Научная статья на тему 'Ешларда маънавии қиефани шакллантирувчи аффилиатив омиллар'

Ешларда маънавии қиефани шакллантирувчи аффилиатив омиллар Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
343
90
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аффилиация мотиви / маънавий қиёфа / ижтимоий қадриятлар / корпоратив тренинг / эксперимент / мотив аффилиации / духовный облик / социальные ценности / корпоративный тренинг / групповые взаимоотношения

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Норкулова Наргиза Ташпулатовна

Мақолада аффилиация мотивацияси орқали шахс маънавий қиёфасини ўрганишнинг амалий жиҳатлари ижтимоий психологиядаги ижтимоийлашув жараёнларининг бир йўналиши сифатида баён этилган. Конкрет тадқиқотда аффилиация мотивини шакллантириш орқали талаба-ёшлар маънавий қиёфасини такомиллаштириш мақсадида ўтказилган корпоратив тренинг натижалари келтирилган. Аффилиация мотиви ижтимоий психологик феномен сифатида гуруҳий жараёнларнинг ажралмас қисми ва ҳамкорлик қилишнинг омили сифатида тавсифланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АФФИЛИАТИВНЫЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ДУХОВНОГО ОБЛИКА МОЛОДЁЖИ

В статье представлены эмпирические данные по изучению мотива аффилиации личности, определяющего дальнейший рост духовного облика личности в процессе социализации. Даны результаты корпоративного тренинга с целью развития конкретных духовных качеств личности путём формирования мотива аффилиации среди молодёжных групп. Мотив аффилиации рассматривается как феномен, определяющий характер групповых и межличностных отношений, а также как фактор, улучшающий интерактивное сотрудничество между сверстниками.

Текст научной работы на тему «Ешларда маънавии қиефани шакллантирувчи аффилиатив омиллар»

Норкулова Наргиза Ташпулатовна,

Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви академияси кошидаги Ёшлар муаммоларини урганиш ва истикболли кадрларни тайёрлаш институти «Бошкарув психологияси ва лидерлик» кафедраси доценти, психология фанлари буйича доктор (PhD)

ЁШЛАРДА МАЪНАВИЙ КИЁФАНИ ШАКЛЛАНТИРУВЧИ АФФИЛИАТИВ ОМИЛЛАР

УДК:159:378 (575.1.)

НОРКУЛОВА Н.Т. ЁШЛАРДА МАЪНАВИЙ К.ИЁФАНИ ШАКЛЛАНТИРУВЧИ АФФИЛИАТИВ ОМИЛЛАР

Маколада аффилиация мотивацияси оркали шахс маънавий киёфасини урганишнинг амалий жих,атлари ижтимоий психологиядаги ижтимоийлашув жараёнларининг бир йуналиши сифатида баён этилган. Конкрет тадкикотда аффилиация мотивини шакллантириш оркали талаба-ёшлар маънавий киёфасини такомиллаштириш максадида утказилган корпоратив тренинг натижалари келтирилган. Аффилиация мотиви ижтимоий психологик феномен сифатида гурух,ий жараёнлар-нинг ажралмас кисми ва х,амкорлик килишнинг омили сифатида тавсифланган.

Таянч суз ва тушунчалар: аффилиация мотиви, маънавий киёфа, ижтимоий кадриятлар, корпоратив тренинг, эксперимент.

НОРКУЛОВА Н.Т. АФФИЛИАТИВНЫЕ ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ДУХОВНОГО ОБЛИКА МОЛОДЁЖИ

В статье представлены эмпирические данные по изучению мотива аффилиации личности, определяющего дальнейший рост духовного облика личности в процессе социализации. Даны результаты корпоративного тренинга с целью развития конкретных духовных качеств личности путём формирования мотива аффилиации среди молодёжных групп. Мотив аффилиации рассматривается как феномен, определяющий характер групповых и межличностных отношений, а также как фактор, улучшающий интерактивное сотрудничество между сверстниками.

Ключевые слова и понятия: мотив аффилиации, духовный облик, социальные ценности, корпоративный тренинг, групповые взаимоотношения.

