Научная статья на тему 'Бандликни тартибга солишда ижтимоий шерикликнинг аҳамияти'

Бандликни тартибга солишда ижтимоий шерикликнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
251
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бандликни тартибга солиш / ижтимоий шериклик / касаба уюшмалари / фуқаролик жамияти / нодавлат нотижорат ташкилотлари / меҳнатга бўлган талабни тартибга солиш / меҳнат таклифини тартибга солиш / employment regulation / social partnership / labor union / civil society / non-state non- profit organizations / regulation demand for work / offer regulation for work

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилов А. Р.

«Ижтимоий ҳамкорлик» давлат тузилмалари, тадбиркорлик субъектлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва жамоат бирлашмаларининг ўзаро манфаатли «учбурчаги» ҳисобланади. Уларнинг ҳамкорлиги қанча кучайса, жамият шунча кучаяди. Фуқаролик жамияти жамоатчилик назоратини ўрнатади. Одамларга миллий умуминсоний қадриятларга риоя қилиш, ижтимоийлашув ва тарбиялашга қаратилган ҳамма учун фойдали ечимларни таклиф қилади. Ушбу мақолада шулар хусусида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VALUE OF SOCIAL PARTNERSHIP IN EMPLOYMENT REGULATION

«The social partnership» is «triangle» of mutual interest between the state structures, subjects of business, non-governmental, non-profit making organizations and public associations. As far as their cooperation amplifies, so society becomes stronger. Civil society establishes public control. Observance of national universal norms proposes to people solutions directed on socialization and education which are favorable to all.

Текст научной работы на тему «Бандликни тартибга солишда ижтимоий шерикликнинг аҳамияти»

Исмаилов А.Р.

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети тадк,ик,отчиси

БАНДЛИКНИ ТАРТИБГА СОЛИШДА ИЖТИМОИЙ ШЕРИКЛИКНИНГ А^АМИЯТИ

Ижтимоий цамкорлик халцимизга хос цадимий анъа-на. Мацаллаларимизнинг тарихи бунинг ёрцин мисолидир. Шарцона кодексимиз, миллий-маънавий меъёрлар жамият-да ижтимоий-ицтисодий, маданий-маънавий, сиёсий муам-моларнинг олдини олувчи узига хос «маънавий санитария» вазифасини утаган. Натижада жамият тинч эволюцион, барцарор ривожланган.

Президент Ислом Каримовнинг 2010 йил 12 ноябрь куни Узбекистон Республика-си Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисида «Мамлака-тимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш Концепцияси» мавзусидаги маърузаси миллий юксалишимиз тарихида катта вокеа булди.

Маърузада шундай сузлар бор: «Менинг сизларга мурожаатим, даъватим шуки, бу-гунги кунда амалга оширилаётган ислохот ва янгиланишлар жараёни бутун жамиятимиз, саховатли заминимизда яшаётган хар кайси инсонни амалий ишларга сафарбар этади-ган умумий максадга айланиши учун барча имкониятларни ишга солайлик, эл-юртимиз манфаати, она-Ватанимизнинг равнаки ва ке-лажаги учун бир ёкадан бош чикариб мехнат килайлик»1.

Демак, фукаролик жамияти, ижтимоий хамкорлик, аввало, эл-юрт манфаати, Ватан юксалишини англаган холда мияда «курилиб», ундан сунг «ташкарига» чикиб, намоён булар экан. Бунинг учун хар бир зиёли, олим инсон ижтимоий хамкорликнинг маFзи, мохияти,

1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик исло-хотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2010. -54-б.

заруратини канчалик халкчил тушунтирса, шунчалик уни тушуниш пухта булади. Ушбу йулда шунчалик тез максадга етамиз.

Президент Ислом Каримовнинг «Узбекистон мустакилликка эришиш осто-насида» китобини укиган киши «ижтимоий хамкорлик» Fояси дастлаб мустакилликдан олдинги йилларда ифодаланганини билиб олади. Мана, ижтимоий хамкорлик Fояси мохиятини ифодалаган уша фикрлар: «Гап кучларни жипслаштириш туFрисида, давлат идораларининг ахоли билан, барча жамо-ат ташкилотлари ва фукароларнинг уюш-малари билан, такрор айтаманки, конунни бузмаётган, муаммоларни хал этишга, одамларнинг турмушини яхшилашга, вази-ятни баркарорлаштиришга астойдил кумак-лашишни истаётганларнинг хаммаси билан бир ёкадан бош чикариб харакат килиш ке-раклиги туFрисида боряпти»2.

