Научная статья на тему 'Аффилиация мотивациясининг ёшлар гуруҳи маънавий баркамоллигида тутган ўрни'

Аффилиация мотивациясининг ёшлар гуруҳи маънавий баркамоллигида тутган ўрни Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1682
201
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аффилиация мотиви / қабул қилинишга интилиш / рад этилишдан қўрқиш / коммуникатив компетентлик / маънавий қиёфа / ижтимоий қадриятлар. / motive of an affiliation / aspiration to acceptance / fear of rejection / communicative competence / spiritual shape / social values.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Норкулова Н. Т.

Мақолада бугунги кун ёшлари маънавий қиёфаси, қадриятлар тизимининг шаклланишида аффилиация мотивациясини ривожлантириш муҳимлиги ёритилган. Ёшлар жамоасида аффилиация мотивини ўрганиш ва тадқиқ этиш бўйича эмпирик маълумотлар келтирилган. Келажакда талаба-ёшлар коммуникатив муваффақияти ҳамда касбий компетентлигини белгилаб берувчи аффилиация мотивини шакллантириш бўйича амалий тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MOTIVE OF AN AFFILIATION AND ITS ROLE IN SPIRITUAL IMPROVEMENT OF YOUTH GROUPS

In the article considered need of development of motivation motive, as one of moral shape formation factor of youth’s cultural wealth. Empirical data on studying and measurement of motive of an affiliation among youth groups are provided. Practical recommendations whenever possible formations of motive of the affiliation, defining further communicative success and professional competence of youth students are suggested.

Текст научной работы на тему «Аффилиация мотивациясининг ёшлар гуруҳи маънавий баркамоллигида тутган ўрни»

Норкулова Н.Т.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва менежмент» кафедраси укитувчиси

АФФИЛИАЦИЯ МОТИВАЦИЯСИНИНГ ЁШЛАР ГУРУ^И МАЪНАВИЙ БАРКАМОЛЛИГИДА ТУТГАН УРНИ

НОРКУЛОВА Н.Т. АФФИЛИАЦИЯ МОТИВАЦИЯСИНИНГ ЁШЛАР ГУРУЦИ МАЪНАВИЙ БАРКАМОЛЛИГИДА ТУТГАН УРНИ

Маколада бугунги кун ёшлари маънавий киёфаси, кадриятлар тизимининг шаклланишида аффилиация мотивациясини ривожлантириш мух,имлиги ёритилган. Ёшлар жамоасида аффили-ация мотивини урганиш ва тадкик этиш буйича эмпирик маълумотлар келтирилган. Келажакда талаба-ёшлар коммуникатив муваффакияти х,амда касбий компетентлигини белгилаб берувчи аффилиация мотивини шакллантириш буйича амалий тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: аффилиация мотиви, кабул килинишга интилиш, рад этилишдан куркиш, коммуникатив компетентлик, маънавий киёфа, ижтимоий кадриятлар.

НОРКУЛОВА Н.Т. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ МОТИВА АФФИЛИАЦИИ И ЕГО РОЛЬ В ДУХОВНОМ СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ МОЛОДЁЖНЫХ ГРУПП

В статье обоснована необходимость развития мотива аффилиации, как одного из факторов формирования морального облика, духовных ценностей молодёжи. Представлены эмпирические данные по изучению и измерению мотива аффилиации среди молодёжных групп. Даны практические рекомендации по возможности формирования мотива аффилиации, определяющего дальнейшую коммуникативную успешность и профессиональную компетентность студенческой молодёжи.

Ключевые слова и понятия: мотив аффилиации, стремление к принятию, страх отвержения, коммуникативная компетентность, духовный облик, социальные ценности.

NORKULOVA N.T. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MOTIVE OF AN AFFILIATION AND ITS ROLE IN SPIRITUAL IMPROVEMENT OF YOUTH GROUPS

In the article considered need of development of motivation motive, as one of moral shape formation factor of youth's cultural wealth. Empirical data on studying and measurement of motive of an affiliation among youth groups are provided. Practical recommendations whenever possible formations of motive of the affiliation, defining further communicative success and professional competence of youth students are suggested.

Keywords: motive of an affiliation, aspiration to acceptance, fear of rejection, communicative competence, spiritual shape, social values.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Глобаллашув жараёни шиддат билан бораётган уозирги давр ёшлар психологиясида адолат ва самимият, мецр ва мурувват, инсонпарварлик ва батрикенглик каби юксак цадриятлар шакллантирилишини тацозо этади. Бу эса улар-нинг эцтиёжларини урганиш орцали юзага чицарилади.

Фукаролик жамиятини барпо этишга хиз-мат килувчи, хар томонлама етук, баркамол шахсни шакллантириш таълим муассасала-рининг биринчи даражали вазифаси экани хаммамизга маълум. Шундай экан, бу борада амалга оширилаётган ишларимиз самарадор-лиги турли мехнат жамоалари, дейлик, ёшлар уюшмалари харакатидаги шахслараро муно-сабатларининг табиати, куйилган максадга эришиш тажрибаси, хар бир шахснинг ижти-моий мухитда уз урнини топиши каби эхтиёж-мотивларга боFликлигини кун сайин купрок англаб бормокдамиз.

