Научная статья на тему 'ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ'

ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
625
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
эркин иқтисодий зоналар / эркин божхона зонаси / бож олинмайдиган зона / махсус иқтисодий зона / эркин иқтисодий зона / экспорт-ишлаб чиқариш зонаси / қўшма корхоналарга имтиёзли кредитлар бериш / Территориаллик / Имтиёзли даволаш / Анклави / Маҳаллий / Контраст / Эхтратерриториаллик / Очиқлик / Ориентасия.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шерзод Солижонович Махсудов

Мазкур мақолада эркин иқтисодий зоналарни фаолиятини ривожлантириш ва кенгайтириш масалаларга бағишланган. Эркин иқтисодий зоналарда фаолият юритаётган тадбиркорлар берилган имтиёзлар характери, Эркин иқтисодий мақомга эга ҳудудларни аниқлашга ёндашувларни тизимлаштириш, Эркин иқтисодий зоналар ҳудудида махсус иқтисодий шароитларни шакллантириш йўналишлари, Эркин иқтисодий зоналарнинг асосий тизимли хусусиятлари доир хулосалар қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ»

ЭРКИН ЩТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ЩТИСОДИЁТИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ

Шерзод Солижонович Махсудов

Фаргона давлат университети тадкикртчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада эркин иктисодий зоналарни фаолиятини ривожлантириш ва кенгайтириш масалаларга багишланган. Эркин иктисодий зоналарда фаолият юритаётган тадбиркорлар берилган имтиёзлар характери, Эркин иктисодий макомга эга худудларни аниклашга ёндашувларни тизимлаштириш, Эркин иктисодий зоналар худудида махсус иктисодий шароитларни шакллантириш йуналишлари, Эркин иктисодий зоналарнинг асосий тизимли хусусиятлари доир хулосалар килинган.

Калит сузлар: эркин иктисодий зоналар, эркин божхона зонаси, бож олинмайдиган зона, махсус иктисодий зона, эркин иктисодий зона, экспорт-ишлаб чикариш зонаси, кушма корхоналарга имтиёзли кредитлар бериш, Территориаллик, Имтиёзли даволаш, Анклави, Махаллий, Контраст, Эхтратерриториаллик, Очиклик, Ориентасия.

EFFECTIVE PARTY OF DEVELOPMENT OF FREE ECONOMIC ZONES IN

UZBEKISTAN

ABSTRACT

This article is devoted to improving the efficiency of free economic zones. Conclusions are drawn about the effective creation of free economic zones, the improvement of the specialization of free economic zones in our country.

Keywords: free economic zones, effective creation of free economic zones, small business and private entrepreneurship are provided with a "single window", modern infrastructure facilities, large transport communications.

KHPHm

^axoH HKTHCognëTH XXI acpra Kenuô, HKTHCognëTHHHr TaaHH Hy^Tanapura aönaHraH 3H3nap ^aonutfraHu KeHrafiTupumra gyHë MHKëcnga ^HggHH эtтн6оp Kaparangu. ^aBnaraap H^THCognô ^uxaxgaH puBO^naHMaraH xygygnapuHu xopn^HH KanHTan xucoöura puBO^narnupum, ynapgaru umcronuKHu ôapTapa^ этнm, umnaô HHKapnmHH fiynra Rynum, paKaMnu TexHonoruanapHu y3Hga aKC эттнpгaн hhphk noHHx,anapHH aManra omupum opK&nu "XygyguH puBO^narnupum cuëcaTH"HH onuô

боришмокда. Ривожлантириш сиёсатини асоси булиб, Эркин иктисодий зоналар хисобланади.

Эркин иктисодий зоналар -давлатлараро келишувларга ёки махсус конунларга мувофик, хужалик ва ташки иктисодий фаолият билан шугулланиш учун имтиёзли солик, молия, хукукдй шароитлар жорий килинадиган муайян худудлар. Хорижий ва махаллий тадбиркорларни жалб этиш максадларида ташкил этилади ва уларда зарур ишлаб чикариш ва иш юритиш инфратузилмаси барпо этилади. Эркин иктисодий зоналар куп холларда давлатлараро туташ худудларда (бир неча давлатларнинг чегаралари туташган худуд), халкаро аэропортлар, порт шахарларда ёки транспорт йуллари туташган худудларда ташкил этилади.

