Научная статья на тему 'Деворбоп қурилиш материаллари корхоналарида молиявий ҳисоботнинг хусусиятлари'

Деворбоп қурилиш материаллари корхоналарида молиявий ҳисоботнинг хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
313
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Утемуратов А. Б.

Янгидан тикланаётган ва шиддат билан ривожланаётган деворбоп қурилиш материалларини ишлаб чиқариш саноати Ўзбекистон иқтисодиёти учун жуда зарур ва стратегик аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Деворбоп қурилиш материаллари корхоналарида молиявий ҳисоботнинг хусусиятлари»

V_/

Утемуратов А.Б.

Корак,алпс^истон Давлат университети

ДЕВОРБОП КУРИЛИШ МАТЕРИАЛЛАРИ КОРХОНАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ ЩОБОТНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Янгидан тикланаётган ва шиддат билан ривожла-наётган деворбоп курилиш материалларини иш-лаб чикариш саноати Узбекистон ицтисодиёти учун жуда зарур ва стратегик ацамият касб этади.

Мустакиллик йилларида Республика-мизда курилиш материаллари саноати-ни ривожлантириш максадида янги иш-лаб чикариш кувватларини яратиш Дасту-рига биноан йилига 820 млн. дона пишган Fишт ишлаб чикариш кувватига эга булган 173 та Fишт заводи курилди. Бунинг нати-жасида факат 2009 йилда 38 та инвести-цион лойих,а буйича йилига 216 млн. дона пишган Fишт ишлаб чикариш кувватига эга булган лойих,алар ишга туширилди. 1000 дан ортик янги иш уринлари ярати-либ, тармоклараро кооперация доираси-да 2010 йилда 33,5 млрд. сумлик импорт урнини босадиган мах,аллий хом ашёдан мах,сулот ишлаб чикарилган булса, 2011 йилда бу курсаткич 47 млрд. сумни таш-кил этди.

Республикамиз курилиш материаллари бозоридаги мах,сулотлар салмоFига эъ-тибор каратадиган булсак, унинг 70% ини цемент мах,сулотлари, 15% ини шифер, 10% ини махсус курилиш материаллари ва 1% ни бошкалар ташкил этади.

Бугунги кунда Узбекистонда 2000 дан ортик курилиш материаллари ишлаб чикариш билан банд булган корхоналар фаолият юритаётган булиб, уларнинг 100 дан ортиFи «Узкурилишматериаллари» ак-ционерлик компанияси таркибига киради.

2010 йилда республикамизда курилиш материаллари тармоFида 1,1 трлн. сумлик кийматга эга булган 5,2 млн. тонна цемент, 243 млн. шартли шифер плиткаси, 49,4 млн. шартли дона Fишт ва деворбоп материаллар, 7,4 млн. квадрат метр том

ёпиш ва изоляция материаллари ишлаб чикарилган.

Узбекистон Республикаси Президен-тининг "2007-2011 йиллардаги даврда курилиш материаллари саноати корхо-наларини модернизация килиш, техни-кавий ва технологик кайта жих,озлаш да-стури туFрисида" 2007 йил 1 июндаги ПК-646-сон карори, Узбекистон Республикаси Президентининг "2007-2011 йиллардаги даврда курилиш материаллари саноати корхоналарини модернизация килиш, техникавий ва технологик кайта жих,озлаш дастури туFрисида" 2007 йил 1 июндаги ПК.-646-сон карорига кушимчалар ки-ритиш туFрисида, Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 19 августда-ги пК-1175-сон карори, Узбекистон Республикаси Президентининг «Деворбоп мате-риаллар ишлаб чикаришни купайтиришни раFбатлантириш ва сифатини яхшилаш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида» 2009 йил 19 июндаги ПК-1134-сон карори ва бошка меъёрий-х,укукий базанинг шакллантирилганлиги муносаба-ти билан сох,ада улкан ислох,отлар амалга оширилмокда1.

Деворбоп курилиш материалларини ишлаб чикариш корхоналарида молиявий х,исобот тузиш ва такдим этиш, уни тах,лил килинишини халкаро ва миллий стандарт-лар асосида ташкил этиш масаласи чукур илмий тадкикотлар олиб боришни талаб килади. Бунинг боиси, илFор хорижий таж-рибаларни мамлакатимиз корхоналари

1 «Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2009 йил, 34-сон, 368-модда

фаолиятига т^ридан-т^ри кучирилиши мумкин эмас. Ватанимизда шаклланган мавжуд амалиёт эса уларни бозор муно-сабатларига мувофиклаштиришни талаб этади.