Давлатимиз рахбари Ислом Каримов: «... мамлакатимизни ислох, этиш ва демо-кратлаштириш жараёни хеч качон ортга кайтмайдиган, катъий ва изчил тус олгани, одамларимиз узгариб, уларнинг сиёсий ва фукаролик фаоллиги ошаётгани, онгу тафак-кури юксалиб, ён-атрофда булаётган барча вокеа-ходисаларга дахлдорлик туЙFуси, эр-танги кунга ишончи ортиб бораётгани мисо-лида куриш, англаш кийин эмас»1, деб таъкид-лашлари бежиз эмас.

Биргаликдаги фаолиятга урFу беришимиз-дан максад, айнан бирлашиш, муайян шахснинг бошкалар даврасида булишга интилиш эхтиёжидир. Буни соф ижтимоий-психологик тилда аффилиация мотивацияси (инг. to affiliate - бирлаштирмок, бирлашмок, инсон-ни бошка одамлар даврасида булишга интилиш эхтиёжи, мотиви) феномени деб атаймиз; аффилиация шахсда хавотирланиш даражаси-нинг пасайиши, бу эса туFридан-туFри психо-

1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик исло-хотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. / Узбекистан Респуб-ликаси Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Крнунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.

логик стресс холатининг олдини олишга ёки юмшатишга олиб келар экан. Аффилиация мо-тивациясининг кондирилмаслиги эса инсонда ёлFизлик, бегоналашиш туЙFуларининг пайдо булишига, бу эса уз навбатида тушкунлик ва депрессиянинг келиб чикишига сабаб булади2. Шунинг учун хам дунё амалиётчи психологла-ри инсонларни купрок мулокотда булиш, уз хиссий кечинмалари билан уртоклашиб ту-ришга чорлашади.

Инсон хулк-атворининг сабабларини ту-шунтириб бериш учун мотивация муаммосига диккат-эътиборни каратиш Fоят мухим. Ижти-моий психология ривожланишига салмокли хисса кушган олим Ю.Платоновнинг ёзи-шича, инсонга таъсир эта билиш, самарали бошкариш, энг аввало, унинг хулк-атвори ва фаолиятини бошкариб турувчи мотивация ме-ханизмларини тушуниш, англаш оркали амалга ошади. Факатгина инсонни нима, кандай куч харакатга ундашини билиш оркалигина унинг хулк-атворини бошкарувчи самарали шакл ва усулларни ишлаб чикиш мумкин3.

Психология фанидан маълумки, одам узи истаган, кунгли тортган ишни килса, доим кайфияти соз, мехнат унумдорлиги юкори, ён-атрофдагилар билан яхши муомалада булади. Ижтимоий психологияда бу мавзу куплаб из-ланишларда уз исботини топган. Лекин бизни, аввало, замонавий ёшларнинг психологияси, шерикчилик муносабатлари ва бунга сабаб булувчи холатларни урганиш, шу оркали тала-балар орасида ташкил этилган профессионал

2 Карпенко Л.А. Краткий психологический словарь. / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. -М.: «Политиздат», 1985. -С. 9. Шапарь В.Б. Новейший психологический словарь. / В.Б.Шапарь, В.Е.Россоха, О.В.Шапарь; под общ. ред.В.Б.Шапаря. Изд. 3-е. - Ростов-н/Д.: «Феникс», 2007. -С. 43.

3 Платонов Ю.П. Социальная психология поведения: Учебное пособие. - СПб.: «Питер», 2006. -С. 464.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

компетентликни оширишга йуналтирилган ижтимой-психологик дастурлар ва улар учун сценарийлар, маънавий-маърифий тадбирлар учун аник тавсиялар ишлаб чикиш масаласи кизиктиради1. Чунки аффилиация мотивини назарий талкин килиш жараёнида шу нарса-га амин булдикки, на х,окимиятга интилиш ва на муваффакиятга эришиш эх,тиёжларининг юкори курсаткичлари текширувчиларнинг ижтимоий алокалар борасидаги ахборотни тезкор узлаштириш ва хотирада саклаб колиш жараёнига аффилиация мотивидек ёрдам бера олмас экан.