Эркин иктисодий зоналарда алохида халкаро хукукий статус жорий этилади. Лекин у каерда жойлашишидан катъи назар, шу мамлакатнинг ажралмас булаги хисобланади, барча амалиётлар (ер ажратиш, фирма ва компанияларни ташкил этиш, чегарадан юкларни, товарларни олиб кириш ва олиб чикиш, бож туловлари, солик туловлари буйича имтиёзлар, кайси валюта ёки валюталар тулов воситасини уташи, худудни бошкариш тартиби ва бошкалар) кабул килинган коидалар асосида тезкорлик билан бажарилади. Эркин иктисодий зоналарни ташкил этишдан максад куплаб янги технология, инвестицияларни жалб килиб, ривожланган иктисодий макон яратиш ва шу йул билан мамлакат иктисодиётини тезкорлик билан ривожлантиришдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Халкаро ташкилотларнинг илмий нашрларида ва хисоботларида "Эркин иктисодий зона" атамаси турли хил зоналарни тавсифлаш учун ишлатилади. Аммо илмий адабиётларда сиз худди шу нарсани англатадиган 30 га якин атамаларни топишингиз мумкин: "эркин божхона зонаси", "бож олинмайдиган зона","махсус иктисодий зона","эркин иктисодий зона","экспорт-ишлаб чикариш зонаси" ва бошкалар. Бошиданок чет эллик тадкикотчилар "эркин иктисодий зона" атамасини афзал куришди. Улар орасида инглизлар П. Хапп ва Г. Хаув, америкалик С.Бутлерлар бир вактнинг узида кийин иктисодий вазиятда булган худудлар учун махсус даволаш консепциясини таклиф килган. Бундай сохаларда бу ерда бизнес килиш истагини билдирган тадбиркорлар, уларнинг фикрига кура, ишлаб чикариш, савдо ва хизмат курсатиш фаолиятини фаоллаштиришга ёрдам бериш учун бир катор имтиёзларни такдим етиш, уларнинг фаолиятини камрок катъий тартибга солиш максадга мувофикдир. "Эркин иктисодий зона" атамаси Киото Конвенсиясида белгиланганидан сунг, у жахон амалиётида энг куп тан олинаган булди.

Эркин иктисодий зоналар уларнинг таъсисчилари томонидан очик иктисодиёт тамойилларини амалга оширишда мухим бугин сифатида каралади.

Уларнинг фаолияти ташки иктисодий фаолиятни эркинлаштириш ва фаоллаштириш билан боглик. Резидентлар ва норезидентлар учун махсус имтиёзли иктисодий шароитлар ташки савдо, умумий иктисодий, ижтимоий, илмий ва техник муаммоларни хал килишга ёрдам беради.

НАТИЖАЛАР

Хорижий тадбиркорларга бериладиган имтиёзларнинг характери одатда куйидагилардан иборат:

* зоналар худуди мамлакатнинг божхона чегараларидан чикарилади ва уларнинг ташки дунё билан савдоси импорт божлари ва тарифсиз экспорт-импорт чекловларидан озод килинади. Ишлаб чикаришни ташкил этиш учун зарур булган барча нарсалар чекловлардан озод килинади.

* хорижий иштирокчиларни даромад солигидан озод килиш ва миллий конунчиликка мувофик хорижий фирмаларга нисбатан мавжуд булган бошка солик мажбуриятлари буйича имтиёзлар бериш);

* чет эл капитали иштирокидаги аралаш корхоналар учун имтиёзли солик режимини яратиш;

* худудда яратилган ишлаб чикариш объектларини хукукий руйхатдан утказиш тартибини соддалаштириш;

* ерни имтиёзли ставкаларда ижарага бериш;