«Ижтимоий хамкорлик» - бозор иктисо-диётига асосланиб ривожланган жамият-ларга хос очик муносабатлар туркумидир. Яъни манфаатлари ухшаш ва ухшаш булмаган субъектлар, томонлар умумий максад йулида биргаликда ишлайдилар; ишлар зиддиятга эмас, хамжихатлик асосида курилади; бундай

2 Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Т: «Узбекистон» НМИУ, 2011. -132-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

муносабатдан хукумат хам, барча ижтимоий табакалар, гурухлар хам ютади. Чунки жа-миятни бекарорликка олиб келиши мумкин булган сабаблар биргаликда йук килинади. Бундан эса фаровонлик, ижтимоий-иктисодий баркарорлик янада мустахкам булади.

«Ижтимоий хамкорлик» давлат тузил-малари, тадбиркорлик субъектлари ва жа-моат бирлашмаларининг узаро манфаат-ли «учбурчаги»дир. Уларнинг хамкорлиги канчалик кучайса, жамият шунчалик кучаяди. Фукаролик жамияти жамоатчилик назорати-ни урнатади, одамларга миллий умуминсо-ний кадриятларга риоя килиш, ижтимоийла-шув ва тарбиялашга каратилган, барча учун фойдали ечимларни таклиф килади.

Аслида ижтимоий хамкорлик халкимизга хос кадимий анъанадир. Махаллаларимиз-нинг тарихи бунга ёркин мисол. Шаркона кодексимиз, миллий-маънавий меъёрлар жамиятда ижтимоий-иктисодий, маданий-маънавий, сиёсий муаммоларнинг олдини олувчи узига хос «маънавий санитария» ва-зифасини утаган. Натижада жамият тинч эво-люцион, баркарор ривожланган.

Ижтимоий хамкорлик муносабатлари жамоа шартномаларида акс этади. Бозор иктисодиёти ривожланган мамлакатларда ижтимой хамкорлик - бу ижтимоий-мехнат муносабатларини тартибга солиш хамда жамоа шартномалари ва келишувлари оркали ёлланма ишчилар ва иш берувчилар ман-фаатларини келиштириш тизимидир. Маъ-лум касб, тармок ёки х,удуд ишчилари учун давлат минимуми билан кафолатлангандан ортик белгиланган мехнатга хак тулаш, банд-лик, мехнат шароитлари, ижтимоий таъми-нот ва кафолатлар шартноманинг предмети хисобланади.

Музокаралар давлатнинг воситачилик (шериклик) роли шароитида олиб борилиб, у музокаралар жараёнида бевосита (уз ва-киллари оркали) ва билвосита (арбитраж органлари, келишув комиссиялари ва конун хужжатлари оркали) иштирок этиши мумкин. Жамоа-шартномавий тартибга солиш компромисс (келишув, муроса) асосида ёлланма ишчилар, корхоналар ва давлат манфа-атларини келиштириш имконини беради ва ижтимоий-мехнат муносабатларини тартибга

солиш бозор механизмига мухим кушимча хисобланади.

Ижтимоий хамкорликнинг келтирилган таъ-рифи етарли даражада умумий хисобланади, шунга карамай, унинг мавжудлиги (мохияти)га нисбатан турли тасаввурларнинг мавжудли-гини истисно этмайди. Fарбда шаклланган бундай ёндашувга кура, ижтимоий шериклик карама-карши синфлар - ёлланма ишчилар ва иш берувчилар уртасидаги шериклик, манфаатлар келишуви сифатида талкин эти-лади. Мазкур тушунчага нисбатан куйидаги ёндашувларни ажратиш мумкин:

Биринчиси. Ижтимоий хамкорлик - бу ёлланма ишчилар ва иш берувчилар уртасидаги узаро муносабатлар тизими булиб, у синфий курашнинг урнига келади. Шундай тасаввур-ларга кура, хозирги вактда бозор муносабат-ларининг ривожланган тизимига эга булган мамлакатларда синфий зиддиятлардан кетиш имконияти мавжуд. Синфий низо жамиятдаги турли манфаатларни мужассамлаштиради-ган ташкилотлар уртасидаги низога айланиб, уларни музокаралар ва компромиссга эри-шиш йули билан хал килиш мумкин. Ижтимоий хамкорлик мазкур вазиятда жамиятда на-моён буладиган манфаатларни келиштириш усулларидан биридир.

