирлашмалар оркали узларининг сиёсий, иктисодий, ижтимоий, маънавий, маданий ва бошка максадларини амалга оширадилар.

Фукаролик жамияти бозор иктисодиёти ва демократик хукукий давлат шароитидагина давлат тасарруфида булмаган ташкилотлар, уюшмалар, эркин ва тенг хукукли индивидларнинг узаро плюрализмига асосланган муносабатлар уЙFунлигидан ташкил топади[1].

Фукаролик жамиятининг бирламчи асоси бу энг аввало шахс булиб, ва ундан кейин унинг томонидан асос солинган ижтимоий институтлар хисобланади. Х,ар бир шахс оила аъзоси, жамоат бирлашмаси иштирокчиси ёки ижтимоий институт фаоли сифатида фукаролик жамияти ичидаги хукукий муносабатлар жараёнида иштирок этади. Шунинг билан бирга, инсонлар умумий муаммоларини биргаликда хал килиши, жамиятнинг барча сохаларида узларининг талаб ва манфаатларини химоя килишида фукаролик жамиятининг

мухим ва ажралмас элементи хисобланган фукаролик жамияти институтлари асосий рол уйнайди.

Узбекистон Республикаси Конституциясига кура «Узбекистон Республикасида конунда белгиланган тартибда руйхатдан утказилган касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин-кизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотлари, ижодий уюшмалар, оммавий харакатлар ва фукароларнинг бошка уюшмалари жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади»[2].

Фукаролик жамияти мезонлари

Маълумки, бугунги кунда дунё буйича фукаролик жамиятининг шаклланиши ва ривожланишини илмий-назарий хамда амалий тадкикотлар асосида тахлил килиш кучайиб бормокда. Шу уринда, фукаролик жамияти ривожланиш даражасини улчаш омили эмпирик тадкикотларнинг мухим йуналишларидан бири хисобланади. Замонавий сиёсий-хукукий фанларда хар бир мамлакат мисолида фукаролик жамияти ва демократиянинг ривожланиш даражасини аникловчи куплаб мезон - индикаторлар ишлаб чикилган булиб, улар тадкикотлар давомида самарали кулланилиб келинади.

Маълумки, мустакиллик йилларида Узбекистонда хам ижтимоий-сиёсий ва социал-иктисодий сохаларда куплаб узгаришлар содир булмокда. Жамиятимизда шаклланаётган янги иктисодий тизим билан бир каторда, фукароларимизнинг сиёсий тафаккурида хам юксалиш кузатилмокда. У янги йуналиш ва компонентлар билан бойиб бормокда. Шулардан келиб чикиб, Узбекистонда фукаролик жамиятини шакллантириш борасида куйидаги мезон (индикатор)ларни ишлаб чикишга харакат килдик:

Биринчидан, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролик жамиятининг бошка институтлари фаолият юритиши учун конунчилик асосларининг яратилиши

Мазкур сохага каратилган 200 дан ортик конун хужжатлари кабул килинган булиб, улар жумласига «Жамоат бирлашмалари туFрисида»ги (1991 й.), «Нодавлат нотижорат ташкилотлари туFрисида»ги (1999 й.), «Жамоат фондлари туFрисида»ги (2003 й.), «Ижтимоий шериклик туFрисида»ги (2014 й.), «Жамоатчилик назорати туFрисида»ги (2018 й.) конунларни санаб утишимиз мумкин.

Шунингдек, мамлакатда нодавлат нотижорат ташкилотлари сон жахатдан хам усиб бормокда. Х,озирги кунда Узбекистонда 9 мингдан ортик нодавлат нотижорат ташкилоти мавжуд хамда 30 та халкаро ва хорижий нохукумат ташкилотларининг филиал ва ваколатхоналари фаолият юритмокда[3].

Иккинчидан, фукаролик жамияти институтлари фаолияти ривожланишининг иктисодий ва ташкилий кафолатларини шаклланиши. Мазкур сохада 2008 йилда кабул килинган «Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини куллаб-кувватлашни кучайтириш чора-тадбилари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг кушма карори ахамиятга эгадир. Шу асосида Парламент хузурида нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини куллаб-кувватлаш Жамоат фондининг ташкил этилиши хамда Фонд маблаFларини бошкариш буйича Парламент комиссияси тузилиши узига хос ижобий ходиса булди дейишимиз мумкин.