* яратилаётган корхоналар учун зарур инфратузилмани куллаб-кувватлаш, шу жумладан транспорт, чет элликлар учун уй-жой ва офис жойларини таъминлаш;

* кушма корхоналарга имтиёзли кредитлар бериш;

* валюта чекловларининг йуклиги ва фойдани экспорт килишда хар хил тусикларни олиб ташлаш;

* устав капиталининг талаб килинадиган даражасини пасайтириш (купинча оддийгина эълон килинади, лекин туланмайди);

* тадбиркорларнинг талабларига мувофик махаллий мехнатдан фойдаланишнинг махсус режимини яратиш (энг кам иш хаки ва максимал иш соатларини тухтатиб туриш, иш хакини бозор асосида белгилаш, тадбиркорларни миллий ижтимоий таъминот фондларига бадал тулашдан озод килиш, зоналар ичида касаба уюшмаларини такиклаш).

Эркин иктисодий макомга эга худудларни аниклашга ёндашувларни тизимлаштириш, ЭИЗ мамлакатнинг иктисодий маконининг бир кисми булиб, унинг элементлари (субъектлари) уртасидаги алокалар ва муносабатлар турларининг яхлитлиги ва хилма-хиллиги билан ажралиб турадиган мураккаб тизимга эга эканлигини аниклашга имкон берди. ЭИЗ давлатнинг нисбатан кичик худуди сифатида энг кенг таркалган булиб, у ерда хорижий инвесторларни жалб

килиш учун умумий билан таккослаганда имтиёзли иктисодий фаолият режими жорий этилади ва бунинг учун барча зарур инфратузилма яратилмокда.

Эркин иктисодий зоналарнинг ишлашини худуднинг табиий иктисодий ва географик афзалликлари ва давлат томонидан тартибга солиш воситалари мажмуаси сифатида схематик тарзда ифодалаш мумкин, бу эса ЭИЗ фаолиятини яратиш ва таъминлаш учун асосдир. Такдим этилган ёндашувлар нуктаи назаридан ЭИЗ фаолиятининг етакчи механизми 7 йуналиш билан белгиланади.

ЭИЗ худудида махсус иктисодий шароитларни шакллантириш йуналишлари (муаллиф томонидан тузилган)

ЭИЗ фаолиятининг узига хос хусусиятларини шакллантириш схемаси циклик ривожланиш механизми сифатида куриб чикилиши керак. У бозор иктисодиётининг узига хос хусусиятлари билан уни саклаб колиш ва ривожлантириш учун узаро алокада булишга мажбур булган ташки мухит сифатида олдиндан белгиланади. Ривожланишнинг даврийлиги "усиш- пасайиш -депрессия - жонланиш "фазаларига мос келади.

Эркин иктисодий зоналарнинг асосий тизимли хусусиятлари, уларни иктисодий фаолиятни ташкил этишнинг махсус шакли сифатида белгилайди:

1. Территориаллик. Фезлар мамлакатнинг ажралмас кисми булиб колмокда, бу ерда иктисодий агентлар махсус такдим етилган иктисодий шароитлардан ташкари, мавжуд иктисодий тартиб доирасида ишлайди.

2. Имтиёзли даволаш. Миллий ва хорижий тадбиркорлар учун махсус имтиёзли иктисодий шароитлар булиши шарт.

3. Анклави. Иктисодий жараёнларга давлат аралашувини танлаб кискартириш амалга ошириладиган худуднинг чекланишини билдиради. ЭИЗлар миллий иктисодий маконнинг алохида кисмини ташкил етади, бу ерда давлатнинг бошка худудларида фойдаланилмайдиган имтиёзлар ва шартлар туплами кулланилади.

4. Махаллий. Эркин зонанинг майдони иложи борича ихчам булиши керак, чунки факат бу холда ривожланган худудий инфратузилмани шакллантириш туфайли ижобий таъсирга ишониш мумкин.

5. Контраст. Умуман олганда, эркин иктисодий зонадаги инвестисия мухити мамлакатнинг бошка худудлари ва бошка давлатларникидан сезиларли даражада фарк килиши керак.