Бу борада куплаб тадкикот ишларини олиб борган Х.Хекхаузен аффилиацияни мулокотга эх,тиёж доирасида урганган булиб, унинг таъ-кидлашича, аффилиация х,ар кунлик, лекин шунинг билан биргаликда фундаментал харак-терга эгадир. У узидан психик х,одиса, мотив, майл, хох,иш, бошка одамларга интилишни на-моён этади. Унинг асосида мулокотни амал-га оширувчи инсон эмоционал ва ишончли алокаларга булган ички эх,тиёж намоён этади. Одатда, у якин муносабатлар урнатишга интилиш, х,ар иккала томонга коникиш олиб келиш максадидаги мулокот жараёни, бирга-ликдаги х,аракатлар мажмуи куринишида намоён булади. Ушбу эх,тиёжнинг максади тур-лича булиши мумкин ва х,атто бир-бирини рад этувчи (якин муносабатларга эришиш ёки сух,батдошдан уз максади йулида фойдала-ниш) куринишда х,ам келиши мумкин2.

Р.С.Немов фикрича, ижтимоий хулк-атвор мотивларидан бири аффилиация мотиви х,исобланиб, у одамлар билан узаро яхши муносабатлар урнатиш, саклаб колиш ва мустах,камлаш каби мотив ёки эх,тиёжлар са-налади. Ташкаридан ушбу мотив инсоннинг

1 Норкулова Н.Т. Ёшлар маънавиятида аффилиация мо-тивацияси психологияси. - Т.: «Fan va Texnologiya», 2015. 107-б.

2 Хекхаузен X. Мотивация и деятельность, т.1. - СПб.:

«Питер», 2003. -С. 347-370; Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // InStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology. - Chichester: John Wiley, 1990, 1. P. 293-322.

одамлар билан ижобий мулокот, х,амкорлик урнатиш, одамлар ичида доимо булиш, улар билан алока ва муносабатни саклаш каби ин-тилишларда намоён булади. Ички (психологик) эса ушбу мотив одамларга нисбатан боFланиш, вафодорлик, ёлFизликни 0Fир кечириш каби х,ислар сифатида олдинга чикади. Аффилиация мотиви яхши ривожланган инсонлар одамлар билан алока урнатиш, мулокот жараёнида, бу бевосита (юзма-юз) ёки билвосита (алоканинг турли хил усуллари: телефон, почта, интернет ва бошкалар ёрдамида) булишидан катъий назар, юкори ижтимоий фаолликни ва ташаббус-корликни намоён этишади. Айнан улар турли мажлислар, учрашувлар, кечалар, дам олиш кечалари, клуб ва бошкаларнинг фаол ишти-рокчиларига айланадилар. Аффилиация мотиви кучли ривожланган инсонлар узларига мулокотда ута киришувчанлик, тез тил топи-шиш, дустона х,амкорликни афзал куришади. Кузатувларга кура, аффилиация мотивининг юкори курсаткичларига эга инсонлар ёлFиз мех,нат килгандан кура, дустлар билан узаро муносабатлар яхши йулга куйилган гуру^да юкорирок курсаткичларни намоён этади-лар. Шунга яраша, бинобарин, бундай инсонлар дустлик каби муносабатлар доирасини айникса кадрлайдилар3.

Бизнинг таърифимизга кура, аффилиация (алока, мулокот) деганда, инсонлар билан мулокот урнатиш (таниш, нотаниш ва кам таниш инсонлар) натижасида х,ар иккала то-монда бирдай коникиш х,осил килиш, мулокот жараёнини мазмун билан бойитиш ва унга ки-ришиб кетишга ундовчи ижтимоий узаро таъ-сирларнинг маълум бир тоифаси тушунилади.

Таъкидлаш жоизки, укув фаолиятини муваф-факиятли амалга ошириш учун камида иккита мотивлар гурух,и алох,ида курилади. Булар:

а) укув фаолиятининг мазмунини узида му-жассамлаштирган (аклий кизикишлар, интел-

3 Немов Р.С., Алтунина И.Р. Социальная психология: Учебное пособие. - СПб.: «Питер», 2010. -С. 90-93.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

лектуал фаолликка булган эхтиёж, янги мала-каларни эгаллаш ва х.к.) мотивлар;

б) бошка одамлар билан мулокот килиш жараёнидагина шаклланувчи аффилиация мотивацияси1.

Агар биринчи гурух мотивлари фаолият да-вомида пайдо булувчи кийинчиликларни бо-сиб утишда ёрдам берса, иккинчиси эса онг-ли максадларни куйишда ва шунинг эвазига гурух доирасида фаолиятга ундашга чорлай-ди. Мотивация назарияларини тахлил килиш жараёнида биринчи гурух мотивацияларини урганишга жуда куп илмий тадкикот ишлари баFишланганлиги, аммо иккинчи гурух, яъни аффилиация мотивация муаммоси етарли да-ражада урганилмаганлигининг гувохи булдик.

Айникса, аффилиация мотиви укиш ва укитиш мотивациялари доирасида урганилган ишлар кам. Фикримизча, аффилация мотиви деярли барча укув машFулотларида ахамиятга эга, чунки у укитиш, укиш мотивацияларининг таркибий кисми, элементи хисобланади.