Иккинчиси. Ижтимоий хамкорлик - бу карама-карши манфаатларни келиштириш усули, ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал килиш хамда ёлланма ишчилар ва иш берувчилар синфи уртасидаги зиддиятларни тартибга солиш чорасидир.

Хозирги замон Fарб жамиятида иктисо-дий ва ижтимоий сохаларда кечаётган узга-ришларга карамай, ёлланма ишчилар ва иш берувчилар манфаатларидаги тафовутлар ва зиддиятлар сакланиб колмокда. Бундай вазиятда ижтимоий хамкорлик - бу синфий зиддиятларни юмшатиш усули, жамиятдаги сиёсий баркарорлик ва ижтимоий келишув шартидир.

Учинчиси. Ижтимоий хамкорлик ижти-моий-мехнат муносабатларини тартибга со-лиш усули сифатида амал килмайди. Чунки унинг мавжуд булишига объектив шарт-шароитлар мавжуд эмас. Бундай нуктаи на-зарни купрок ё либерал йуналиш вакиллари (улар бозор механизми давлат ва кандайдир бошка субъектлар аралашувисиз, уз-узидан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

барча муносабатлар тизимини, шу жумла-дан, ижтимоий-мехнат муносабатларини хам тартибга сола олади, деб хисоблайдилар) ёки мутаносиб равишда кучли давлат оркали амалга ошириладиган фашизм ёки тоталитаризма олиб борадиган, жамиятнинг маънавий-сиёсий ва иктисодий бирлиги Fоясини тухтатиб турадиган назариётчилар ажратиб курсатадилар.

Агар учинчи нуктаи назарни хисобга ол-маган холда, факат дастлабки иккитасига эътибор каратилса, хам биринчи, хам ик-кинчи йуналиш тарафдорлари ижтимоий хамкорликнинг амал килиш заруриятини эъти-роф этишларини, аммо улар бу ходисанинг табиатини турлича аниклашларини таъкид-лаш мумкин. Ижтимоий хамкорликка синфий курашга карши чора сифатида карайдиганлар хозирги капитализмнинг унинг классик изо-хидаги капитализм хисобланмаслигидан ке-либ чикадилар. Бу капиталистлар ва ёлланма ишчилар мавжуд булмаган, балки келишмов-чиликлар юзага келганда, узаро келишувга кела оладиган тенг хукукли шериклар мавжуд булган янги жамиятдир. Бундай тушунишда ижтимоий хамкорлик хозирги замон капита-листик жамиятини бу жамият туб негизларига унинг асосий тамойиллари ва кадриятларига тегмайдиган ислох килишнинг ижтимоий-демократик модели билан осон келишади.

Хозирги замон ижтимоий-демократик харакати ижтимоий шерикларни синфий ни-золашувчи ташкилотлар - касаба уюшмалари ва иш берувчилар бирлашмалари уртасидаги низога айланадиган холатдаги капитали-стик жамиятнинг тинч ривожланишини таъ-минлайдиган усул сифатида урганилади. Социал-демократлар ёлланма ишчилар ва капиталистлар максадларининг мос келиши-ни хамкорлик муносабатларини шаклланти-ришнинг бош шарти деб курсатадилар. Агар максадлар мослиги келажакка максадлар да-ражасида юз берса, у холда узок ва баркарор шериклик булиши мумкин; агар хусусий максадлар даражасида кечса, у холда бундай шериклик вактинчалик булади. Аммо хар кандай вазиятда хам максадлар мос кел-масдан туриб, ижтимоий шериклик булиши мумкин эмас. Ёлланма ишчилар ва иш берувчилар, уларнинг фикрича, бир бутуннинг икки томонини мужассамлаштиради. Улар

бир-бирларисиз амал кила олмайдилар. Агар улар орасида низолар юзага келса, у холда хар икки томон манфаатлари йулида уларни уз вактида ва самарали хал килишнинг таъ-сирчан усуллари топилади.

Социал-реформистлар харакати идео-логларининг тушунишларича, ижтимоий хамкорлик - бу музокаралар ва компромисс-га эришиш йули билан ёлланма ишчилар ва иш берувчилар манфаатларини келишти-риш усулидир. Бунда томонларнинг кела-жакдаги манфаатлари мос келади ва доимий мулокотга булган интилиш, синфий кураш ва синфий зиддиятлар урнига тенг хукукли ше-рикларнинг хамкорлиги келадиган холатда, капиталистик жамиятнинг тинч ривожланишини кафолатлай олади.