НОРКУЛОВА Н.Т. AFFILIATION FACTORS OF FORMATION OF SPIRITUAL SHAPE OF YOUTH

Empirical data on studying of motive of an affiliation of the personality, determining the further growth of spiritual shape of the personality in the course of socialization are presented in article. Fragments of the training program, and also monitoring of efficiency of social and psychological training on improvement of moral shape, by formation of motive of an affiliation among youth groups are given. The description is given to motive of an affiliation, as to the phenomenon concerning group interpersonal relationship and cooperation among youth.

Keywords: motive of an affiliation, spiritual shape, social values, corporate training, experiment.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Бугунги кунда келажаги буюк давлат фуцароси булган комил инсонни тарбияламасдан, унинг сиёсий онги, мада-нияти, маънавияти, ижтимоий ва яратувчанлик фао-лиятини юксак даражага кутармасдан туриб, барцарор тарацциётга эришиш мумкин эмас.

Ёшларни жамиятдаги ижтимоий фаоллигини оширишда, х,аётдаги роли, урнини аниклашда маънавий омилнинг роли каттадир. Буни илмий-назарий жих,атдан асослаб бериш ва амалиётда маънавий бой ёшларни етиштириб беришга мулжалланган дастурларни ишлаб чикиш х,озирги куннинг ута мураккаб ва долзарб муам-моларидандир.

Узбекистон Республикаси Биринчи Прези-денти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «... бугунги шиддатли даврда чинакам маънави-ятли ва маърифатли одамгина инсон кадрини билиши, уз миллий кадриятларини, миллий узлигини англаши, эркин ва озод жамиятда яшаш, мустакил давлатимизнинг жах,он х,ам-жамиятида узига муносиб урин эгаллаши учун фидоийлик билан кураша олиши мумкин»1.

Шунинг учун х,ам маънавий омилнинг сиёсий, амалий мох,ияти х,амда ёшлар ижтимоий фаоллигининг ошиб боришига таъсири муам-моларини урганиш х,аётий эх,тиёжга айланмокда. Ёшларимизнинг маънавий оламида бушлик вужудга келмаслиги учун уларнинг калби ва онгида соFлом х,аёт тарзи, миллий ва умуммил-лий кадриятларга х,урмат-эх,тиром туЙFусини болалик пайтидан бошлаб шакллантиришимиз зарур.

Маънавиятни тушуниш, англаш учун аввало инсонни тушуниш, англаш керак. Айнан шунинг учун х,ам инсон хулк-атворини тушунтириб берувчи мотивация муаммосига х,озирги кунда долзарб муаммо сифатида диккат эътибори-мизни каратиш Fоят мух,имдир.

Биз узбекистонлик ва хорижлик куплаб олимларнинг шахс маънавий киёфасига оид карашларини тах,лил килиш оркали, талабалар кандай маънавий киёфага эга булишлари керак, деган саволга жавоб излашни уз олдимизга максад килиб куйдик ва унинг жавобига асосан аффилиатив мотивация муаммосига боFликлик томонларини изладик.

Фикримизча, талабаларнинг маънавий киёфасини яратишда миллий урф-одатлар, кад-риятлар, этнопсихологик хусусиятлар, энг

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -16-б.

мух,ими бизнинг мавзуимиз х,исобланмиш аффилиация, яъни талабаларни бирлаштирмок, гурух,ий фаолият, уларда якдиллик туЙFуларини шакллантирмок ва шу билан бирга замон талаб-ларини х,исобга олишимиз зарур. Бизнинг олий таълим муассасаларини битирувчи талабалари-миз билимдон, зех,нли, ижодкор булиши билан бирга мулокотга осон киришувчан, биргалик-даги фаолиятни ташкил эта оладиган булишлари ута мух,им. Ушбу малакаларни талабаларда шакллантиришда эса педагог ва психологлар-нинг х,ам олий таълим муассасалари олдида катор вазифалари мавжуд.

Узбекистонлик ижтимоий файласуф Г.Ж.Туле-нованинг таъкидлашича, «... миллатнинг маънавий киёфаси турли даврларда муайян имкони-ятлар ва эх,тиёжлар асосида шаклланади»2. Шун-дай экан, биз истиклол ёшларининг маънавий киёфасини шакллантиришимизда уз миллий анъана, урф-одат, этнопсихологик хусусиятла-римизни эсдан чикармаган х,олда, замон талаб-ларига мос мутахассис кадрларни етиштириб беришимиз мух,им. Психологик нуктаи назардан маънавий киёфани олиб караганимизда, маънавий эх,тиёж бошка эх,тиёжлар каби шахс психи-касининг узига хос хусусияти, инсоннинг иро-даси билан чамбарчас боFлик жараёндир. Маънавий эх,тиёж узида психологик х,одисаларни акс эттириб, биринчи навбатда ушбу эх,тиёж жамият кизикишлари билан чамбарчас боFлик-лиги келиб чикади3.