6. Эхтратерриториаллик. ЭИЗнинг контрасти мутлак эмас, балки нисбий афзалликлар билан таъминланиши ва яхшиланиши керак.

7. Очиклик. ЭИЗ атроф-мухитдан ажратиб булмайди ва булмаслиги керак. Умуман иктисодиёт учун иш олиб бориб, у энг куп каналлар оркали у билан фаол алокада булиб, минтака иктисодиётини ривожлантиришнинг энг мухим каталитик омилларидан бири булиб хизмат килади.

8. Ориентация. ЭИЗнинг ишлаши хар доим умумий максад ёки максадлар тизими билан белгиланадиган йуналишга эга. Иктисодиётнинг ишлаб чикариш ва юкори технологияли тармокларини ривожлантириш, туризмни ривожлантириш, санаторий-курорт сектори, порт ва транспорт инфратузилмалари, технологияларни ривожлантириш ва уларнинг натижаларини тижоратлаштириш, янги турдаги махсулотларни ишлаб чикариш учун эркин иктисодий зоналар ташкил этилади.

МУ^ОКАМА

Узбекистонда миллий иктисодиётини жадаллаштиришга мухим хисса кушувчи эркин иктисодий зоналарни барпо этиш ва уларни ривожлантиришга алохида эътибор каратилмокда. Жумладан, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 12 январ куни 4 та эркин иктисодий зоналар ташкил этиш тугрисидаги фармони имзоланди. Самаркад вилоятининг Ургут туманида, Бухоро вилоятининг Гиждувон туманида, Фаргона вилоятининг Кукон шахрида ва Хоразм вилоятининг Хазорасп туманида, 2019 йил 13 сентябрда "Чирокчи" эркин иктисодий зона, 2019 йил 11 ноябрда "Нукус" эркин иктисодий зона, 2021 йил 22 февралда "Коракалопк-агро" эркин иктисодий зонасилар ташкил килинди.

ЭИЗ томонидан 2021 йил якуни холатига Эркин иктисодий зоналар худудларида амалга оширилган лойихалар томонидан ишлаб чикарилган ва экспорт махсулотлари тугрисида (1-жадвал).[1]

№ Эркин иктимодий зона номи Ишлаб чикариш (Млрд.сум) Эскпорт (млн.долл.)

1 "Навоий" эркин иктисодий зона 3580.0 58.65

2 "Ангрен" эркин иктисодий зона 5376.4 62.60

3 "Жиззах" эркин иктисодий зона 2195.8 29.58

4 "Ургут" эркин иктисодий зона 1750.0 56.56

5 "Гиждивон" эркин иктисодий зона 540.8 32.55

6 "Кукон" эркин иктисодий зона 1753.1 56.78

7 "Хозарасп" эркин иктисодий зона 708.0 8.48

8 "Сирдарё" эркин иктисодий зона 1405.5 58.1

9 "Нукус" эркин иктисодий зона 79.0 2.35

10 "Зомин-фрам" эркин иктисодий зона 4.5 0.065

11 "Косонсой-фарм" эркин иктисодий зона 45.9 1.10

12 "Сирдарё-фарм" эркин иктисодий зона 133.2 0.77

13 "Термиз" эркин иктисодий зона 8.6

14 "Бухоро-агро" эркин иктисодий зона 301.6 8.17

15 "Наманган" эркин иктисодий зона 233.5 15.20

16 "Андижон-фарм" эркин иктисодий зона 64.0

Жами (16 эркин иктисодий зоналар) 18179.8 390.96

Эркин иктисодий зоналар томонидан 2022 йил 1 январ холатига амалга оширилган лойихалар томонидан ишлаб чикарилган махсулотлар жами 18179.8 млрд.сум (шундан, 390.96 млн.доллари хорижга экспорт)ни ташкил этган. Маълумотдан куриниб турибдики, мавжуд эркин иктисодий зоналар мамлакат макроиктисодий курсатгичларига ижобий таъсир курсатмокда. ХУЛОСА

Юкоридагилардан келиб чикиб, куйидагича хулоса ва таклифлар килиш мумкин:

Мамлакатда эркин иктисодий зоналарни ривожлантириш мамлакатнинг макроиктисодий курсатгичларини ортишига, шунингдек ишсизлик даражасини камайиши ва ахоли турмуш даражасини ортишига олиб келади.

