Научная статья на тему 'Ўқувчи-ёшларда ҳаётий стратегик ўз-ўзини англашнинг психологик асослари'

Ўқувчи-ёшларда ҳаётий стратегик ўз-ўзини англашнинг психологик асослари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
2063
172
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий / ўз-ўзини англаш / маънавият / этностереотип / этник идентлилик. / national / perceive yourself / culture / ethnic stereotip / ethnic identity

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Амирова Г. Б.

Маълумки, ҳар бир ёш даврининг психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда таълимий ва тарбиявий таъсир ўтказиш инсонда ўз-ўзини англашни вужудга келтиради. Шахсда ўз-ўзини англаш туйғуси қанча эрта уйғонса, шахсий нуқтаи назар, ўз хулқини ҳис қилиш, ўзининг амалий ва жисмоний имкониятларини баҳолаш шунчалик тез пайдо бўлади. Миллий ўзликни англаш ва миллий руҳ ўзаро боғлиқ бўлиб, бир-бирига асосланади. Миллий ўзликни англаш орқали миллат ўз тарихининг баҳосига етади. Мақолада шулар ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL BASES OF THE VITAL STRATEGIC PERCEIVING OF YOUNG STUDENTS

There is no doubt about the fact, making practically and educationally beneficial influence on someone’s mind considering the age factors, contributes to the development of self-understanding. The earlier starts the sense of self-understanding, the personal outlook, the faster develops personal evaluation of practical and physical capacity. National self-consciousness and national spirit are interconnected, and they are based on each other, that is inseparable. National consciousness leads to appreciating the history and culture of one’s country.

Текст научной работы на тему «Ўқувчи-ёшларда ҳаётий стратегик ўз-ўзини англашнинг психологик асослари»

40 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Амирова Г.Б.,

Самарканд кишлок хужалик институти «Педагогика, психология ва укитиш методикаси» кафедраси катта укитувчиси

ДУВЧИ-ЁШЛАРДА ^АЁТИЙ СТРАТЕГИК УЗ-УЗИНИ АНГЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

АМИРОВА Г.Б. УКУУВЧИ-ЁШЛАРДА ЦАЁТИЙ СТРАТЕГИК УЗ-УЗИНИ АНГЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

Маълумки, х,ар бир ёш даврининг психологик хусусиятларини хисобга олган холда таълимий ва тарбиявий таъсир утказиш инсонда уз-узини англашни вужудга келтиради. Шахсда уз-узини англаш туЙFуси канча эрта уЙFонса, шахсий нуктаи назар, уз хулкини хис килиш, узининг амалий ва жисмоний имкониятларини бахолаш шунчалик тез пайдо булади. Миллий узликни англаш ва миллий рух узаро боFлик булиб, бир-бирига асосланади. Миллий узликни англаш оркали мил-лат уз тарихининг бахосига етади. Маколада шулар хакида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: миллий, уз-узини англаш, маънавият, этностереотип, этник идент-лилик.

АМИРОВА Г.Б. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЖИЗНЕННО СТРАТЕГИЧЕСКОГО САМОСОЗНАНИЯ У УЧАЩЕЙСЯ МОЛОДЁЖИ

Известно, что образовательное и воспитательное воздействие на молодёжь с учетом психологических особенностей каждого возраста формирует у человека его самосознание. Насколько рано пробуждается у личности самосознание, настолько рано появляется своя точка зрения, ощущение личного поведения, оценивание своих практических и физических способностей. Национальное самосознание и национальная духовность тесно взаимосвязаны между собой и дополняют друг друга. Через национальное самосознание нация осознаёт ценность своей истории. В статье речь идёт об этих вопросах.

Ключевые слова и понятия: национальный, самознание, духовность, этностереотип, этническая идентичность.

AMIROVA G.B. PSYCHOLOGICAL BASES OF THE VITAL STRATEGIC PERCEIVING OF YOUNG STUDENTS

There is no doubt about the fact, making practically and educationally beneficial influence on someone's mind considering the age factors, contributes to the development of self-understanding. The earlier starts the sense of self-understanding, the personal outlook, the faster develops personal evaluation of practical and physical capacity. National self-consciousness and national spirit are interconnected, and they are based on each other, that is inseparable. National consciousness leads to appreciating the history and culture of one's country.

Keywords: national, perceive yourself, culture, ethnic stereotip, ethnic identity.