Талабаларда аффилиация мотивини урганган олимлар О.С.Гребенюк ва Т.Б.Гре-бенюкларнинг фикрича, талабани укув фао-лияти давомида аклий мулокотга чорловчи максадлар, эхтиёжлар (мулокотга интилиш ёки мулокотдан кочиш) ва мотивлар (би-лишга интилиш, узини таъкидлашга эхтиёж, хамкорликка интилиш, мулокот учун мулокот) тизими аффилиацияларидир2.

Фикримизча, укув фаолиятида содир булувчи аффилиация жараёнини ижодий, шах-сий ёки уйин каби турларга булиш ноуриндир, сабаби укиш жараёнидаги мулокот бу ижодий, шахсий ва уйин мулокотининг бирлиги,

1 Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: «Питер». 2008. -С. 378; Кузнецова И.В. Мотив аффилиации в межличностных отношениях: Дис. ... канд. пс. н.: - СПб., 2006. -С. 200. Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // InStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology. -Chichester: John Wiley, 1990. P. 293-322.

2 Гребенюк О.С., Гребенюк Т.Б. Основы педагогики индивидуальности. - Калининград: «Янтарный сказ», 2000. -С. 79-85.

уЙFунлашуви натижасидир. Яна шу йуналишда уз илмий тадкикот ишларини олиб борган Г.С.Абрамова3, В.А.Как-Калик4, Т.А.Матис ва А.К.Марковалар5 изланишлари бизда катта кизикиш уЙFотди. Сабаби, улар томонидан укув фаолиятидаги аффилиациянинг асосий мотиви сифатида куйидагилар олинган:

1. Билишга интилиш мотиви, яъни билимга булган эхтиёжни англаб етиш. Ушбу мотивнинг туб маъноси бошка инсон оркали (укитувчи, талаба) билимга эга булиш кераклигини англаб етиш. Билимга булган эхтиёжни кондиришда баъзи талабалар мулокот жараёнига кири-шиш, бошкалари эса киришмасликни исташа-ди, яъни нимадандир чучишади (одатда, ол-динги муваффакиятсиз тажриба окибатида).

2. Уз-узини таъкидлаш мотиви (укув жараёнида индивидуалликни англаш эхтиёжи). Ушбу мотивнинг асл туб мохияти укув фаолиятида уз аклий кобилиятларини устириш кераклигини англаб етиш эхтиёжи ва би-лимлари ва куникмаларини мустакил куллаб куриш, укув фаолиятида узини таъкидлашга эришиш билан боFлик. Узини-узи таъкидлаш мотиви, одатда, узининг бетакрорлиги, ноёб-лиги, антикалигини тан олдиришга интилиш билан боFлик. Талаба етакчиликка интилади, бошкалар олдида эхтиёжини кондиради, лекин баъзида якинлари томонидан хам рад этилиши мумкин. Шунда у унга тускинлик килувчи ёки унга ёрдам берувчи инсонларни куради. Шунга кура, бирлари билан ушбу эхтиёжни кондириш учун мулокотга киришиш, бошкалари билан эса эхтиёж кондирилмаганлиги сабабли чет-лаб утишга харакат килади.

3. Хамкорлик мотиви (хамкорликдаги укув фаолиятига булган эхтиёжни англаб етиш). Хамкорлик мотиви аффилиация ва укув жа-раёнининг ижтимоий характери билан шарт-

3 Абрамова Г.С. Некоторые особенности: педагогического общения с подростками. // «Вопросы психологии», 1988, № 2. -С. 96-99.

4 Кан-Калик В.А. Основы профессинально-педагоги-ческого общения. - Грозный, 1979. -С. 138-140.

5 Маркова А.К., Матис Т.А., Орлов А.Б. Формирование мотивации учения. - М., 1990. -С. 192-195.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

ланган. У гурух талабаларининг хамкорликдаги ишини режалаштиришга интилиш, укув фао-лиятида узаро ёрдам бериш, хатоларни тахлил килиш, биргаликда хулоса чикариш, якун ясаш, келажак режалар мухокамасидан ибо-рат. Ушбу мотив талабани умумий укув фаоли-ятига киришиб кетиши, «бошка инсон урнига узини куйиб куришида» намоён булади.

4. Мулокот учун мулокот (тенгдошлар, тала-балар ва укитувчилар билан илик муносабат-лар саклаш эхтиёжини англаш). Бунинг асосида «дарсдан ташкари» эхтиёж ётади. У талабанинг жамоада булиши эвазигагина кондирилади. Лекин бу эхтиёж укиш жараёнининг узига эмас, балки дустона муносабатларни куллашга йуналтирилган мулокот, яъни ёлFизлик дис-комфортини йукотишга мулжалланган. Ушбу мотив одатда уз уртоклари, укитувчиси хакида купрок билиш, уз муаммолари билан дардла-шиш, курсдошлари кизикишларини билиш билан боFл и к жараёндир.

Ушбу аффилиация мотивининг таркиби укитиш мотивацияларини тулдириб келиб, бизнингча, олий таълим тизимининг эталон максадига айланиши керак.

