Научная статья на тему 'Давлат бюджети даромадлари мониторинги индикаторлари'

Давлат бюджети даромадлари мониторинги индикаторлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
313
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров М. Т., Расулев Ш.

Бюджет сиёсатини ўрта муддатли истиқболда амалга оширишнинг муҳим жиҳатлари бўлиб бюджет стратегиясини шакллантириш ва унинг йўлга қўйилган мониторингини амалга ошириш фуқаролик жамияти яратилиши шароитида муҳим аҳамият касб этади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджети даромадлари мониторинги индикаторлари»

Хайдаров М.Т. Расулев Ш.

Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги Ук,ув маркази

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИ МОНИТОРИНГИ ИНДИКАТОРЛАРИ1

Бюджет сиёсатини урта муддатли истицболда амалга оширишнинг муцим жицатлари булиб бюджет стратегиясини шакллантириш ва унинг йулга цуйилган мониторингини амалга ошириш фуцаролик жамияти яратилиши шароитида муцим ацамият касб этади

~ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/ 65 >

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

Узбекистон Республикаси Президенти тарафидан таклиф этилган фукаролик жамияти концепциясини жорий килиш, бар-ча давлат муассасалари, жумладан, давлат молия органлари, солик муассасалари би-лан кенг микёсда ижтимоий х,амкорликни назарда тутади. Ушбу х,амкорликнинг на-тижасида нафакат давлат органлари-нинг шаффоф х,аракатланиши таъминла-нади, балки вакил органлар, ижрочи ор-ганлар, тадбиркорлар, нодавлат ташки-лотлари ва бошка жамият ташкилотлари орасида х,амкорлик кучайиб, узаро англа-шилмовчиликларга чек куйилади, ва жа-дал тараккиётга замин яратилади2.

Шу нуктаи назардан караганда, давлат бюджети даромадларининг мониторинги, алох,ида ах,амиятга эга. Назорати эмас ай-нан мониторинги. Чунки назорат деганда, купрок маъмурий тизимга хос юкори таш-килотнинг куйи ташкилот устидан амалга ошириладиган текшириш ва текшириш натижасида жазо чораларига суянган ти-зим тушунилади. Бундан фаркли уларок, мониторинг - кузатув маъносини билди-риб, х,амкорликни назарда тутади. Бунда нафакат вертикал, яъни юкори ташки-

1 Мазкур макола ДФТ кумитаси 2-052 лойихаси-ни бажариш микёсида тайёрланган.

2 "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi" О^Ье^^п Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 12.11.2010 О^Ье^^п Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma'ruzasi

лотнинг куйи ташкилотнинг устидан тек-ширув ишлари, балки х,амкорликда, эри-шилган натижалар ва амалга ошира олма-ган ишларнинг тах,лили, бу х,олатнинг са-баблари х,амкорликда урганилиб, муам-моларни бартараф килиш чоралари иш-лаб чикилади.

Шуни яна бир таъкидлаш лозимки, юкорида келтирилгандек, мониторингда нафакат юкори ва куйи ташкилот муноса-батлари, балки турли нодавлат ташкилот-лар, хусусий ва вакил такшкилотлар фаол иштирок этиб, уз х,иссаларани кушиб бо-ришлари назарда тутилади.

Мониторинг деганда махсус ташкил этилган ва доимий фаолият курсатадиган кузатувлар тизими, ахборотларни жам-лаш, тах,лил килиш ва таркатиш, шунинг-дек жамиятнинг асосий жараёнлари-ни прогнозлаштириш тушунилади. Бюджет мониторингининг бош вазифаси булиб аник, объектив ва долзарб маълу-мотни олиш, уни бюджет стратегиясини мувофиклаштириш ва уни янада такомил-лаштириб бориш буйича таклифлар иш-лаб чикиш ва карорлар кабул килиш учун шароитлар тайёрлаш максадли-тизимли равишда тах,лил килиш ва бах,олаш х,исобланади.

Албатта бунинг учун олдиндан, мониторинг объекти, субъекти ва услубла-ри ва тах,лил килинганда натижаларнинг бах,олаш мезонлари ва ёки индикаторла-ри белгилаб олинади.

г~66 ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/-ч_ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

1-жадвал.