Узбекистон Республикаси мустацилликни цулга киритгач, уз цаётининг барча соцаларини сифат жицатдан янгилаш, ду-нёвий демократик давлат ва бозор ицтисодиётига асослан-ган фуцаролик жамиятини барпо этиш йулидан бормоцда.

Мустакиллик йилларида эришилган «... ютукларнинг сабабларини биз, аввало, мард ва матонатли, купни курган халки-мизнинг, одамларимизнинг дунёкараши, сиё-сий онги ва савияси тобора юксалиб бораётга-нида курамиз. Ва энг мухими, бунинг сабаби бугунги кунда хал килувчи куч булиб майдонга чикаётган, замонавий билим ва касб-хунарларни пухта эгаллаган, мустацил ва ян-гича фикрлайдиган, Ватанимизнинг эртанги куни учун масъулиятни уз зиммасига олиш-га кодир булган навцирон ёшларимизни биз узимизнинг ишончимиз, таянчимиз ва суянчимиз деб билганимиздадир»1 деб таъкидлайди Узбекистон Президенти И.А.Каримов.

Давлатимиз куйган вазифаларни амал-га ошириш учун жамият аъзолари, айникса мамлакат ахолисининг ярмидан купини таш-кил киладиган ёшларни сафарбар этиш талаб килинади. Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2010 йил 27 январдаги «Баркамол авлод йили» давлат дастури туFрисида»ги ПК-1271-сонли карорида мазкур Дастурнинг асо-сий вазифалари каторида «... ёшлар уртасида соFлом турмуш тарзини карор топтириш, улар-ни ичкиликбозлик ва гиёхвандлик иллатлари-дан, бошка турли халокатли тахдидлар хамда биз учун ёт булган диний ва экстремистик таъ-сирлардан, тубан «оммавий маданият» хуруж-ларидан химоя килишга доир комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш»2 белгиланган.

Юкоридаги вазифаларга кура, психология фанининг вазифаси ёшларга демократик ва бозор ислохотлари, ижтимоий узгаришларга хамда узини узи ривожлантиришда хукук ва мажбуриятларининг бирлигини, эркинликлар хамда фукаролик масъулиятини тушуниш, иж-

1 Каримов И.А. Эришган марралар билан чегараланмас-дан, бошлаган ислохотларимизни янги боскичга кутариш - бугунги кундаги энг долзарб вазифамиздир. 23-жилд. -Т.: «Узбекистон», 2015. -346-б.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 27 январдаги «Баркамол авлод йили» Давлат дастури туFрисида»ги ПК.-1271-сонли карори. // Узбекистон Рес-

публикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 5-сон, 37-модда, 17-сон, 130-модда; 2011 й., 9-сон, 84-модда.

тимоий нотавонлик ва бокимандалик психо-логиясини бартараф этишга фаол муносабат-да булиш талабларига жавоб берадиган янги психологик фазилатларни ривожлантиришга кумаклашадиган ёшларнинг ижтимоий психологик киёфасини яратишдир. Мустакилликнинг энг мухим вазифаси янги авлодни шакллан-тириш масаласини хал килишда ёшлар он-гида мустахкам маънавий тушунчалар, ин-сонпарварлик ва демократик кадриятларни мустахкамлаш, тарихий илдизларни билиш, миллий анъаналарни тиклашга каратилган.

Буларнинг барчаси ёшларда миллий узликни англаш, узида маълум миллат вакили сифати-да кадриятлар, тушунчалар, эътикодларнинг баркарор тизимини шакллантиришни талаб килади.

Хар бир ёш субъект сифатида хаёт фао-лияти давомида миллий узликни англаш, узини бахолашнинг ижтимоий жараён субъекти сифатида хиссий бахолаш компоненти тарзида намоён булади ва амалга ошади.

Мустакиллик ва жавобгарликни узига олишга кодир укувчи-ёшларнинг онгини шакллантириш муаммоси хозирги мураккаб ижтимоий-иктисодий узгаришлар укувчи-ёшларнинг онгини шакллантиришга таъсир курсатмай колмайдиган бир пайтда айникса долзарб муаммодир.

Танланган мавзу укувчи-ёшларда хаётий-стратегиявий англашни шакллантиришни белгиловчи психологик омилларни урганиш, ижтимоий уз-узини тутишни ички маънавий бошкариш сифатида стратегиявий англашнинг хусусиятларини очиш ва урганишдан иборат.