Энди мамлакатимиз талаба-ёшлари урта-сида аффилиация мотивациясининг ривож-ланганлик даражасини урганишга каратилган тадкикотларимиз натижалари тахлилига ута-миз. Одамларга интилиш, аникрок айтила-диган булса, узига ухшаш кишилар билан бирлашмок, бирга булмок, узгалар даврасида булишга интилиш эхтиёжи шахсдаги аффилиация, яъни «аъзоликка кабул килиниш» деб номланган мотивга боFлик булиб, биз психологик тажрибада айнан бунинг табиатини ургандик.

Муаллиф томонидан дастлабки илк тадкикот 2011-2012 йиллар давомида Тошкент давлат иктисодиёт университетининг 443 на-фар талабаси билан утказилган булиб, бунда мамлакатимиз ёшларида аффилиация мотивациясининг нечоFлик ривожланганлик даражасини урганишга каратилган махсус ишлаб чикилган ижтимоий-психологик суровнома

хамда А.Меграбян ва М.Магомед-Эминовлар томонидан ишлаб чикилиб, куплаб ёшлар гурухларида синовдан утказилган «Аффилиация мотивацияси» методикасидан1 фой-даланилди. Ушбу методика аффилиация мотивациясининг таркибий кисмига кирувчи баркарор иккита мотиватор: кабул килинишга интилиш (КИ) ва рад этилишдан куркиш (РК) мотивларини аниклашга ёрдам берди. Ушбу методикада аффилиацияни ижобий ходиса сифатида тахлил этсак, у «одамларга интилиш», салбий куринишда эса «одамлардан куркиш» ёки «(одамлар томонидан) рад этилишдан куркиш» мотиви сифатида намоён булади. Табиийки, тест икки шкаладан иборат: КИ ва РК. Суровнома 2-кисмдан иборат булиб, уларнинг хар бири 30 та саволдан иборат. Суровноманинг хар иккала кисми бир-бири билан узаро корреляция килинмайди.

Методика шартларига кура, агар КИ шка-ласи буйича баллар микдори РК шкаласидан каттарок, купрок булса, синалувчида аффи-лиацияга нисбатан интилиш яккол куринади, агар баллар микдори паст булса, унда синалувчида «рад этилишдан куркиш» мотиви намоён булади. Хар иккала шкала буйича баллар микдори тенг булган такдирда, унинг намоён булиши кандай даражада (юкори ёки паст) булишини хисобга олиш керак. Агар кабул килинишга интилиш ва рад этилишдан куркиш даражалари юкори булса, ушбу синалувчида ички дискомфорт, зурикиш борли-гидан далолат беради, чунки рад этилишдан куркиш хисси одамлар даврасида булишдек эхтиёжнинг кондирилишига тусик булади.

Ундан ташкари тадкикотлар давомида шахс аффилиатив хулк-атворига таъсир этувчи омил-ларни урганиш буйича Е.В.Залюбовскаянинг «Индивид томонидан гурухни идрок этишни урганиш» суровномасидан2 фойдаланилди. Биз учун ижтимоий мухим омиллардан бири бу шахс томонидан уз талабалик гурухини

1 Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: «Питер». 2008. -С. 373-375.

2 Уша жойда, 407-408-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

1-расм. Талабаларда аффилиация мотивациясини урганиш буйича натижалар курсаткичи (фоиз х,исобида)

перцептив жихатдан идрок килиш хусусият-лари булиб, ушбу максадни амалга ошириш учун биз айнан шу суровномадан фойдалан-дик. Айтиш жоизки, суровнома шахсда ижти-моий ва маънавий йуналганликнинг (индивид томонидан гурухни идрок этишнинг) учта асосий тури: индивидуалистик, жамоавийлик ва прагматик турларини аниклаш имконини беради. Ушбу услуб, бизга респондентда индивидуалистик - факат уз манфаатини уйлаб яшаш, жамоавийлик - узи мансуб булган жа-моа манфаатларини химоя килишга хозирлик ёки прагматик - вазиятга караб иш куриш каби хулк моделларидан кай бирини афзал куришини аниклашга ёрдам берди.

443 нафар талаба билан олиб борилган психологик тажриба натижалари ёшларнинг 45 фоизида аффилиация мотиви таркибига ки-рувчи ёнидаги шериклари кандай булса, шун-дайлигича кабул килиш, узини хам шунга мо-нанд тутишга харакат килиш юкори (1-расмга каранг) эканлигини курсатди.

Ушбу методиканинг узига хослиги шундаки, у ёрдамида шахслараро муносабатларда рад этилишдан куркиш мотивини хам аниклаш мум-кин. Яъни, респондентларнинг салкам 42 фоизида айнан шу мотив устувор экани аникланди.