Иккинчи нуктаи назарни ажратиб курса-тадиганлар хозирги замон капитализми уз мохияти жихатидан утган аср капитализми-дан хеч кандай фарк килмайди, деб хисоблайдилар. Асосий ишлаб чикариш восита-ларига хусусий мулкчиликнинг мавжудлиги сакланиб колмокда. Шундай экан, ёлланма ишчилар ва капиталистлар манфаатларининг зиддиятлари хам сакланиб колади. Ёлланма ишчилар ва иш берувчилар манфаатлари-нинг номувофиклиги, олис истикбол хакида гапирмаган холда, хар дакика, хар соатда на-моён булиши мумкин. Ишлаб чикариш воси-таларининг эгаси булган капиталистлар син-фи асосини хусусий капиталистик мулкчилик ташкил этадиган ижтимоий тузумни саклаб колишдан манфаатдордирлар. Ишчилар учун аксинча, бундай жамият доирасида туб ман-фаатларни руёбга чикариш мумкин булмайди. Бундай вазиятда ижтимоий шериклик ёлланма ишчилар ва иш берувчиларнинг мохиятан келиштириб булмайдиган ва мазмунига кура карама-карши булган манфаатларини келиш-тириш шаклларидан биридир, холос.

Бизнинг фикримизча, ижтимоий хамкорлик иш берувчи ва ёлланма ишчи уртасида бор-са, буйсуниш характеридаги муносабатлар сакланиб колади. Лекин биз эътибор каратаётган ижтимоий шериклик муносабат-лари бандлик каби мухим ижтимоий муам-моларни хал этишда купгина маъсул ташкилотлар ва муассасалар уртасида борадиган шерикликдир. Бу иктисодиётимизнинг ижтимоий йуналтирилганлигидан келиб чикади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

Ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти шароитида иш берувчи ва ишловчилар ман-фаатларини уЙFунлаштириш, самарали банд-ликни таъминлаш оркали ахоли турмуш да-ражасини оширишга эришиш турли давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг асо-сий максадига айланади. Бу вактинчалик, уз умрини чузишга интилаётган иктисодий тизим чораси сифатидаги ижтимоий хамкорликдан тубдан фарк килади. Мазкур хамкорлик му-носабатларида чинакамига манфаатларнинг уЙFунлашуви, ижтимоий максадлардаги таш-килотлар роли ва ахамиятининг ошиши, эзгу-лик йулидаги чора-тадбирларнинг купайиши каби холатлар кузатиладики, бу ижтимоий-демократик давлатга хос булган белгилардан саналади.

ХХ асрнинг биринчи ярмида катор объектив сабаблар (ишлаб чикариш концентрация-сининг кучайиши, иктисодий алокаларнинг мураккаблашуви, ижтимоий муаммоларнинг кучайиши ва иктисодиётнинг милитаризация-ланиши)га кура, давлатлар иктисодий вази-фаларининг кенгайиши юз берди. У нафакат иктисодий, балки ижтимоий муаммоларни тартибга солишга янада кучлирок аралаша бошлади. Купгина Fарбий Европа мамла-катларида ва АКШда сул кучлар ва касаба уюшмаларининг босими остида ижтимоий конунчилик ривожланди. Иккинчи Жах,он урушидан кейин бу тулкинда «умумий фаро-вонлик давлати» (Welfare state - фаровонлик давлати) Fояси шаклланди1.

ХХ асрнинг 40-50-йилларидаги ижтимоий фаровонлик давлат сиёсати таълим, соFликни саклаш, уй-жой курилиши тизимини яратиш йули билан ахолининг юкори турмуш дара-жасига эришиш дастурлари хамда ижтимоий таъминот дастурлари, иш х,акининг энг кам хажмини тартибга солишни уз ичига олди. Кейинрок улар демографик ва экологик дас-турлар, миллий маданиятни мухофаза килиш дастурлари ва бошкалар билан тулдирди. Куплаб сиёсий партияларнинг дастурий хужжатларида хамда Fарбий Европанинг уч

1 «Фаровонлик давлати» назарияси ХХ асрнинг 50-йилларида Fарбий Европа ва АКШдаги иктисодий юк-салиш даврида вужудга келди. Бу назариянинг яратув-чилардан бири швед иктисодчиси ва давлат арбоби К.Г.Мюрдаль (1898-1987) булиб, у «Фаровонлик давлати доирасида» деган машхур китобнинг муаллифидир.