Психология тарихида психоаналитик наза-рияси вакили Альфред Адлер «одамлар узини-узи англаш оркали узларини ва атроф-оламни такомиллаштириш кобилиятлари мавжуд», дея таъкидлайди»3.

Уз-узини англаш - онг, диккатнинг уз-узига йуналтирилгандаги холати. Бу нарса одамлар-нинг шахсий установкалари ва диспозицияла-

3 Отажонов М. Психоанализ асослари. - Т.: «Узбекистон», 2004.

рига сезгирлигини оширади. Миллий узликни англаш мураккаб ижтимоий психологик феномен булиб, миллат вакилларини узини ижтимоий жараёнга тегишлилик асосида тушуниши ва бу тегишлиликни кадриятлар, тушунчалар, эътикодларнинг баркарор тизими оркали муайян жамиятга тегишлиликни англашни уз ичига олади.

Уз-узини англаш миллий узликни англаш ижтимоий онгнинг узаги, асоси, ядросидир.

Урганилаётган субъект ижтимоий хулк-атворининг х,акикий психик фаоллигида бу компонентлар «масъулият» каби фалсафий-психологик категорияда яхлитланади. «Масъулият» тушунчаси тах,лилининг психологик даражаси инсон ижтимоий хулк-атворининг ички бошкарувчиси саналадиган шахснинг маънавий ибтидосини камраб олади.

Масъулиятлилик зарурат, коида талаб ва х,оказоларнинг ички идрок тарзида амалга оширилишидир.

Инсонларда ташаббускорлик ва масъулиятлилик юкори ёки паст даражада ривожланган булади. Нима учун айни бир жамиятнинг узида шундай сезиларли фарклар юзага келади? Чун-ки х,ар бир инсон узига хос бир олам, бутун бир китоб. Бу китобни укиш, мазмунини тушуниш инсонлардан узига хос онг ва тафаккурни талаб килади. Оилавий мух,ит, ота-онанинг маънавий, интеллектуал ривожланганлик даражаси ёшларда масъулиятлилик, катъиятлилик, ирода ва иштиёкнинг ривожланишига ёки унинг куйи даражада намоён булишига сабаб булади. Ёшлар уз олдиларига куйган максад йулида турган барча заифликларни англаш ва ундан холос булиши учун улардаги масъулиятлилик ишонч, тажриба ва кучга айланади. Укувчи-ёшлар жамоат ишларида узларининг фаоллиги ва жушкин х,аракатлари билан ажра-либ турадилар. Ота-она зийраклик билан фар-зандларида уз куч ва имкониятларига ишонч туFдира олиши, белгиланган максад йулида х,ар кандай тусик ва кийинчиликларни енгиш-га ургатишлари, ижтимоий ишларда баланд рух, билан ишлашга ундашлари керак. Жамоат ишлари ёшларни куп нарсаларга ургатади: масъулият х,исси, ташкилотчилик кобилияти, ахлок-одоб.

Биз истаган вактда х,амма нарсани узгартира оламиз. Истасак, китоб укиймиз, янги билим-лар билан онгимизни бойитамиз. Истасак, янги

фаолият бошлаб, х,аётимизни узгартиришимиз мумкин. Биз х,еч нарса килмасдан х,ам вактимизни утказишимиз мумкин. Хозирги даврда жамиятнинг баркарор тараккиёти, ижтимоий муносабатларнинг такомиллашуви ва инсонпарварлашуви, инсоннинг уз имконият-ларини янада туларок руёбга чикариб, комил-лик сари одимлаши куп жих,атдан масъулият, иштиёк, ташаббус, тафаккурнинг эркин ривож-ланишига боFлик.

Хар бир киши уз-узига яхши, объектив бах,о беришни истайди, лекин уз шахсий фазилатла-рини кандай англаб тан олишни купчилик ту-шунмайди. Бизнинг уз-узимизга бах,о бериши-миз яшаб утган йилларимизда туплаган барча тушунчаларни хаёлан тасаввур этиш оркали шаклланади. Уз-узини бах,олаш жараёни кандай кечади? Болаликда инсон бах,оси мияга жойланаётганда, узимиз х,акимизда атрофда-гилардан маълумот туплаймиз. Агар бола ота-онасидан мух,аббат, раFбат курса, улFайганда уз-узига яхши муносабатда булади.