Ракамларни тахлил килган холда, маънавияти-мизнинг бойлиги ва бу борада оила, мактаб, махалла каби ижтимоий институтларда олиб борилаётган самарали ишлар жамиятимизда инсоний муносабатлардаги самимийликнинг анчагина сакланиб колганлигини куриш мум-кин. Икки ракам уртасидаги фаркнинг камлиги бир гурух ёшларда жамият меъёрларини рад этиш ва чекинишдан куркиш, бундай муно-сабатдан чучигани учун хам гурухий муноса-батлардан узини бироз четга тортишга эхтиёж мавжудлигини исботлайди. Бундан ташкари, текширув айрим талабаларда (13 фоизида) ички дискомфорт, яъни зурикиш хиссининг борли-ги, рад этилишдан куркиш одамлар даврасида булиш эхтиёжининг кондирилишига халакит беришини курсатди. Айнан шу талабалар кабул килинишга интилиш ва рад этилишдан куркиш мотивациялари буйича баллар микдорининг тенглигини намоён этишди. Олинган баллар микдори юкори ва тенг булса, бу синалувчи-ларда ички дискомфорт, зурикиш борлигидан далолат беради, чунки рад этилишдан куркиш хисси одамлар даврасида булишдек эхтиёж кондирилишига халакит беради.

Энди ушбу методика буйича олинган ракамларнинг гендер узига хослигига эъти-бор берадиган булсак (1-жадвалга каранг),

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

2-жадвал. Аффилиация мотивациясини аник,лаш х,амда гурух,ни идрок этиш хусусиятларини урганиш методикаларининг курсаткичлари орасидаги корреляцион коэффициентлар (Спирмен мезони)1

1-жадвал. «Аффилиация мотивацияси» методикаси буйича КИ (^абул к,илишга интилиш) ва РК (рад этилишдан к,урк,иш) мотивларининг талабаларда намоён булиши (фоиз х,исобида)

Объект КИ шкаласи РК шкаласи КИ = РК юкори тенглиги КИ = РК паст тенглиги

Йигитлар (п=92) 49,0 40,3 10,6 0

Кизлар (п=44) 38,7 50,0 11,4 0

Жами (п=136) 45,8 43,4 11,1 0

Кабул килинишга интилиш Рад этилишдан куркиш

Индивидуалистик йуналганлик 0,098 0,2531**

Жамоавийликка йуналганлик -0,089 -0,335**

Прагматик йуналганлик -0,003 0,112

Изох: ** - р < 0,01.

кизларга нисбатан йигитларда гурух ёки жа-моада кабул килинишга интилиш юкори (мос равишда 49,0 ва 38,7 фоиз), лекин рад этилишдан куркиш хисси аксинча, кизларда юкори (50,0 фоиз).

КИ = РК юкори тенглиги фоиз хисобида хисобланган булиб, респондентларнинг хар ун нафаридан бирида энг мухим эхтиёж кондирилмаётганини кузатишга муваффак булдик.

Ракамлар кизлар психологиясидаги ам-бивалентликни2 эслатади. Суровлар шуни курсатдики, кизлар гурухдаги дустлардан кура, ташкаридаги бошка гурух вакиллари-ни кадрлайдилар. Бизнингча, бу ментали-тетимиз хусусияти булиб, кизлар олий таъ-лим муассасасига талаба сифатида кабул килинганига карамасдан, укиш билан бир вактда оила куришни эсдан чикармайди, шу боис ташкаридан хамкор ва дустлар кидиради. Буш вактини оиласи ва талабалар турар жойи-даги дугоналарига купрок баFишлайди. Йи-гитлар учун етакчи фаолият доирасида дуст орттириш ва гурухда нуфузга эга булишга интилиш мотиви кучлирок намоён булади. Бун-дан ташкари, респондентларнинг хар ун на-

1 Норкулова Н.Т. Ёшлар маънавиятида аффилиация мотивацияси психологияси. - Т.: <^ап va texnologiya», 2015. -121-б.

2 Амбивалентлик (юнон. атрЫ - иккитарафламалик (двойственность), лот. valentia - куч) - бир вактнинг узида бир-бирига карама-карши булган хиссиётлар, му-носабатларни кечириш.

фаридан бирида энг мухим ижтимоий эхтиёж кондирилмаётганини кузатишга муваффак булдик.

Ушбу тажриба бугунги кун ёшларимиз-нинг эхтиёжлари оламига диккат эътибор каратиш, унинг кандай шаклланишию, кандай кондирилишига нисбатан катталар, ота-оналар кандай муносабатда булиши зарурлигини курсатади. Таъкидлаш уринлики, классик ва замонавий психологик адабиётларда аффили-ацион эхтиёжлар, аввало, бир кишининг узга инсонлар билан мулокот урнатишга эхтиёжи, гурух аъзосига айланишга имкон берувчи шарт-шароитлар, атрофдагилар билан узаро таъсир доирасига киришиш, уларга мурувват, ёрдам курсатиш ва кабул килиш каби хохиш-истакларни уз ичига камраб олиши баён этил-ган. Яъни, аффилиация эхтиёжи асосида намоён булувчи ижтимоий хулк - шахснинг мулокотга интилиши, узгалар даврасида уз урнини топиш, узини таъкидлаш, манфаатли хамкорликка интилиш каби максад, эхтиёж ва мотивлар маж-муидан иборат булиб, улар болани уйин фао-лиятида, укувчи ёки талабани эса таълим олиш жараёнида аклий-ителлектуал, онгли муно-сабатга киришишга ундайди. Юкорида таъ-кидлаганимиздек, бу эхтиёж кондирилмаса, шахснинг яккаланиб колиши, автоном холатга утиб колиши кузатилади.