2006-2010 йиллар учун давлат бюджети даромадлилиги даражаси

~ ———Йиллар Курсаткичлар ~ ~———______ 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

ЯИМ, млрд.сум 20759,3 28186,2 37746,7 49275,6 61831,2

ДБ даромадлари (мак,садли жамFармаларсиз), усиш суръатлари утган йилга нисбатан % да 120,9 136,9 142,6 123,7 125,4

Бюджет даромадлилиги даражаси, % 21,6 21,8 23,2 22,0 22,0

Давлат бюджети даромадлар кисми мо-ниторингини олиб бориш куйидагиларни уз ичига олади:

• давлат конунчилик ва ижро орган-ларини солик-бюджет сиёсатини амал-га ошириш буйича адекват бошкарув карорларини кабул килиш учун ахборот такдим килиш;

• солик солинадиган база, х,удудлар солик салох,ияти ва шунга ухшаш бошка турли хилдаги маълумотларни бирлашти-риш;

• конунчилик ва ижро органлари-нинг солик-бюджет сиёсатини ва жорий давлат бюджети даромадлари прогнозла-рини корректировка килиш жараёнида-ги узаро муносабатлар самарадорлигини ошириш;

• мамлакат иктисодиётдаги айрим сох,алар молиявий х,олатни оператив тах,лил этиш;

• солик-бюджет сиёсати чора-тадбирлари ижросида меъёрий-х,укукий х,ужжатларни кабул килишда ахборот би-лан таъминлаш.

Бюджет стратегиясини амалга ошириш жараёнида мониторинг инструментлари-ни куллаш бир катор мух,им вазифаларни бажаришга имкон беради. Буларга бюджет стратегияси борасида конунчилик ва х,укумат карорларининг мувофиклиги, бюджет сох,асидаги ислох,отлар натижаси-да даромадлар прогнозининг аниклигини урнатиш, мувофиклаштирувни амалга ошириш максадида узок муддатли сал-бий тенденцияларни олдиндан кура би-лиш, мамлакатда булиб утаётган жорий ижтимоий-иктисодий ислох,отларнинг бюджет стратегиясида назарда тутилган стратегик максадларга мос келиши, бюджет жараёни кетма-кетлиги ва фискал ин-

тизомни мустах,камлашни таъминлаш, бюджет жараёни "шаффофлигини" ва самарадорлигини ошириш ва бошкалар ки-ради.

Давлат бюджети даромадлари монито-ринги доимий амалга ошириладиган жа-раён сифатида унинг объекти ва олиб бо-риладиган давридан келиб чиккан х,олда бир нечта турларга ажратиш мумкин: дастлабки, йиллик, жорий.

Дастлабки мониторинг объекти булиб солик-бюджет сиёсати максад ва вазифа-ларига эришиш учун кабул килинадиган бошкарув карорлари лойих,аларини таъ-сирини (ёки унинг окибатларини) про-гнозлаштириш х,исобланади. Шу билан бирга дастлабки мониторинг бошкарув карорларининг бюджет стратегиясининг талабларига мослигини ёки мос эмасли-ги туFрисидаги маълумот бериш хусусия-тига эга.

Давлат бюджети амалдаги даромадла-рини бах,олаш учун куйидаги индикатор-лардан фойдаланиш уринли:

• Давлат бюджети даромаддорлили-ги ва даромадлилигининг нисбати;

• Бюджет даромадларининг ижроси-нинг тасдикланган режа билан мослиги;

• Бюджет даромадлари динамикаси;

• Бюджет тушумларининг алох,ида белгилари уртасидаги муносабат;

• Мах,аллий бюджетларининг юкори бюджетдан ажратиладиган молиявий ёр-дамга боFликлик даражаси;

• Мах,аллий бюджетларнинг даромадлари таркибида тартибга солинадиган даромадларнинг улуши.

Давлат бюджети даромадлилиги давлат томонидан бюджетда жамланган молия ресурсларининг кайта таксимланишининг масштабларини ифодалайди. Ушбу

~ДАВ^ 67"^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

2-жадвал.