Психолог М.С.Туйчиева уз монографиясида ёзишича: «Маънавий эх,тиёжнинг маълум тур-лари, ахлокий хулк-атворга одат килиш асосида шаклланади». Олиманинг фикрича, инсон ах,локий фазилатларининг таркиб топишида «етакчи фаолият» мух,им ах,амият касб этади4. Чунки етакчи фаолият хулк-атворнинг туFри

2 Туленова Г.Ж. Ёшлар ижтимоий фаоллигини оширишда маънавий омилнинг роли. Фал. фан. док. - Т.: УзМУ, 2006. -86-89-б.

3 Норкулова Н.Т. Аффилиация мотиви талабалар маънавий киёфасини шакллантирувчи ижтимоий-психологик омил. / Псих. фан. буйича док. дис-си. - Т.: УзМУ. 2017. -130-132-б.

4 Туйчиева С.М. Мактаб битирувчиларининг маънавий киёфаси: монография. - Т.: ТДПУ, 2000. -16-18-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

мотивларни ёшларда тарбиялаш ва мустах,кам-лашда мух,им ах,амият касб этади.

Инсон каерга бормасин, инсонлар билан мулокот урнатиши, шахслараро муносабатлар доирасига киришига туFри келади ва бунга эх,тиёж х,ам сезади. Шундай экан, х,ар кандай киши муомала усулларини билиши, уларни х,аётда куллай олиши мух,им, чунки унинг муо-маласи асл инсоний фазилати ва кобилият-ларини ифода этади.

Инсон ижтимоий хулкини тартибга солиш ва бошкаришда ижтимоий одатлар мух,им ах,амият касб этади. Ижтимоий хулк намуналарининг куп марта такрорланиши одат тусига киради. Шахс ижтимоий хулки, одобини тартибга солишда аффилиация мотиви билан биргаликда миллий урф-одатларнинг х,ам хизмати катта булиб, улар онгни ортикча зурикишдан х,оли килади ва кишилардаги истак ва мак,садлар бирлигини юзага келтиради. Ташки стимул х,исобланган миллий урф-одатлар, анъаналар ижтимоий хулкни баркарорлаштиради, маънавий киёфани шакллантиришга асосий омиллардан бири булиб хизмат килади.

Агар маълум бир мотивлар ундовчи вази-фани бажарса, одатлар тартибга солувчи вази-фани бажаради. Маънавий баркамолликнинг асосий вазифаларидан бири шахснинг жамият, шахсий ва умумий интилишга булган муносаба-тидир. Таъкидлаш лозимки, аффилиация моти-вининг юкори даражаси, сузлашув маданияти шахснинг ахлокий ривожланишининг асосий омилларидан биридир. М.С. Туйчиеванинг таъ-кидлашича, «... шуни х,ам унутмаслик керакки, таълим ва маданиятнинг узи маълум бир йунал-тирилган тарбия тизими шахснинг маънавия-тини тулик таъминлаб бера олмайди. Бу тизимда ижтимоий-психологик воситалар булиб х,исоб-ланган анъаналар, педагогик-психологик фан-лар, оиладаги бола тарбияси, дарсдан ташкари утказиладиган тадбирларнинг урни х,ам кат-тадир»1. Муаллиф яна таъкидлайдики, инсонда турли ах,амиятга эга хулк-атвор мотивлари мав-жуд. Баъзилари бир вазиятли мотивлар булса, иккинчилари инсон характери ва йуналган-лигини ифода этувчи мотивлар булиб, фаолият жараёнида куйи мотивлар юкори мотивларга айланади. Бунда инсон узи килаётган ишига шунчалик берилиб кетадики, натижада бу унинг

1 Туйчиева С.М. Мактаб битирувчиларининг маънавий киёфаси: монография. - Т.: ТДПУ, 2000. -9-10-б.