Шу боис хам биз Спирмен мезонини куллаган холда талабалардаги аффилиация

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

мoтивaцияcининг шaxcдaги уз вaкиллик ^ухи, бизнинг миcoлдa тaлaбaлap гуpухини идpoк килиши acocидa йyнaлишигa ^й дapaжaдa бoFлик экaнлигини хaм coлиштиpиб ypгaндик. 2-жaдвaлдa aйнaн aффилиaция мoтивaцияcи-нинг узи мaнcуб бул^н тaлaбa ^ухини идpoк этиш xуcуcиятлapигa бoFликлигини ypгaниш нaтижaлapи кeлтиpилгaн. Бу нaтижaлap мухим булиб, улap шaxcдaги индивидуaлиcтик ëM гуpух, жaмoaгa йyнaлгaнликнинг aффилиaция билaн бoFликлигини кypcaтaди.

Стaтиcтик мaълумoтлap Спиpмeн мeзoни acocидa тaхлил килингaндa тaлaбaлapдaги paд этилишдaн кУpкиш мoтивaцияcи üp™6 бopгaн capи (0,253**) индивидуaлликкa йyнaлгaнлик хaм opтиб бopгaнлиги, улap ypтacидa aхaмиятли бoFликлик мaвжудлигини ^pca^. Уз нaвбa-тидa, paд этилишдaн к^^иш opтгaн capи жa-мoaвийликкa йyнaлгaнлик (-0,335**) кaмaйиб бopмoкдa. Ушбу дaлиллap, тaдкикoтимининг тyFpи йyнaлишдa кeтaëтгaнлигининг дaлили-диp. Сaбaби, жaмoaвийлик, биpлaшиш pухини тaлaбaлapдa шaкллaнтиpиш учун улapдa ^бул килинишгa интилиш мoтивaцияcини кучaйти-pиш кepaк.

Тaдкикoт нaтижaлapигa ^pa, юкopи aффи-лиaция эхтиëжини нaмoëн эт^н шaxcлap ижтимйий мунocaбaтлapни й^н yзлaштиpaдилap, oдaмлapгa ceзгиppoк вa мулс^т^ мoйилpoк-диpлap. Тaдкикoт дaвoмидa шaxcнинг ижтимйий кaдpиятлapини диaгнocтикa килиш нaтижacидa ут^зил^н cypoвлapдa бизнинг ëш-лap, энг aввaлo, oилacи, ундaги кaдpиятлapни тacaввуp килишлapини aниклaдик вa бу хoлaт бизнингчa, жудa мухимдиp. Чунки АKШдa ут^зил^н aйpим тaдкикoтлapдa ëшлapгa ижтимйий xaйpиxoх бул^н гуpухлap кaтopидa энг aввaлo «якин дycтлap», cyнгpa кeйинги Kaтopлapдa «oтa-oнaлap» гуpухи кaйд этилгaн. Бу ëшлap учун ижтимйий кyллaб-куввaтлoв ëки хaмжихaтлик биpинчи нaвбaтдa интим мунй-caбaтлap ëки «хиccий эмoциoнaл бoFликлик» ^би тacaввуpлap билaн уЙFунлaшap экaн. Бизнинг ëшлapдa эca бу тacaввуpлap якин иншн-лapи, биpинчи нaвбaтдa, oилacи, к°лaвepca, якин кapиндoшлapининг вa дycтлapининг мaъ-нaвий вa pухий кyмaги кypинишидa aкc этaди.

Дeмaк, кaдpиятлapнинг эъзoзлaниши бoлa oнгидa «узининг» хaмдa «бeгoнa» гуpухлapни aник диффepeнциaция килиш пcиxoлoгияcи-ни шaкллaнтиpaди. Бу биз, тapбиячилap учун мухим булиб, мaънaвий кaдpиятлapимиз, aв-вaлo oилa кaдpиятлapигa ниcбaтaн фapзaнд-лapдa тyFpи мунocaбaтни шaкллaнтиpишимиз, ëшлap йнги вa шууpидa улapгa фaкaт яxшилик-ни paвo ^увчи инcoнлapни кaдpлaш, улapни хaмишa эътиpoф этиш пcиxoлoгияcини кучaй-тиpaди.