Шахс узини англашини ташкил килиш тар-киблари (маънавий кадриятлар, назорат йуналиши, узини бах,олаш, мулох,азалари, миссий х,олат бах,оси, ижтимоий коида) бир-бирини тулдиради ва уларнинг сифатли мох,ияти инсоннинг ижтимоий фаоллик нуктаи назарини тубдан узгартиришни белгилаш ба-робарида узини англашнинг амалдаги функ-цияларининг шаклланишини таъминлайди.

Ёшларга жамиятнинг таркибий кисми ва узига хос гурух,и сифатида караш керак. Чунки киши психологияси ва унинг хусусиятларини билмасдан туриб, интеграция х,амда ижтимоий курилишни амалга ошириб булмайди1. Унинг шаклланиши, уз-узини англашини шу жамият доирасида, унинг ички хусусиятларидан ке-либ чикиб тах,лил килиш керак. Кадимги юнон математиги ва мутафаккири Пифагор 20 ёш-дан 40 ёшгача булганларни, XIX аср француз физиологи Флуранс 20 ёшдан 29 ёшгача, XIX аср охири XX аср бошларида яшаб утган немис физиологи Макс Рубнер 15 ёшдан 24 ёшгача, XIX асрнинг биринчи ярмида яшаб утган рус статисти ва демографи А.Рословский 15 ёшдан 30 ёшгача булган кишиларни, америкалик демограф Д.Боуг 9 ёшдан 17 ёшгача булган ав-

1 Гаджиев А.М. Алфавит сознания. - Т.: Изд-во медицинской литературы, 1999. -С. 87.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 2

лодни, рус демографи Б.Урланис эса 16 ёшдан 24 ёшгача булганларни ёшлар гурухига ки-ритган. Шаркда эса 40 ёшгача хар томонлама ривожланган кишиларни 15 ёшдан бошлаб шу гурухга киритишади1. Биз эса айнан 15 ёшдан ошган укувчи-ёшларда хаётий-стратегиявий англашнинг психологик хусусиятларини урга-нишни назарда тутганмиз. Ёшлар 16 ёшдан 30 ёшгача булган, анча кенг салохиятга эга булган алохида, мустакил ижтимоий демографик гурухни ташкил этади. Ёшларнинг узига хосли-гини чукуррок акс эттириш, улар психология-сини кузатиш учун ёшларни куйидаги кичик гурухларга булиш мумкин:

1) таълим олувчи ёшлар;

2) ишловчи ёшлар;

3) кишлок ёшлари;

4) шахар ёшлари;

5) ижодкор ёшлар2.

Укувчи-ёшларда хаётий-стратегиявий англашнинг узига хосликларини илмий тажриба йули билан аниклаш, урганишни максад килиб куйганмиз. Бундан ташкари, шахс ривожла-нишининг усмирлик даврида миллий узликни англашнинг гендер ва этнопсихологик узига хосликларини аниклаймиз.

Мазкур масала буйича муаллиф томонидан тадкикотлар олиб борилди.

Тажрибада 15-18 ёшли касб-хунар коллеж-лари талабалари катнашди.

Тадкикотнинг методологик асоси психоло-гияда умум эътироф этилган шахснинг шакл-ланиш жараёни конуний характерга эга, хам ички шартлар билан, хам ташки таъсир этувчи омиллар билан аникланган жараён сифатида хамда инсонга фаолиятнинг фаол субъекти сифатида каралиши хакидаги фундаментал конун хисобланади (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев ва бошкалар).

Тадкикотнинг максади ва масалаларига мос равишда куйидаги метод ва методикалардан фойдаланилди.

1. Н.С.Сафаев томонидан ишлаб чикилган ижтимоий-психологик суровнома3.

1 Бобомуродов Э. Бобомуродова Ш. Узбекистон ёшла-рининг ижтимоий психологияси. - Т.: «Узбекистон» 2010. -10-б.

2 Уша жойда.

3 Сафаев Н.С. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодежи. / Докторская диссертация. - Т., 2005. -С. 12.

2. М.Рокичнинг кадриятлар йуналиши ус-луби4.

3. Назоратнинг субъектив локуси даража-сини (НСД) аниклаш5.

4. Диний йуналишни бахолаш буйича «Оллпорт»6 услубининг мукаммаллаштирил-ган варианти.

5. Математик статистика услублари.