х,аёти максадига айланиб кетади. Бу нарса маънавий эх,тиёжнинг шаклланиш жараёнида х,ам кузатилади.

Шуни х,ам таъкидлаш мух,имки, баъзи ёшларда фаолият «эх,тиёж» деб кабул килинса, баъзиларида эса «мажбурлаш» сифатида кабул килинади. Бунинг сабаби, х,ар бир шахснинг индивидуаллигидадир. Демак, маънавий киёфани шакллантиришда х,ар бир боланинг узига хос хусусиятини англаш, унга индивидуал ёнда-шиш зарур. Ушбу маколада биз ёшларимиз маънавий киёфасини шакллантиришда аффилиация мотивациясининг2 (инг. to affiliate -бирлаштирмок, инсонни бошка одамлар давра-сида булишга интилиши маъносида) тутган урни х,амда унинг ёшлар ижтимоий хулкини муво-фиклаштиришдаги ах,амиятини ёритишга урин-дик. Бизни, аввало, замонавий ёшларнинг пси-хологияси, шерикчилик муносабатлари ва бунга сабаб булувчи маънавий омилларни урганиш, шу оркали талабалар орасида ташкил этилади-ган профессионал компетентликни ошириш масаласи кизиктирди. Олий укув юртларида тах,сил олаётган талабалар асосан истикболда одамлар жамоасида ишлашга, улар фаолиятини керак булса, ташкил этиш, бошкаришга йуналган булиб, шахснинг уз-узига, уз имкониятларига бах,оси, даъвогарлик даражаси (амбициялари) канчалик юкори булса, уларнинг кейинги мустакил х,аёт-фаолиятларида дуч келадиган омад, муваффакият ёки муваффакиятсизлик-ларга бардош бериши шунга боFлик булади. Ёшлар гурух,ини уюштирувчи, ундаги маънавий мух,ит, узаро муносабатларни яхшилаш оркали укув х,амда профессионал мах,оратга ундовчи мотивлар борки, у психологияда аффилиация мотиви деб аталади.

Маълумки, ижтимоий психологияда ёшлар орасида ижтимоий фаоллик, жамоавийликни оширишнинг йулларини курсатиш билан боFлик

2 Шапарь В.Б. Новейший психологический словарь / В.Б.Шапарь, В.Е.Россоха, О.В. Шапарь; под общ. ред. В.Б.Шапаря. Изд. 3-е. - Ростов н\Д.: «Феникс», 2007. -С. 43; Карпенко Л.А. Краткий психологический словарь. / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского.- М.: «Политиздат», 1985. -С. 9.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

талайгина тадк,ик,отлар мавжуд булса-да1 бугунги кунда аффилиация мотивациясини тала-баларда эмпирик жихатдан тахлил килиб берувчи тадкикотларнинг нихоятда так,чилли-гини бартараф этиш вазифаси ижтимоий психология олдидаги энг мухим вазифалардан бири булиб колмокда. Демак, хар бир ёшлар жамоа-сида аффилиация мотивация шакллантириш-нинг илмий-услубий вазифалари шу жамоанинг бирлашганлик даражасини оширишга к,ара-тилган амалий ишлар ташкил этади.

Шуни алохида таъкидлаш уринлики, ижтимоий хулк, ва аффилиация мотивацияси урта-сидаги боFликлик генетик жихатдан боланинг гудаклик давридаги ривожланишига бориб такалади. Хорижлик психолог Харлоу2 уз вактида маймун боласи ва унинг онаси уртасида утказган экспериментида маймун боласи учун ким биландир боFлик1лик, бу хох жонли, хох жонсиз юмшок, предмет булишидан к,атъий назар, ижобий хиссиётларга асос булишини исботлаган. Аммо одам боласи учун шу тарик,а як,инлик, иссиклик манбаи етарли булмай, инсон боласи учун айнан як,ин кишиси билан (биринчи навбатда онаси билан) жисмоний контакт урнатиш мухим эканлиги урганилган, айнан шу холат болаликдаги аффилиатив муносабатлар-нинг нечоFлик1 инсон хаётида мухим ахамият касб этишини исботлайди. Чунки бола ва она уртасидаги мулок,отда жисмоний узаро таъсир-лардан ташк,ари, яна куз алок,алари, жилмайиш-лар, овоз тембри, кулги ва хоказо омиллар мухим роль уйнар экан. Э.Эриксон ёзганидек3, «Она хамиша уз фарзандига мурожаат к,илиб, унга Fамхурлик курсатар экан, аввало, узи яшаб турган мухит, ундаги маданий кддриятларга мос келадиган муомала маромларини куллайди ва