Учунчидан, оммавий ахборот воситаларининг очиклиги ва самарали фаолиятининг тобора кенгайиб бориши

Фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида ахолининг ахборотга булган эхтиёжини тулик кондириш, шу билан бирга, уларнинг онги, дунёкараши ва сиёсий маданиятини юксалтириш, фукаролик позициясини мустахкамлашда оммавий ахборот воситалари мухим уринга эга булади. Мазкур сохада ундан ортик конун хужжатлари кабул килинган булиб, бугунги кунга келиб, мамлакатда 1 минг 500 дан зиёд оммавий ахборот воситаси фаолият курсатмокда[4]. Улар мулк шакли, йуналиши, ахборот узатиш воситаларига кура турличадир. Лекин, шунга карамай Узбекистонда купчилик ОАВлари халигача расмиятчилик асосида фаолият юргизади. Уларда мустакил фикрнинг дифицити ва ноплюралистик кайфият устуворлик килиб келмокда.

Туртинчидан, фукаролик жамиятининг энг асосий буFинларидан бири хисобланган - узини узи бошкариш тизимининг янада такомиллашуви. Мустакиллик йилларида узини узи бошкарув - махаллалар фаолиятининг хукукий асосларини мустахкамлаш ва янада ривожлантиришга эътибор каратилди. Бу институтнинг мамлакат сиёсий, иктисодий ва маънавий хаётининг ажралмас буFини сифатида шакллантириш, унинг учун зарур моддий ва молиявий шарт-шароитлар яратилди. Бугунги кунда, республикада махаллалар сони 10 минга якинни ташкил этмокда.

Шуни хам алохида таъкидлаш керакки, махалла фукаролар йотинларини Узбекистонда фукаролик жамиятининг том маънодаги таянчи булишига тускинлик килаётган омиллардан бири - бу уларнинг ташкилий функцияларининг самарали йулга куйилмаганидир. Масалан, амалдаги конунчиликка мувофик махалла фукаролар йотини раиси (оксокол) ва унинг маслахатчилари бевосита махалла фукаролари томонидан сайланиши белгилаб куйилган булсада, аммо уларнинг сайлов жараёнларига туман (шахар)

хокимиятларининг бевосита аралашуви кузатилади. Амалда эса бу фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари - махаллалар ахолининг манфаатларига хизмат килиш, худуддаги ижтимоий масалаларни хал килиш ва фукароларни кийнаётган муаммоларни давлат органларига етказиш урнига, хокимиятнинг вазифалари ва «юкоридан» келадиган топширикларни бажариш билан чекланиб колишига олиб келади. Мазкур холатда шуни таъкидлаш лозимки, айрим махалла фукаролар йиFинлари махалла ахолисидан маънавий жихатдан йироклашган ва аслида давлат аппаратининг бир кисмига айланиб колган.

МУ^ОКАМА

Илмий изланиш ва тахлиллар натижасида айрим омилларни алохида таъкидлаш мумкинки, бугунги кунда, Узбекистонда фукаролик жамияти хамда нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятида айрим камчилик ва муаммолар мавжуд. Булар жумласига:

1) Нодавлат нотижорат ташкилотлари (ННТ) ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини молиялаштириш масаласи хануз долзарблигича колмокда. Парламент хузуридаги нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини куллаб-кувватлаш Жамоат фонди томонидан ажратиладиган маблаFлар мамлакатда ННТларнинг микдор ва сифат жихатдан усишига номутаносиб холатда колиб келмокда. Кейинги пайтларда Фонд томонидан ННТларга ажратилаётган молиявий маблаF ва ёрдамнинг хаддан ташкари марказлашуви ва монополлашуви холатлари хам кузатилмокда.

ННТ ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини молиялаштириш масаласида дунёнинг ривожланган мамлакатларида кенг кулланиладиган аъзолик бадаллари, хайрия ёрдамларининг етарли даражада эмаслиги, умуман олганда махаллий ННТларда самарали фандрейзинг стратегиясининг мавжуд эмалгини хам эътироф килишимиз лозим.

2) Сунги икки йил давомида Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг бевосита ташаббуси билан ННТлар фаолиятини такомиллаштириш буйича бир канча амалий ишлар олиб борилди. ...Аммо ана шундай мухим саъй-харакатларга карамасдан, ахолининг муаммоларини тизимли урганиш, уларни аник хал этиш, айникса, ижтимоий шароити OFир аёлларни куллаб-кувватлаш, ёшлар ва хотин-кизлар уртасида хукукбузарлик ва жиноятчиликнинг олдини олиш, уларни иш билан таъминлаш масалаларида бу ташкилотларнинг иштироки етарли даражада сезилмаяпти. Улар факат номига

йотилишлар утказиш билан машFул булиб колмокда.