Тадкикотнинг натижалари куйидагиларда

ифодаланди:

Укувчи-ёшларда хаётий-стратегиявий англашнинг психологик хусусиятларини тадкик килишнинг назарий ахамияти илмий тасаввур-ларни (кейинчалик) амалга ошириш имконини беради;

- миллий узликни англашнинг функционал курилиши шахснинг ижтимоий хулк-атворини аникловчи омил эканлиги хакидаги тушунча-лар;

- миллий уз-узини англашнинг ишчи ху-сусиятлари - миллат тасаввурларини худ-ди узиники сифатида кабул килиш, унинг кайсидир этник жамиятга тегишлилигини ту-шуниш, мамлакатни диний бирлик, тил хамда анъаналар оркали, кадрият ва бошка ижтимоий гурухларга хурмат оркали мухимлаштириш;

- масъулиятлилик ва жавобгарлик - инсо-ниятнинг фаол фаолиятларидан бири булиб, инсон хаёт йулини танлашда хаётий стратегия сифатида катнашиши;

- укувчи-ёшларда ижтимоий фаол хаёт позициясини шакллантирувчи психологик-педагогик йуллар, шакллар ва усуллар хакидаги тушунчалар.

Мазкур тадкикотнинг назарий ахамияти шундан иборатки, ажратилган узига хослик-лар миллий узликни англаш хусусиятларини нафакат очиб беради, балки республика-миз мафкураси талаблари ва умуминсоний кадриятларга мос келадиган миллий узликни англаш шаклланишининг бир катор кону-ниятларини юзага чикаради ва урганади.

Келажакда демократик жамият куриш му-аммосини куплаб олимлар, айникса, психология ва педагогика фанлари вакиллари хозирги

4 Ахмеджанов Э.Р. Психологические тесты. 1, 2 тома. -М.: «ТОО Лист», 1996.

5 Уша жойда.

6 Олппорт Г. Личность в психологии. - М.: КСП и СПБ «Ювента», 1998. -С. 122.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 2

даврдаги холат оркали тахлил киладилар. Бунда келажак янги жамиятнинг чизгилари ва хусусиятлари нафакат бугунги хаётнинг алохида - иктисодий, сиёсий ва хоказо томон-лари билан, балки бир бутун, комплекс холда урганилиши лозим. Бу алокада инсон жавоб-гарлиги масалаларини урганиш мухим урин эгаллайди. Келажак моделини яратиш учун уларни куриб чикиш зарурати шу билан бел-гиланадики, улар оркали шахс диспозицияси, унинг маънавий талаблари юзага келади.

Тадкикотнинг амалий ахамияти куйидаги-лардан иборат:

1. Миллий узликни англашнинг узига хос-ликлари, унинг гендер ва этнопсихологик хусусиятлари хакида олинган маълумотлар усиб

келаётган авлодни тарбиялаш шакллари, усул-ларини келажакда такомиллаштириш учун кимматли ахамиятга эга.

2. Олинган маълумотлардан укитувчилар тайёрлаш жараёнида, уларнинг миллий узликни англаш хусусиятлари билан таништи-риш, бошкача айтганда, усиб келаётган авлод тарбияси амалиётида фойдаланиш назарда ту-тилган.

3. Шунингдек, хаётий-стратегиявий англаш-ни шакллантиришнинг узига хосликларини кейинги укув тарбия жараёнида урганиш, ёш ва индивидуал фарклар, уларнинг укув-тарбия жараёнида юзага чикишини тахлил килиш им-конияти яратилади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 27 январдаги «Баркамол авлод йили» Давлат дастури туFрисида»ги ПК.-1271-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 5-сон, 37-модда, 17-сон, 130-модда; 2011 й., 9-сон, 84-модда.

1. Каримов И.А. Эришган марралар билан чегараланмасдан, бошлаган ислохотларимизни янги боскичга кутариш - бугунги кундаги энг долзарб вазифамиз-дир. 23-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2015. -346-б.

2. Бобомуродов Э., Бобомуродова Ш. Узбекистон ёшларининг ижтимоий психоло-гияси. - Т.: «Узбекистон», 2010. -3-б.

3. Гаджиев А.М. Алфавит сознания. - Т. : Изд-во медицинской литературы, 1999. -С. 87.

4. Отажонов М. Психианализ асослари. - Т., «Узбекистон», 2004.

5. Сафаев Н.С. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодёжи. / Докторская диссертация. - Т., 2005.

6. Социология фанининг хозирги замон масалалари ва муаммолари. Илмий маколалар туплами. - Самарканд, СамДУ Нашр-матбаа маркази. 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.