давлати конституцияларида: 1949 йилдаги ГФРнинг Асосий конуни, 1958 йилдаги Франция конституцияси ва 1978 йилдаги Испания конституциясида «ижтимоий давлат» тушун-часи пайдо булди2. Узбекистон Республика-си Конституциясининг 14-моддасига кура, «давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фа-ровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва конунийлик принциплари асосида амалга оширади».

«Умумий фаровонлик давлати» ва «ижтимоий давлат» Fоясига кура, саноати ривожланган мамлакатларда умумий фаровонлик-ка эришилган, ижтимоий сиёсат жамиятни баркарорлаштириш, низоларни бартараф килиш хамда бирдамлик ва шерикликни тас-диклашга эришиш имконини берди. Исбот сифатида ХХ асрнинг 90-йилларида саноати ривожланган мамлакатлар жах,он ялпи ички мах,сулотининг деярли ярмига эришганлиги-нинг далили келтирилади. Ривожланган мам-лакатларни мисол килиб келтириб, колган мамлакатлар ^ам эртами-кечми шу йулга утишлари керак, деб хисобланади.

Бундай тушунишда, давлат ролининг узгариши - бу табиий жараён булиб, капита-листик жамият ривожланиши унинг янги ри-вожланиш йулига утиши натижаси булиб, бу ерда мех,нат ва капитал уртасидаги тафовут йуколади, ёлланма ишчилар ва иш берув-чилар манфаатларининг карама-каршилиги эса хамкорлик ва шерикликка урин бушатиб беради. Шу асосда давлат мехнат ва капитал уртасидаги муносабатларда - капитал билан курашда, бир томондан, ва касаба уюшмала-ри билан меъёрдаги муносабатларни йулга куйиш оркали, бошка томондан, узининг арбитрлик ролини бушатиб берди. Давлат жамиятдаги уз урнини эгаллашида катта куч сарфлашига туFри келди ва ижтимоий шериклик тизимини тасдиклашдаги бош рол айнан унга тегишлидир.

Давлат ижтимоий вазифаларининг купайиши хамда унинг мехнат ва капитал уртасида арбитрга айланишини факат давлатнинг мутлак хизмати сифатида карамаслик керак.

2 1949 йилдаги ГФР Асосий конунида, 1958 йилдаги Франция конституциясида ва 1978 йилдаги Испания конституциясида «ижтимоий давлат» тушунчаси пайдо булди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

Давлат ролининг узгариши эмас, балки ишчи ва касаба уюшмалари харакатининг ку-чайиши ижтимоий шерикликнинг вужудга ке-лишига сабаб булди хамда мехнат ва капитал уртасида нисбатан кучлар «мувозанати»ни урнатиш - иш берувчиларни музокаралар столи атрофига утиришга, давлатни эса уз сиёсатини узгартиришга мажбур килди.

Саноати ривожланган купгина мамлакатлар тажрибаси кучлар мувозанати урнатилганда, давлат бетараф мавкени эгаллашга шунчаки мажбур эканлигини исботлади. Аммо бу му-возанат кадам куйишга арзийди, бунда давлат янгидан мутлако иктисодий жихатдан хукмрон синф манфаатларини руёбга чика-риш куроли, воситасига айланмокда. Бу ху-лосани иктисодий ривожланган мамлакат-лардаги айрим замонавий тенденциялар тасдиклади.

«Фукаролик жамияти» ибораси иккита суздан ташкил топган булиб, бири жамиятни, иккинчиси эса унинг фукаролик ходисасини англатади. Ушбу жумла фукаролик институт-ларининг пайдо булиши ва ривожланиши би-лан боFл и к муайян ижтимоий жараёнларни узида акс эттиради.

Жамият - бу ухшаш эхтиёжлар ва манфаат-ларни бирлаштирувчи ва уларни биргаликда-ги саъй-харакатлар билан кондирувчи киши-ларнинг уюшган маконидир.