-Ташки иктисодий алокаларнинг кучайтириш ва ЭИЗларнинг эскпорт салохиятини ошириш каратилган давлатнинг рагбатлантирувчи сиёсати юритиш;

-Марказий Осиё давлатлари ва шунингдек МДХ, давлатлари доирасида интеграцион алокаларнинг янада кучайтириш;

-Очик инновациялар моделининг кенг кулланилишига шарт-шароит яратиш; -Хорижий хамкорлар билан биргаликда тадкикотларни амалга ошириш ва инновацион лойихаларни амалга ошириш;

-Юкори технологияли ишлаб чикаришларни йулга куйишга катта эътибор каратилиши;

-Махаллий ЭИЗларнинг нуфузини ошириш максадида мохирона менежмент ва маркетинг стратегияларининг амалга оширилиши

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Инвеститциялар ва ташки савдо вазирлиги маълумотлари .

2. Рашидов М.К. "Эркин иктисодий зоналарни ривожлантиришнинг жахон тажрибаси" "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнал №5, сентябрь-октябрь, 2018 йил.

3. Хдмроев Х,.Р. Зонал сиёсат: Монография.- Тошкент: Фан,- 2008.

4. Рахматов Б.Б., Бакоев Х,.Н. Эркин иктисодий зоналар ташкил этиш йуналишлари. "Кончилик хабарномаси" 2009 йил 4-сон.

5. Авдокушин Е.Ф. Свободные (специальные) экономические зоны. М. 1993.С124.

6. Хамракулов, И. Б. (2021). КИЧИК САНОАТ ЗОНАЛАРИНИ БАРПО ЭТИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. Scientific progress, 2(7), 586-592.

7. Рахимова, К Н. К (2022). ЯШИЛ БИЗНЕС АХДМИЯТИНИНГ ОРТИБ БОРИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ ЗАРУРАТИ. Scientific progress, 3(2), 880-885.

8. Burxonovich, M. R. (2022). THE IMPORTANCE OF BASIC MATERIALS AND TECHNOLOGICAL LOSSES IN INCREASING ECONOMIC EFFICIENCY IN THE FORMATION OF COST. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1), 727-732.

9. Мирзаев, Р. Б., & Юлдашев, Х. А. (2022). АВТОМОБИЛ ОЙНАЛАРИ ИШЛАБ ЧЩАРИШДА ИСТЕЪМОЛЧИ ТАЛАБЛАРИНИ ИШЛАБ ЧЩАРИШ ТАННАРХИГА ТАЪСИРИ. Scientific progress, 3(2), 1173-1178.

10. Butaboev, M. T., & Karimov, U. U. (2020). «ЗЕЛЁНАЯ ЭКОНОМИКА». МИРОВОЙ ОПЫТ И ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ. Theoretical & Applied Science, (2), 704-710.

11. Бутабоев, М. Т., & Каримов, У. У. (2020). Переход к «Зелёной экономике» и особенности её развития в Узбекистане. Интернаука, 23(152), 41.

12. Рахимов, Д. Ш. (2021). САНОАТ ЩТИСОДИЁТИДА МАХАЛЛИЙЛАШТИРИЛАЁТГАН МАДСУЛОТЛАРНИ ДИВЕРСИКАЦИЯЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА. Scientific progress, 1(6), 505-511.

13. Raximov, D. S. (2021). DIVERSIFIKATSIYA HUDUDLAR SANOATNI MUVOZANATLI STRATEGIK RIVOJLANTIRISh YO'NALIShLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 199-207.

14. КАРИМОВ, У. ЕНГИЛ САНОАТ КОРХОНАЛАРИ РАВДБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ БУЙИЧА МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЯЛАРИ. СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК Учредители: Общество с ограниченной ответственностью"Интернаука", 78-80.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.