Шундaй килиб, aффилиaция мoтивaцияcи-ни aмaлиëтдa тaлaбaлapдa шaкллaнтиpиш 6o-pacидa куйидaги тaвcиялapимизни бepишни жйиз дeб тйпдик:

1. Аффилиaция мйтивининг дacтлaбки Luaicn-лaниш мaнбaи oилa вa ундaги мунocaбaтлap бул^нлиги caбaбли, oтa-oнaлap илк «мйти-вaтopлap» cифaтидa уз фapзaндининг эхтиëж вa мoтивлapи тapбияcигa aлoхидa эътибop KapaтмoFи, унинг иcтикбoлдa жaмиятдaги туp-ли ин^ний мунocaбaтлapдa узини кaндaй ту-тиши^ йид тapбиявий мaлaкa вa кyникмaлapни yзидa шaкллaнтиpмoFи лйзим, фapзaндини yзгaлap билaн хaмкopликдa ишлaш, улap билaн биpлaшмoк, тушунмйк мaлaкaлapини туpли йyллap билaн oнгигa cингдиpишлapи зapуp.

2. Тaлaбaлapдa пpoфeccиoнaл кacб э^л-лaш дaвpидa укитиш мoтивaциялapи билaн биpгaликдa aффилиaция вa мувaффaкиятгa эpишиш мoтивaциялapининг уЙFунликдa йлиб бopилиши ижтимйий xулк муcтaхкaмлaнишигa эpишиш opкaли кoммуникaтив жихaтдaн би-лимдйн (кoмпeтeнт) мутaxaccиc eтиштиpиб бe-pишгa acoc булиб xизмaт килaди.

3. Тaълим жapaëнидa бeвocитa укитувчи тй-мoнидaн тaлaбaлapдa aффилиaция мoтивaция-cини шaкллaнтиpиб бopиш учун тaълимнинг интepaктив уcул вa шaкллapи, мaxcуc вaзиятли тoпшиpиклap, гуpухий тoпшиpиклap, тaлaбa-нинг жaмoa булиб ишлaш мaлaкacини тaъмин-лaб бepувчи ижтимoий-пcиxoлoгик тpeнин-глap, тaлaбa мувaффaкиятининг индивидуaл xapитacи кaби уз ичигa мультимeдиa, arrpa^ ция вa бoшкa тexник уcуллapни кaмpaб йлувчи кoмплeкc пeдaгoгик вocитaлapдaн фaoл фйй-дaлaнишни тaвcия этaмиз.

ЗАMOНАВИЙ TАЪЛИM I COВRЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

с 32 V ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ л У

Адабиётлар:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2010.

2. Абрамова Г.С. Некоторые особенности: педагогического общения с подростками. // «Вопросы психологии», 1988, №2. -С. 96-99.

3. Гребенюк О.С., Гребенюк Т.Б. Основы педагогики индивидуальности. - Калининград: «Янтарный сказ», 2000. -С. 79-85.

4. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: «Питер», 2008. -С. 378.

5. Кан-Калик В.А. Основы профессинально-педагогического общения. - Грозный, 1979. -С. 138-140.

6. Карпенко Л.А. Краткий психологический словарь. / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. - М.: «Политиздат», 1985. -С. 9.

7. Кузнецова И.В. Мотив аффилиации в межличностных отношениях. Дисс. канд. психол. наук. - СПб., 2006. -С. 200.

8. Маркова А.К., Матис Т.А., Орлов А.Б. Формирование мотивации учения. - М., 1990. -С. 192-195.

9. Немов Р.С., Алтунина И.Р. Социальная психология: Учебное пособие. - СПб.: «Питер», 2010. -С. 90-93.

10. Норкулова Н.Т. Ёшлар маънавиятида аффилиация мотивацияси психологияси. -Т.: «Fan va texnologiya», 2015. -107-б.

11. Норкулова Н.Т. Практическая реализация духовно-нравственного развития в образовательном процессе путём формирования мотива аффилиации среди студентов. // «Духовно-нравственное развитие подрастающего поколения как научно-теоретическая и прикладная проблема» (Материалы международной научно-практической конференции), Казань, 4-5 декабря 2014 г. -С. 211-216.

12. Платонов Ю.П. Социальная психология поведения: Учебное пособие. - СПб.: «Питер», 2006. -С. 464.

13. Хекхаузен X. Мотивация и деятельность. Т. 1. - СПб.: «Питер», 2003. -С. 347-370.

14. Шапарь В.Б., Россоха В.Е., Шапарь О.В. Новейший психологический словарь. Изд. 3-е. - Ростов-н/Д.: «Феникс», 2007. -С. 43.

15. Buunk B. Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role social support with regard to occupation stress. // InStroebe W., Hewstone M. European Review of Social Psychology. - Chichester: John Wiley, 1990, 1. P. 293-322.

16. Norkulova N.T. Ethnopsychological characteristics of the family values forming the affiliation motive among Uzbekistan's young students. // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences (19.00.05; № 2)., Vol. 3, No. 3, 2015. Р. 12-17.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.