1 Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: «Питер». 2008. -С. 373-375; Кузнецова И.В. Мотив аффилиации в межличностных отношениях: Дис. ... канд. псих. наук . -СПб.: СПГУ, 2006. - С.120-145; Хекхаузен X. Мотивация и деятельность, т.1. - СПб.: «Питер», 2003. -С. 347-370; Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // inStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology, - Chichester: John Wiley, 1990, 1, p. 293-322.

2 Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // inStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology, - Chichester: John Wiley, 1990, 1, p. 293-322.

3 Кузнецова И.В. Мотив аффилиации в межличностных отношениях: Дис. ... канд. псих. наук . - СПб.: СПГУ, 2006. -С.75-77.

шу оркали боласида узига нисбатан ишонч хиссини шакллантиради». Демак, муомалага нисбатан мотивация кенг маънода шахсни ураб турган маънавий ва маданий мухит нормалари-дан озука олар экан-да.

Ушбу маънавий омилнинг инсон хаётида нак,адар мухим ахамият касб этиши олиб борган ижтимоий-психологик экспериментларимиз натижасида хам уз исботини топди. Яъни, биз талабалардаги аффилиация мотиви ижтимоий хулк,нинг махсули сифатида нечоFлик1 ёшлар маънавий дунёсини шакллантиришда мухим ахамият касб этишини урганишга каратилган тадк,ик,отлар туркумини олдиб бордик. Тадк,ик,от Н.Т.Норкулованинг «Аффилиация мотиви тала-балар маънавий киёфасини шакллантирувчи ижтимоий-психологик омил» мавзусидаги (PhD) диссертацияси хамда Тошкент давлат ик,ти-содиёт университетининг илмий-тадк,ик,от ишлари режасининг Ф1-103 «Республика ик,ти-содиётини модернизациялаш ва диверсифика-циялаш жараёнида инсон потенциалини ривож-лантириш» (2012-2016 йй.) лойихаси таркибида амалга оширилган булиб, тадк,ик,отда Тошкент давлат ик,тисодиёт университетининг «Касб таъ-лими (ик,тисодиёт)» йуналиши 1-4-боск,ич-ларининг жами 285 нафар талабаси, жумладан 73 к,из, 212 йигит иштирок этди. Ёш курсат-кичлари буйича респондентлардан энг кичик 18 ёшда ва энг каттаси 32 ёшда булган, уртача ёш 21 ёшни ташкил этган.

Коррекцион ишлар жараёнида аффилиация мотивацияси тести буйича паст балл олган тала-балар хамда ижтимоий кадриятларни урганиш методи буйича маънавий кадриятлар шкала-сида паст балл туплаган талабалар танлаб оли-ниб, улардан 3 та тренинг гурухи ташкил этилди (хар бир тренинг гурухи 20 нафар талабадан иборат булди). Жами 60 нафар талаба билан утказилган корпоратив тренингдан кузланган мацсад - тренинг иштирокчиларини самарали коммуникатив мулок,отга ургатиш орк,али аффилиация мотивациясини ривожлантириш ва шу оркали улар маънавий киёфаси ташкил этувчи позитив сифатларни шакллантириш булди.

Корпоратив тренинг дастурига куйидаги мавзу ва топширик,лар киритилди:

- Хаётингизда тулик, к,адриятлар тизимини намоён этувчи, яъни шахс маънавий киёфасининг таркибий к,исмини ташкил этувчи 10 та кадрият, коида ёки чеклашларни курсатиб беринг. Буларга сизнинг оилангиздаги кддрият-лар, к,оида ва чеклашлар хам киради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

- Сиз хаётда амал килиб яшаётган барча хаётий коида ва принципларни санаб беринг. Улар коида, макол ёки ривоят шаклида хам намоён булиши мумкин.