Фукаролик жамияти хукукий ва сиё-сий маданиятга эга булган хамда маънавий кадриятларга таянган маданиятли фукаролар ва шахслардан иборат жамият. Бу нафакат давлатнинг мажбурий кучи билан, балки фукароларнинг узлари томонидан хам тар-тибга солинадиган баркарор жамиятдир. Фукаролик жамияти юкори даражада узини узи ташкил ва идора этиши билан фаркланади. Фукаролик жамиятини турли хил ижтимоий муносабатлар - иктисодий, ижтимоий, хукукий, маданий, мафкуравий, диний, маънавий сохаларни камраб олувчи, давлатнинг сиёсий фаолиятида намоён булмаган макон сифатида хам таърифлаш мумкин.

Шахс фукаро сифатида факат давлатнинг тартибли ва уюшган жамиятида намоён була бошлаган. Унинг «фукаролик» муносабатла-ри - бу давлат ва шахс уртасида таркиб топ-

ган муносабатлардир. Бунда фукаро хукук субъекти булиб, яъни муайян хукук ва маж-буриятларнинг ифодаловчиси хисобланади. Лекин давлат хам алохида субъект сифатида фукарога нисбатан тегишли хукук ва мажбу-риятларга эга.

Уз навбатида, ижтимоий хаётда иккита жабха юзага келиб, улардан бири фукароларнинг хамжамиятини, иккинчиси эса давлатни ташкил этади. Уларнинг ривожланиши ягона маконда содир булади. Улар бир-биридан ажралмас булиб, иккиси мустакил куринишда намоён булади. Шунингдек, бу икки соха доимо биргаликда харакат килиб, аммо бир хил булмаган ажралмас бирлик ху-сусидаги тасаввурни юзага келтиради.

Машхур немис файласуфи Гегель фукаролик жамияти хусусида фикр юритиб, учта жихатга алохида тухталган:

■ асосини хусусий мулкчилик ташкил этув-чи мехнат килиш воситасида яратилган эхтиёжлар тизими;

■ барчага баробар булган эркинликнинг мукаррарлиги, суд-хукук органлари томонидан мулкчиликнинг химоя килиниши;

■ оммавий халк хокимиятининг умуммил-лий ишлар буйича Fамхурлик килиши ва улар устидан назоратни амалга ошириши, у томонидан ижтимоий фойдали тадбирларнинг утказилиши.

Фукаролик жамияти, унинг таркибий кисмлари тузилмасининг пайдо булиши ва купайиши унга хос булган нодавлат ноти-жорат ташкилотлари куринишида (уюш-малар, сиёсий партиялар, харакатлар, клублар, жамFармалар, жамиятлар, феде-рациялар, марказлар ва х.к.) шаклланади ва мустахкамланади. Улар ихтиёрий равишда, «куйи»дан, таъсисчиларнинг манфаатлари, кизикишлари ва интилишларини хисобга ол-ган холда фукароларнинг ташаббуси билан тузилади. Улар уз ички тартиб-коидалари асо-сида, узини узи бошкариш фаолияти оркали, давлат тузилмаларига боFлик булмаган холда мухим вазифаларни бажаришга каратилган мустакил фаолият юритадилар. Бу демократик тамойилларга асосланган хакикий фукаролик жамиятининг ёркин куринишидир. Фукаролик жамияти буFинларининг мавжудлиги мухим

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

ахамият касб этиб, уларнинг пайдо булиши фукаролар фаоллигининг усишида, миллий узликни англашда ва жамият аъзоларининг сиёсий хамда хукукий маданиятини ошириш-да мухим омил булиб хизмат килади.

Нодавлат ташкилотларининг ижтимоий ахамиятга молик муаммоларни хал этиш-даги роли катта. Улар айрим соха фаолия-тида шундай юкори натижаларга эришади-ки, бундай натижаларни кулга киритишни давлат тузилмалари хамиша хам уддасидан чикавермайди.

Фукаролик жамиятининг хусусияти шундан иборатки, у факатгина кураш хисобига эмас, балки ички бирлик хисобига хам ривожланади ва яшайди. Бу бирликнинг мазмунини турли-туман ижтимоий кучлар, институтлар, ташки-лотлар, манфаатдор гурухларнинг уюшмаси ташкил этиб, уларнинг хамкорликдаги фао-лияти ягона муштарак максадга каратилган.