3) Бугунги кунда, турли даражада фаолият олиб борувчи ННТ ва фукаролик жамиятининг бошка институтлари уз профессионализми ва компетенциясини ошириб бориши, узининг ташкилий, моддий-техник базасини мустахкамлаши, бир суз билан айтганда, жамиятда уз легитимлигини таъминлаши бугунги куннинг долзарб масаласидан бириди.

ХУЛОСА

Фукаролик жамиятининг мазмун-мохияти, унинг ижтимоий-сиёсий шароитларда фаолияти туFрисидаги турли хил илмий карашлар тахлилини умумлаштирган холда шуни таъкидлаш лозимки, фукаролик жамияти бу давлат томонидан туFридан-туFри тартибга солинмайдиган ва бошкарилмайдиган эркин фукаролар, жамоат ташкилотлари ва кунгиллилар уюшмаларининг узаро самарали ижтимоий алокалари тизимидан ташкил топади. Фукаролик жамияти узининг коммуникацияларини, мамлакатнинг иктисодий ва сиёсий сохаларига тегишли принциплардан фарк киладиган, узига хос конуниятлар - тенглик, бирдамлик, очиклик, узаро хурмат, ишонч асосида шакллантирилади.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, «фукаролик жамияти» категорияси качонки шахс ва жамият тафаккурида ижтимоий кадриятга айлангандагина, том маънодаги кучли фукаролик жамияти курилишига асос булиши мумкин.

REFERENCES

1. K,ирFизбоев М. Фукаролик жамияти: генезиси, шаклланиши ва ривожланиши. Т., Узбекистон, 2010. Б.247.

2. Узбекистон Республикаси Конституцияси. -Тошкент. "Узбекистон", 2019, 13-бет.

3. ННТ ва диний ташкилотлар сохасида амалга оширилган ишлар. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги маълумотномаси. http://www.minjust.uz/uz/activity/nnosphere/89267/?print=Y.

4. Hojiyev R.B., Xolmo'minov G.B., Sharipov M.L. (2020) Raising a Harmoniously Developed Generation is a Priority of Democratic Reforms in Uzbekistan // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, №8(5). 1-3.

5. Хажиев, Р.Б. (2014) Факторы развития общественной активности у студентов и молодёжи. Молодой ученый, №20, С. 532.

6. Hojiyev R. В., Adilov Z. Y. (2017) The source of developing ^еИеС^ ability. Молодой ученый, №22 (4), С. 389-393.

7. Хажиева, М.С., Хажиев, Р. Б. (2015) Роль молодёжи в реализации социальной активности толерантности. Журнал научных публикаций аспирантов и докторантов. №2, 30-32.

8. Khodjiev, R.B. (2015) The Conceptions on Developing Student Youth Social Activity. Austrian Journal of Humanities and Social Sciences, №1-2, P. 52.

9. Икрамов Р.А., Хожиев Р.Б. (2020). Воспитание гармонично развитого поколения является приоритетом государственной молодежной политики. Вестник науки и образования. № 14 (92). Часть 1. С. 88-90.

10. Maksuda Khajieva, Rasulbek Khajiev (2015). The Role of the Tolerance in Society and its Philosophical Interpretation. Young scientist. Vol. 2. P. 159-161.

11. Umid Abdalov, Rasulbek Hadjiyev (2015). The Role of Community in the Development of Society of Citizenship. Young scientist. Vol. 2. P. 107-109.

12. Makhmudova, N.D., Hojiyev R.B. (2014). The scientific inheritance of great ancestors who worked in the mamun Academy. Сборники конференций НИЦ Социосфера. Issue 45, С. 34-35.

13. Хажиева, М.С., Хожиев Р.Б. (2014). Хусайн воиз кошифийнинг гуманистик FOялари. Сборники конференций НИЦ Социосфера. С. 148-150.

14. Хажиева, М.С., Хожиев Р.Б. (2014). Толерантлик ва унинг хусусиятлари. Сборники конференций НИЦ Социосфера. С. 39-40.

15. Атажанова, Р. Р. (2020). Рабочая тетрадь по изобразительному искусству как средство повышения крэативного мышления самостоятельной работы учеников в младших классах. Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 201-204.

16. Халилов Р. Ш., Атажанова Р. Р. (2018). Использование рабочей тетради в обучении изобразительной деятельности в начальном классе. Молодой учёный, № 7 (193). 196-199.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.