- Сизнингча, «Кандай кадриятлар мавжуд?» Иштирокчиларга руйхат ичидан улар учун энг мухим булган 7 та кадриятни танлаб олиш ва дафтарларига ёзишлари суралди.

- Жамоада иштирокчилар узларини кулай хис этишлари учун нима мухимлигини гурух иштирокчилари билан мухокама этиш. Жамоа-даги узаро ишонч нимага асосланади?

- Агар сиз гурухий фаолиятни ташкиллашти-рувчи шахс булган булсангиз, нима сизга халакит берди ва нима ёкмади?

- Аффилиация, мотивация сузлари билан сизда кандай ассоциациялар пайдо булади?

- Нима учун ушбу мотивацияларни инсон узида ривожлантириши керак?

Ундан ташкари, тренинг давомида интерфаол машклардан «Анабиоз», «Ойна», «Гурухий фаолиятни ташкил этиш», «Кадриятлар бозори» машки, «Индивидуал хамда жамоавий кад-риятларни аниклаш» машкларидан фаол фой-даланилди.

Ушбу корпоратив тренингнинг самарадорлик даражасини аниклаш, утказилган тажриба нати-жалари хамда талабаларнинг маънавий киё-фасига таъсир этувчи аффилиацион омиллар-нинг самарадорлик даражасини тула тахлил этиш максадида тажрибагача ва тажрибадан сунг ишлатилган «Кадриятлар йуналиши бир-лиги (КЙБ)» методикасидан фойдаланилди. Таж-рибалар орасида эса хар бир гурухда ижтимоий психологик тренинг утказилиб, уларда ижтимоий сезувчанлик, билимдонлик хамда бошка катор ижтимоий психологик куникма ва мала-каларни шакллантиришга харакат килинди.

Олиб борилган тажриба, тренинг машFу-лотлари талабалар маънавий киёфасида хам мазмун, хам микдор жихатидан муайян узга-ришлар руй берганини курсатди. Яъни, хар бир гурухда кадриятларга муносабат, уларни идрок этиш тизими узгаришлар, яъни уларнинг рефе-рентрометрик макоми, перцентив идрокидаги позитив силжишлар уз навбатида уларнинг ижтимоий фикрида купрок умумийлик, якдил-лик пайдо булганлигини курсатди. Олинган эмпирик ракамларнинг ишончлилик даражаси уларни 99 фоизлик статистик мезон асосида Уилкоксон формуласи буйича текширилди ва 1-жадвалда акс эттирилди.

Ушбу «Кадриятлар йуналиши бирлиги (КЙБ)» методикаси жами 35 шахс сифатини уз ичига камраб олган булиб, улар уз навбатида шахс-нинг 7 жабхага булинган сифатлари, яъни укишга муносабат, хулк-атвор ва фаолиятга муносабат, билим эгаллашга, маънавий хислат-ларга, укув-ташкилий ишларга, уртоклари, курс-дошларига хамда узига муносабат шкалалари-дан иборатдир. Тажриба иштирокчилари улар-дан факат узларига маъкул булган 5 та сифатни-гина танлаб олиш хукукига эгадирлар.

1-жадвалда келтирилган тренингдан кейинги талабалар томонидан танлаш даражасининг тахлили шуни курсатмокдаки, талабаларда тренинг утказилгандан сунг кадриятлар йуналиши тизимида муайян узгаришлар содир булди. Ушбу ва бошка олинган амалий натижалар талабаларда аффилиация мотивациясининг шакллантирилганлиги, бу эса талабалардаги маънавий киёфани такомиллаштиришга туртки булганлигидан далолат берди.

Талабалар томонидан муваффакиятли узаро хамкорликдаги укув фаолияти учун мухим деб хисобланадиган шахс сифатларининг тренинг машFулотлари таъсирида даражасининг узгари-шига кура, маънавий хислатларни тавсифловчи сифатлар, яъни мехнатга халол ва виждонли муносабат, хамдардлик, хаммага ёрдам кулини чузиш, коллективизм, маънавий етуклик, кучли иймон-эътикод каби сифатлар 60 фоиз талабада ортди. Бизнинг тадкикот натижаларимиз маъна-виятни тушуниш, уни хозирги усиб келаётган ёшларимизда шакллантириш учун аввало уларни уз-узларини англаш, тушунишга ургатиш кераклигини исботлади. Айнан шунинг учун хам инсон хулк-атворини тушунтириб берувчи мотивация муаммосига хозирги кунда долзарб муаммо сифатида диккат-эътиборимизни кара-тиш Fоят мухимлигини курсатди.