Манфаатдор гурухлар - турли куринишдаги ишчилар, дехконлар, тадбиркорлар, турли касб эгаларининг (шифокорлар, адво-катлар, мухандислар ва б.) уюшмаси булиб, шунингдек, диний, хотин-кизлар, ёшлар ва бошка жамоат ташкилотларини уз ичига олади. Улардан айримлари узок вакт мо-байнида фаолият курсатади, яна бошкалари аник максад йулида шаклланади ва олдига куйилган максадга эришгач, таркалиб кетади.

Ушбу гурухлар айрим шахсларга узларининг кобилиятини эмин-эркин намойиш килиш имкониятини беради. Улар кишиларнинг турли иктисодий, миллий, диний, минтакавий, демографик, касбий ва бошка манфаатлари-ни ифода этади ва химоя килади.

Узбек демократияси узига хос бир катор хусусиятларга эга.

Биринчидан, Узбекистонда замонавий миллат ва фукаролик жамияти асосларини шакллантириш шароитида давлатнинг роли мухим ахамиятгина касб этмай, балки унинг узи жамиятни демократлаштириш ташаббуси билан чикади, бу жараёнларда фаол иштирок этади ва уларни куллаб-кувватлайди.

Иккинчидан, демократик меъёрлар жамият ва давлат уртасидаги муносабатлар дара-жасида колмасдан, модернизация жараёни оркали четдан киритилади.

Учинчидан, мамлакатдаги сиёсий жараён хокимиятда радикал сиёсий мухолифатнинг йуклиги билан фарк килади. Шунинг учун де-мократиянинг ривожланиши сиёсий кураш куринишида эмас, балки сиёсий яратувчанлик ва сиёсий эволюция шаклида руй беради.

Туртинчидан, Узбекистонда демократлаштириш кенг куламдаги ислохотлар жараён-ларининг мухим кисми булиб, у бошка йуна-лишларда амалга оширилаётган ислохотлар билан бевосита ва куп жихатдан боFлик.

Бешинчидан, демократик курилиш суръат-лари ва вакти ислохотлар самарадорлиги-нинг мухим омилларидан бири хисобланади.

Давлат нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият курсатишининг хукукий асосларини яратиб беради, лекин уларнинг ишлари-га аралашмайди. Баъзи холларда у моддий-хукукий воситалар ёрдамида фукаролар саломатлиги, экология, болалар уртасидаги жиноятлар, ёшлар бандлиги, ахолининг ижтимоий заиф катламлари хукукларини химоя килиш муаммолари хамда ёрдамга мухтожларни иктисодий ва ижтимоий кул-лаб-кувватлаш дастурларини амалга оши-риш билан шуFулланувчи ижтимоий тузил-маларнинг карор топиши ва ривожланишини раFбатлантиради.

Шу боис, давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотлари уртасидаги муносабатларни уЙFун тарзда шакллантириш, уларга бир-бирига карама-карши куч сифатида эмас, аксинча, жамият ривожи ва равнаки учун бир-бирига кумаклашувчи тузилма сифатида караш керак.

Юкоридагилардан келиб чикиб, тадбиркорлар, давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг куйидагилар буйича ижтимоий хамкорлигига эришиш лозим:

■ мецнатга булган талабни шакллантириш соцасида:

- сермехнат ишлаб чикаришларни раF-батлантириш;

- кишлок худудларини комплекс ривож-лантириш;

- кичик бизнесни хар томонлама куллаб-кувватлаш;

- якка холдаги бандликнинг турли шаклла-рини яратиш ва кенгайтириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

- ишлаб чикариш эхтиёжлари учун укув дастурларини мослаштириш.

■ мецнат таклифи сиёсати буйича:

- кадрлар малакасини ошириш дастурларини фаол жорий этиш;

- мехнатга солик юкини боскичма-боскич пасайтириш;

- бандликни статистик хисобга олишни та-комиллаштириш;

- тузилган давлатлараро шартномалар-га мувофик, легал ва ижтимоий мухофаза килинган мехнат миграцияси дастурларини шакллантириш.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси.- Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2012. -35-б.

2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: «Узбекистон» НМИУ, 2010. -54-бет.

3. Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Т: «Узбекистон» НМИУ, 2011. -440-б.

4. Волгин Н.А., Одегов Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения). -М.: Изд-во «ЭКЗАМЕН», 2003. -С. 736.

5. Человеческое развитие (учебник). / Коллектив авторов. Под общей редакцией С.Сафаева. 2-е изд. - Т.: УМЭД, ПРООН, 2011. -С. 656.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.