2007-2010 йиллар учун Давлат бюджети даромадларининг реал усиш суръатлари утган йилга нисабатан % да

~ ——Йиллар Курсаткичлар

2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

ТуFри соликлар 109,1 116,0 104,8 107,9

Эгри соликлар 110,3 116,5 112,7 109,0

Ресурс соликлари 102,4 105,3 113,6 102,8

Кушимча фойда солиFи 114,1 158,2 42,4 113,5

Бошка даромадлар 131,0 82,5 84,0 119,9

ЖАМИ даромадлар (максадли жамFармаларсиз) 110,4 112,5 105,8 108,4

курсаткич давлат бюджети даромад-лари суммасини мамлакатда яратил-ган ялпи ички махсулотга нисбати сифа-тида хисобланади (1-жадвал). ЯИМ мам-лакат иктисодий ривожланишининг уму-мий курсаткичларидан бири булиб, бар-ча иктисодиёт таромокларида ишлаб чикилган кушилган кийматни таснифлай-ди.

1-жадвалдан куриниб турганидек, 2010 йилда мамлакатда яратилган товар ва хизматлар кийматининг 22 фоизи давлат уз функцияларини бажариш учун давлат бюджетида жамланган. Узбекистон Ре-спубликаси Президенти И.А. Каримовнинг эътироф этишларича, солик юки йилдан йилга камайиш сиёсати кулланилаяпти ва 2011 йилда яна 1,2% фоизга камайтирли-ши режелаштирилган1.

Бюджет ижроси холатининг урганишда мухим ахамият бюджет даромадла-ри курсаткичлари динамикасини тахлил килинишига ажратилади. Ушбу курсаткич бюджет даромадлари динамикасини утган даврнинг айнан шу курсаткичлари билан таккосланади.

Келтирилган маълумотлардан, бюджет сиёсатининг куллашдаги аник ижобий узгаришлар юз бераётганини кайд этиш мумкин. Сунгги йилларда давлат бюджети даромадлари усиш тенденциясига эга (2-жадвал). Бирок даромадларнинг 2010 йилдаги реал усиш суръати (108,4%) 2007

1 Президент Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга бaFишлaнгaн Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси.

йилга (110,4%) нисбатан бироз пасайган. Бунинг сабаблари, бир тарафдан солик юкининг пасайиши булса, иккинчи тарафдан, бюджет даромадлари усиш тенден-цияси, мамлакатда солик солинадиган ба-занинг кенгайиши, корхоналар молиявий холатининг яхшиланиши билан боFлик.

Мониторинг олиб бориш давомида бюджет даромадлари таркиби узгариши кузатиб борилади. Ушбу индикатор бюд-жетга турли тушумлар суммасининг жами тушумларга нисбати сифатида аникланади.

Давлат бюджети даромадлари таркиби мониторинги шуни курсатмокдаки, охир-ги йилларда амалга оширилаётган солик сиёсатида туFри соликларнинг мохияти эгри соликларга нисбатан пасайтириш-га каратилган. Ушбу холатни даромалар динамикасида яккол куриш мумкин. Давлат бюджети даромадлар кисмининг асо-сий улушини эгри соликлар эгаллайди, уларнинг жами тушумлардаги улуши 2006 йилдаги 45,5% дан 2010 йилдаги 50,4% узгарди. Шунингдек, туFри соликларнинг улуши 2010 йилда 26,1%га усди (3-жад-вал).

Тахлил килинаётган даврда ресурс соликлари, кушимча фойда солиFи ва бошка даромадлар буйича давлат бюдже-тига тушумлар пасайиши кузатилмокда. Ресурс соликлари давлат бюджети даро-мадларида 2006 йилдаги 17,4% дан 2010 йилда 15,4% га пасайди.

Махаллий бюджетлар даромадлари-ни мониторинги олиб борилаётганда давлат бюжети даромадлари мониторинги-да кулланиладиган индикаторлар билан бир каторда (худудий микёсда) махаллий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 10, 2011

' 68 ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМИТ

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

3-жадвал.

2006-2010 йилларда Давлат бюджети тушумлари таркиби

жамига нисбатан % да

2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

Т^ри солик,лар 25,9 25,6 26,4 26,2 26,1

Эгри солик,лар 45,5 45,4 47,1 50,2 50,4

Ресурс соликлари 17,4 16,2 15,1 16,3 15,4

Кушимча фойда солиFи 2,9 3,0 4,2 1,7 1,8

Бошк,а даромадлар 8,2 9,8 7,2 5,7 6,3

ЖАМИ даромадлар (мак,садли жамFармаларсиз) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

бюджетнинг республика бюджетидан аж-ратиладиган молиявий ёрдамга (дотация ва субвенция) мухтожлиги, бириктирил-ган соликли даромадларнинг етарлилиги каби индикаторлардан фойдаланилади.