Уртоклари, курсдошларига муносабатни тавсифловчи сифатлар, яъни мулокатмандлик, халоллик, адолатпарварлик, ташаббускор, нова-торлик (янгиликларга интилиш), ёрдамга тайёр-лик сифатлари жами тренинг иштирокчилари-нинг 39 нафари ёки 65 фоизида ортганлиги хам тажрибанинг самарадорлигини курсатувчи мухим натижадир. Чунки инсон ижтимоий хулкини тартибга солиш ва бошкаришда ижтимоий одатлар мухим ахамият касб этади. Ижтимоий хулк намуналарининг куп марта такрорла-ниши одат тусига киради. Шахс ижтимоий хулки, одобини тартибга солишда аффилиация мотиви билан биргаликда миллий урф-одатларнинг хам

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 25

ч_У

1- жадвал. Талабалар томонидан муваффак,иятли узаро х,амкорликдаги ук,ув фаолияти учун мух,им деб х,исобланадиган шахс сифатларининг тренинг машгулотлари таъсирида узгариши (Уилкоксон мезони буйича).

Курсаткичлар Тренингдан кейин танлаш даражасининг узгариши: Z киймати Ишонч даражаси (Р)

камайиш ортиш узгариш-сиз

1. Ук,ишга муносабатни тавсифловчи сифатлар 8 27 25 -3,28 0,001 **

2. Хулк,-атвор ва фаолиятга муносабатни тавсифловчи сифатлар 24 13 23 -2,04 0,042 *

3. Билим эгаллаш билан боFлик сифатлар 5 24 31 -3,56 0,000 **

4. Маънавий хислатларни тавсифловчи сифатлар 7 36 17 -4,63 0,000 **

5. Укув-ташкилий иш куникмаларини тавсифловчи сифатлар 21 16 23 -1,32 0,188

6. Уртоклари, курсдошларига муносабатни тавсифловчи сифатлар 7 39 14 -4,64 0,000 **

7. Узига нисбатан муносабатни тавсифловчи сифатлар 21 1 38 -4,26 0,000 **

Изох: * - p<0.05 ** - p<0.01

хизмати катта булиб, улар онгни ортикча зури-кишдан холи килади ва кишилардаги истак ва максадлар бирлигини юзага келтиради. Ташки стимул хисобланган миллий урф-одатлар, анъа-налар ижтимоий хулкни баркарорлаштиради, маънавий киёфани шакллантиришга асосий омиллардан бири булиб хизмат килади.

Кейинги жадвалда тажрибамизнинг мухим кисмларидан бири булмиш талабалар гурухи-даги жипслик, узаро гурух сифатида бирлашувга алокадор узгаришлар акс эттирилди.

2-жадвал натижаларидан куриниб туриб-дики, ижтимоий-психологик тренинг утказилган хар бир гурухда, яъни 3-курс (С < 0, 512) ва 4-курс (С > 0, 515) талабалари гурухида жипслик, яъни, жамоавийликка эришилди. Зеро, ижтимоий-психологик тренинг натижасида улар учун энг кадрли булган сифатлар каторига хам-дардлик (68%), ёрдамга тайёрлик (68%), тартиб-интизомлилик (52%), коллективизм (52%) ва масъулият хисси (42%) сифатлари купчилик томонидан танланди ва бу махсус формула асо-сида хисоблаб чикилди.

Юкоридагилардан хулоса килиб, шуни айтиш мумкинки, аффилиация мотиви ижтимоий психологик феномен булиб, у гурухий жараёнлар-нинг ажралмас кисми ва хамкорлик килишнинг шарти сифатида тавсифланади. Шу боис ушбу феноменга бола тараккиётининг илк давридан эътибор бериб, ривожланиши учун барча ижтимоий психологик шарт-шароитларни хозирлаш ва шу оркали ёшлар маънавиятини юксалтириб бориш зарур.