Хозирги вактда

«Узкурилишматериаллари» акционер-лик компанияси буйича йиFма х,исобот 2010 йил учун куйидаги фаолият турлари буйича тулик куламда такдим этилади:

1. Саноат асосий фаолияти буйича умумий х,исобот.

2. Монтаж ва таъмирлаш-курилиш корхоналари асосий фаолияти буйича х,исоботи.

3. Моддий-техника таъминоти ва мол етказиб берувчи корхоналар ва ташкилот-ларнинг асосий фаолияти буйича х,исобот.

4. Транспорт корхоналарининг асосий фаолияти буйича х,исоботи.

5. Геологик - кидирув ташкилотлари асосий фаолияти буйича х,исоботи.

6. Илмий-тадкикот ташкилотларнинг асосий фаолияти буйича х,исоботи.

7. Савдо ва умумий овкатланиш корхоналари ва ташкилотлари асосий фаолияти буйича х,исоботи.

8. Хисоблаш марказининг асосий фаолияти буйича х,исоботи.

9. Бошка ташкилотлар буйича х,исобот.

Бу молиявий х,исоботлар куйидаги бел-гиланган тартибда тасдикланган, стан-дартлаштирилган ва унификацияланган шакллар буйича тузилади:

- «Бухгалтерия баланси»(1-шакл).

-«Молиявий натижалар туFрисидаги

х,исобот»(2-шакл).(1-жадвал).

- «Дебиторлик ва кредиторлик карзлар х,акида маълумотнома» (2-а- шакл). Балан-сга илова;

«Асосий воситалар х,аракати туFрисидаги х,исобот»(3-шакл).

- «Пул окимлари туFрисида х,исобот»(4-шакл).

- «Хусусий капитал туFрисидаги х,исобот»(5-шакл).

Статистик х,исобот шаклларидан куйидагилар тузилади ва топширилади:

-«Корхона харажатлари туFрисида х,исобот» (5-с шакл).

Давлат статистика х,исоботи Узбекистон Республикасининг «Давлат статистикаси туFрисида»ги Конунига асосан такдим этилади. Узбекистон Республикасининг Дав-

лат статистика кумитасининг 2005 йил 1 де-кабр 7-сонли карори билан тасдикланган;

- «Мех,нат х,исоботи»(1-мех,нат шакли). Узбекистон Республикасининг Давлат статистика кумитасининг 2010 йил 15 нояб-рдаги 1-мб-сонли карорига 159-сонли илова;

- «Мавжуд асосий воситалар ва бошка номолиявий активлар х,аракати туFрисида х,исобот»(11-шакл). Давлат статистика х,исоботи;

- «Номолиявий активларга инвестици-ялар туFрисида х,исобот»(2-инвест шакли). Узбекистон Республикасининг Давлат статистика кумитасининг 2010 йил 15 нояб-рдаги 1-мб-сонли карорига 68-сонли ило-ва;

- «Объектлар, кувватларни ишга ту-шириш ва уларнинг курилишига йуналтирилган инвестициялардан фой-даланиш туFрисида х,исобот»(1-К,урилиш шакли). Узбекистон Республикасининг Давлат статистика кумитасининг 2009 йил 16 ноябрдаги 4-сонли карорига 65-сонли илова;

- «Саноат мах,сулоти ишлаб чикариш туFрисида х,исобот»(1-с шакли). Узбекистон Республикасининг Давлат статистика кумитасининг 2010 йил 15 ноябрдаги 1-мб-сонли карорига 26-сонли илова;

Йиллик х,исоботга «Узкурилишматериаллари» акционерлик компани-ясининг 2010 йил учун йиллик молиявий х,исоботига тушунтириш хати» илова килинади, бунда компания фаолиятининг умумий булимлари буйича тавсифи очиб берилади.