Махаллий бюджетнинг республика бюджетидан ажратиладиган молиявий ёрдамга мухтожлиги жами даромадлар таркибида олинган бюджет трансфертла-рининг хажмини курсатади. Ушбу индикатор давлат органлари томонидан х,удудий бюджет даромадларини бошкариш имко-нини белгилайди.

Индикатор курсаткичи к,анча юкори булса, молиявий ёрдамни камайтириш натижасида даромадлар тушиб кетиши билан боFл и к калтисликлар шунчалик юкори булади. Бу эса бюджетнинг балан-слаштирилишига хамда карз мажбурият-ларига хизмат курсатиш имконига салбий таъсир курсатиши мумкин.

Махаллий бюджетларнинг молиявий ёрдамга боFликли 2006-2010 йиллар да-вомида 25,9% дан 16,8% гача пасайган, бу республика х,удудларининг иктисодий холатининг яхшиланиши билан боFлик. Шу билан бир каторда республикамизда юкори бюджетдан дотация олинадиган

4-жадвал.

Узбекистон Республикаси махаллий бюджетлар

махаллий бюджетларнинг сони 6 тадан 1 тагача кискарди. 2010 йил холатига ягона дотация оладиган худуд булиб, Наманган вилояти хисобланади. Дотациянинг Наманган вилоят махаллий бюджети жами харажатларидаги улуши 2010 йилда 26,1% ни ташкил этди.

Юкорида таъкидлаб утилган индика-торлар бюджет сох,аси холатини оператив бахолаш имконини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси ^удудларининг молиявий холати мониторингини дои-мий олиб боришда фойдаланиш мумкин. Давлат бюджети даромадларининг доимий мониторинги давлат молия-си баркарорлигини назорат килишда да-стак вазифасини бажариши лозим, мониторинг натижалари эса бюджет сохасида карорлар кабул килишда хизмат килади. Давлат молияси мониторинги тула-тукис тизимини яратиш учун юкоридаги инди-каторлар каторига кушимча индикатор-ларни киритишни талаб этади (масалан, бюджет харажатларини, бюджет балан-слилигини ифодаловчи индикаторлар).

Шундай килиб мониторинг жиддий илмий-методологик ва ташкилий ёнда-шишни талаб этади. Бунинг учун бир катор

ининг молиявий ёрдамга мухтожлиги

2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

Махаллий бюджетларнинг уз маблаFлари (бириктирилган ва таксимланадиган солик,лар хамда бошка даромадлар) 74,0 77,0 77,6 76,5 83,2

Молиявий ёрдам 25,9 23,0 22,4 23,5 16,8

шу жумладан:

Максадли субвенциялар 16,9 18,4 18,2 19,4 14,8

Дотациялар 9,0 4,6 4,2 4,1 2,0

~давлатБЮДЖЁТИВА^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

муаммоларни хал этиш керак булади. Би-ринчи навбатда, бу мониторинг учун ах-борот билан таъминланганлик ва ахборот ресурсларнинг мавжудлиги. Мониторинг натижаларидан нафакат ижро органлари фойдаланиши лозим, балки мониторинг

тизими давлат молияси ошкоралигининг дастакларидан бирига айланиши лозим.

Натижада Узбекистон Республикаси Президенти тарафидан таклиф этилган фукаролик жамияти концепциясини амал-да муваффакиятли жорий килинишининг шохиди булишимиз мукаррар.

Адабиётлар руйхати:

1. "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va ^агоПк jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi" O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 12.11.2010 O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma'ruzasi.

2. Остонакулов М. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисоби (2008 йил 1 январдан киритилган узгаришлар) . -Т.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.

3. Америка Кушма Штатлари Федерал Бюджети: тузиш, мувофиклаштириш, ижро этиш. Тошкент Фан. 2004 йил. Коллектив монография. 25 б.т.

4. Принципы исполнения казначейского исполнения государственного бюджета. Тошкент. «Экономика и право». 2005 йил. Коллектив монография. 16 б.т.

5. Тенденции глобализации и некоторые вопросы интеграции Узбекистана в Мировое Хозяйство. В книге «К взаимопониманию через обмен идеями и знаниями». Ташкент. Фан. Стр. 105-116. (Рус.) 2005

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.