Бу борада амалга оширилган ишларимиз буйича куйидаги тавсияларимизни бериб утамиз:

1. Ёшларимизнинг маънавий киёфаси миллий характернинг ажралмас кисми булиб, у миллий тараккиётимизни таъминловчи мафку-равий омилдир. Фикримизча, маънавий киё-фани шакллантириш соф ижтимоий-психологик феномен сифатида миллий тараккиёт максади билан уЙFунликда талкин этилиши ва унга туртки булувчи барча психологик жабхаларни илмий жихатдан тадкик этиш зарур. Талаба-ёшларимизда маънавий киёфани шаклланти-риш масаласида бизга аффилиация мотивацияси асос хисобланади.

2. Аффилиация мотивининг илк шаклланиш манбаи оила ва ундаги муносабатлар булганлиги сабабли, ота-оналар илк «мотиваторлар» сифатида уз фарзандининг эхтиёж ва мотивлари ривожига алохида эътибор каратмоFи, унинг истикболда жамиятдаги турли инсоний муноса-батларда узини кандай тутишига оид тарбиявий малака, куникмаларни узида шакллантирмоFи лозим, фарзандини узгалар билан хамкорликда ишлаш, улар билан бирлашиш, тушуниш мала-каларини турли усуллар ёрдами билан онгига сингдиришлари зарур.

3. Талабаларда профессионал касбни эгал-лаш даврида укув мотивациялари билан бирга-ликда аффилиация мотивациясининг уЙFунликда олиб борилиши ижтимоий хулк мустахкамла-нишига эришиш оркали коммуникатив жихатдан компетент мутахассис етиштиришга асос були-шини инобатга олиш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

2- жадвал. Талабаларда тренинг машгулотлари таъсирида к,адриятлар ухшашлиги коэффициентлари узгариши.

Гурухлар Кадриятлар ухшашлиги коэффициентлари

тренингдан олдин тренингдан кейин

3-курс 0,289 0,512

4-курс 0,269 0,515

4. Таълим жараёнида бевосита укитувчи ва тютор-педагоглар томонидан талабаларда аффилиация мотивациясини шакллантириб бориш учун укитишнинг интерактив усул ва шакллари, муаммоли-вазиятли топшириклар, гурух,ий топшириклар, талабани жамоавий иш ва гурух,ий жипслигини таъминлаш, жамоавий муаммо устида ишлаш малакасини оширувчи ижтимоий-психологик (корпоратив) тренинг-лар, мультимедиа ва бошка техник усулларни

камраб олувчи комплекс педагогик-психологик восита ва технологиялардан фаол фойдаланиш-лари максадга мувофик.

5. Олий таълим укув юртларининг бошланFич булимларида ижтимоий-психологик хизмат кур-сатиш максадида махсус тренерлар тайёрлаб, уларда «гурухий ишлаш» дастури асосида муайян малака ва куникмаларни шакллантириш, корпоратив тренингнинг самарали моделларини кенг амалиётга жорий этиш айни муддаодир.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -7-16-б.

2. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: «Питер». 2008. -С. 378.

3. Карпенко Л.А. Краткий психологический словарь.. / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. - М.: «Политиздат», 1985. -С. 9.

4. Кузнецова И.В. Мотив аффилиации в межличностных отношениях: Дис. ... канд. пс. н.: 19.00.05. - СПб., 2006. -С. 200.

5. Норкулова Н.Т. Аффилиация мотиви талабалар маънавий киёфасини шаклланти-рувчи ижтимоий-психологик омил. / Псих. фан. буйича док. дис-си. - Т.: УзМУ. 2017.

6. Туленова Г.Ж. Ёшлар ижтимоий фаоллигини оширишда маънавий омилнинг роли. Фал. фан. док. - Т.: УзМУ, 2006. -317-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Туйчиева С.М. Мактаб битирувчиларининг маънавий киёфаси: монография. - Т.: ТДПУ, 2000. -19-б.

8. Хекхаузен X. Мотивация и деятельность, т.1. - СПб.: «Питер», 2003. -С. 347-370.

9. Шапарь В.Б. Новейший психологический словарь. / В.Б.Шапарь, В.Е.Россоха, О.В.Шапарь; под общ. ред. В.Б.Шапаря. Изд.3-е. - Ростов н/Д.: «Феникс», 2007. -С. 43.

10. Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // inStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology, - Chichester: John Wiley, 1990, 1, p. 293-322.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.