Жадвал маълумотларидан куриниб ту-рибдики, «Узсаноаткурилишматериал-лари» акционерлик компаниясида 2010 йили мах,сулот (товар, иш ва хизмат)лар-ни сотишдан соф тушум 2009 йилга нисба-тан 110 432 916 сумга купайган яъни 111,4 % га ошган.

Мах,сулот (товар, иш ва хизмат)лар-ни сотишнинг ялпи фойдаси утган йилга караганда 2010 йили 57472939 сумга орт-ган булиб, 112,7 % ни ташкил этган.

Давр харажатлари 2009 йили 144111006 сум булган булса, бу курсаткич 2010 йили 162438323 сумни ташкил этиб, 18327317 сумга купайган. Давр харажатларининг ортиши умумий мах,сулот х,ажми билан боFлаб тах,лил этиш максадга мувофикдир.

V_/

1-жадвал

«Узсаноатк,урилишматериаллари» акционерлик компаниясининг молиявий натижалари тах,лили, минг сумда

т.р Курсаткичлар номи 2009 йил 2010 йил Фарки

Мутлок узгариш (+,-) % да

1. Махсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотиш-дан соф тушум 966132784 1076565700 +110432916 111,4

2. Сотилган махсулот (товар, иш ва хизмат) лар-нинг таннархи 511955409 564915386 +52959977 110,3

3. Махсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотиш-нинг ялпи фойдаси 454177375 511650314 +57472939 112,7

4. Давр харажатлари, жами 144111006 162438323 +18327317 112,7

Шу жумладан:

5. Сотиш харажатлари 33450821 30585511 -2865310 91,4

6. Маъмурий харажатлар 24862055 26527417 +1665362 106,7

7. Бошка операцион харажатлар 85718622 105286660 +19568038 122,8

8. Келгусида соликка тортиладиган базадан чикариладиган хисобот даври харажатлари 79508 38735 -40773 48,7

9. Асосий фаолиятнинг бошка даромадлари 15457799 19210243 +3752444 124,3

10. Асосий фаолиятнинг фойдаси 325524168 368422234 +42898066 113,2

11. Молиявий фаолиятнинг даромадлари, жами 21225930 43143366 +21917436 203,3

Шу жумладан:

12. Шуъба ва карам хужалик жамиятларидан олинган дивидендлар шаклидаги даромадлар 153841 3059356 +2905515 1988,6

13. Фоизлар шаклидаги даромадлар 8810191 26496022 +17685831 300,7

14. Узок муддатли ижара (лизинг) дан даромадлар 15208 6525 -8683 42,9

15. Валюта курси фаркидан даромадлар 12226515 13303495 +1076980 108,8

16. Молиявий фаолият буйича бошка даромадлари 20175 277968 +257793 1377,8

17. Молиявий фаолият буйича харажатлар, жами 5157194 4070292 -1086902 78,9

шу жумладан:

18. Фоизлар шаклидаги харажатлар 535547 204321 -331226 38,2

19. Узок муддатли ижара (лизинг) буйича фоизлар шаклидаги харажатлар 8846 186 -8660 2,1

20. Валюта курси фаркидан зарарлар 4548915 3709627 -839288 81,5

21. Молиявий фаолият буйича бошка харажатлар 63886 156158 +92272 244,4

22. Умумхужалик фаолиятининг фойдаси 341592904 407495308 65902404 119,3

23. Даромад (фойда) солиFини тулагунга кадар фойда 341592904 407495308 65902404 119,3

24. Даромад (фойда) солиFи 33459873 18744583 -315855290 5,6

25. Юкори фойда олганлиги учун солик 33418423 92620590 +59202167 277,2

26. Фойдадан бошка соликлар ва йиFимлар 16458709 10774568 -5684141 65,5

27. Хисоботдаврининг соф фойдаси 258255899 285355567 27099668 110,5

2009 йли акционерлик компаниянинг асосий фаолиятидан олинган фойдаси 325524168 сумни ташкил к,илган булса, 2010 йили бу курсаткич 368422234 сумни ташкил килиб, мутлок фарк +42898066 сум булган, яъни рентабеллик даражаси утган йилга нисбатан 13,2 % га ошган.

Шуъба ва карам хужалик жамиятлари-дан олинган дивидендлар шаклидаги да-ромадлари 2009 йили факат 153841сум булиб, 2010 йили бу курсаткич карийб 20

баробарга ошганлигини ижобий бахолаш лозим.

«Узсаноатк,урилишматериаллари» акционерлик компаниясининг 2009 йилда-ги соф фойдаси 258255899 сум, хисобот йилида эса 285355567 сумни ташкил этиб, 27099668 сумга ортган яъни бу курсаткич 2009 йилга караганда 110,5 % га ортган.

Юкоридаги хисобот шаклларини тузиш ва такдим этиш амалиётини тахлил килар эканмиз, уларни асосан фаолият турлари

буйича жамланма хисобот тузиш услуби-ётига мансуб эканлиги аён булади. Биз-нинг таклифимизча, бу хисоботларни кон-солидациялашган усулда тузиш максадга мувофик. Бунинг асосий сабаби, компания таркибига кирувчи 100 дан ортик кор-хоналарнинг устав капиталида Бош корхо-нанинг улуши мавжуд булса, хисобот тузиш жараёнида кайта кушилиш натижа-сида сохта ракамлар оркали акциядорлар ва салохиятли инвесторларнинг шуъба жамиятларига таъсисчи сифатида куйган мулки хакконий булмаган сунъий холатда акс этиш эхтимоли пайдо булади.

Фикримизнинг исботи сифатида Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 28 декабр 580-ракам билан руйхатга олинган Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 50-ракам билан 1998 йил 14 октяб-рда тасдикланган «Жамланган молиявий хисоботлар ва шуъба хужалик жамиятларига сармояларни хисобга олиш» номли 8-сонли Узбекистон Республикаси Бухгалтерия хисоби миллий стандартини келти-ришни максадга мувофик, деб уйлаймиз.

Бу стандартга мувофик жамланган хисоботларни тузиш усули сифатида - «жамланган молиявий хисоботларни тайёрлаш чоFида бош жамият ва унга карашли барча шуъба жамиятлар молиявий хисоботлари активларнинг бир хил моддаларини, мажбуриятларни, уз

маблаFи, даромадлари ва харажатла-рини сатрма-сатр жамлаш йули билан бирлаштирилади»-дейилган.

Жамланган молиявий хисоботлар гурух туFрисида ягона жамият сифатида молиявий ахборотдан иборат булиши учун куйидагилар чикариб ташланиши керак:

• хар бир шуъба жамиятга бош жамият инвестицияларининг баланс киймати ва бош жамиятнинг хар бир шуъба жами-ятнинг уз сармоясидаги улуши;

• бош ва шуъба жамиятлар уртасида узаро хисоб-китоб килиш счётлари буйича сальдо;

• даромадлар, харажатлар, диви-дендлар буйича гурух ичидаги операци-ялар, шунингдек шу операциялар нати-жасида вужудга келадиган амалга ошма-ган фойда ва зарарлар, коплаш мумкин булмаган зарарлар бундан мустасно.

Хулоса килиб шуни айтиш жоизки, курилиш материаллари ишлаб чикариш корхоналарининг ривожланиши халкимиз фаровонлигини ошиши билан чамбарчас боFликдир. Бу сохани модернизациялаш ва технологик кайта жихозлаш учун унинг бошкарув тизимини, мулкчилик шаклла-рини такомиллаштириш зарур. Бу эса бошкарувнинг ахборот тизимининг негизи хисобланган молиявий хисобот тизимини халкаро стандартлар даражасида ташкил килинишини талаб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юк-салтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади$. Президент Ис-лом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлан-тириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. www.press-service.uz

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "2007-2011 йиллардаги даврда курилиш материаллари саноати корхоналарини модернизация килиш, техника-вий ва технологик кайта жихозлаш дастури туFрисида" 2007 йил 1 июндаги ПК-646-сон карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "2007-2011 йиллардаги даврда курилиш материаллари саноати корхоналарини модернизация килиш, техника-вий ва технологик кайта жихозлаш дастури туFрисида" 2007 йил 1 июндаги ПК-646-сон Карорига кушимча киритиш туFрисида.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 19 августдаги ПК-1175-сон карори, Узбекистон Республикаси Президентининг «Деворбоп материаллар ишлаб чикаришни купайтиришни раFбатлантириш ва сифатини яхшилаш бора-сидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»."Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами", 2009 йил, 34-сон, 368-модда

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.