Научная статья на тему 'Маҳаллий бюджетлар мустақиллигини ошириш масалалари'

Маҳаллий бюджетлар мустақиллигини ошириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
558
205
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАҳАЛЛИЙ ҳОКИМИЯТ / БЮДЖЕТ / НОМАРКАЗЛАШТИРИШ / СОЛИқЛАР / БЮДЖЕТ ВАКОЛАТЛАРИ / МЕСТНЫЕ ВЛАСТИ / LOCAL AUTHORITIES / ДЕЦЕНТРАЛИЗАЦИЯ / DECENTRALIZATION / НАЛОГИ / TAXES / БЮДЖЕТНЫЕ ПОЛНОМОЧИЯ / PUBLIC BUDGET / THE BUDGET CREDENTIALS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров Мирёқуб Таджиевич

Мақолада маҳаллий бюджетлар мустақиллигини таъминлаш билан боғлиқ масалалар кўтарилган. Жумладан, бу борада қабул қилинган фармойиш ва қарорлар келтирилган. Қўшимча қиймат солиғи билан боғлиқ муаммолар муҳокама қилинган.В статье поднимаются вопросы, связанные с повышением самостоятельности местных бюджетов. Приводятся принятые в этой связи правительственные указы и постановления. Обсуждаются проблемы, связанные с применением налога на добавленную стоимость.There is discussed in the article the local budget independency increasing issues. Provided data of the Government Order and Decision taken in that regards. As well it is discussing the problems connected with add value tax implementation.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Маҳаллий бюджетлар мустақиллигини ошириш масалалари»

ХАЙДАРОВ Мирё^уб Таджиевич,

иктисод фанлари номзоди, доцент

1ЩАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАР МУСТАКИЛЛИГИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

УДК 336.145.2

ХАЙДАРОВ М. МАЦАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАР МУСТАЦИЛЛИГИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада мах,аллий бюджетлар мустакиллигини таъминлаш билан боFлик масалалар кутарилган. Жумладан, бу борада кабул килинган фармойиш ва карорлар келтирилган. Кушимча киймат солиFи билан боFлик муаммолар мух,окама килинган.

Таянч иборалар: мах,аллий х,окимият, бюджет, номарказлаштириш, соликлар, бюджет ваколатлари.

ХАЙДАРОВ М.Т. ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ МЕСТНЫХ БЮДЖЕТОВ

В статье поднимаются вопросы, связанные с повышением самостоятельности местных бюджетов. Приводятся принятые в этой связи правительственные указы и постановления. Обсуждаются проблемы, связанные с применением налога на добавленную стоимость.

Ключевые слова: местные власти, бюджет, децентрализация, налоги, бюджетные полномочия.

KHAYDAROV М.Т. THE ISSUES OF LOCAL BUDGETS INDEPENDENCY

There is discussed in the article the local budget independency increasing issues. Provided data of the Government Order and Decision taken in that regards. As well it is discussing the problems connected with add value tax implementation.

Keywords: local authorities, public budget, decentralization, taxes, the budget credentials.

Мацаллий бюджетларни шакллантириш ва улар ижросининг самарадорлиги оширилишини замонавий ицтисодчи олимлар унинг номарказлаштирилиши билан ботлайдилар. Бюджет тизими бюджетларининг номарказлаштирилиши бюджет даромадлари ваколатлари ва бюджет харажатлари мажбу-риятлари борасидаги турли даражадаги бошцарув органлари орасидаги мувозанатни таъминлашга царатилган цатор чораларнинг амалга оширилиши билан бомицдир.

Бу ваколатлар ва мажбуриятлар ижти-моий, иктисодий харажатлар ва мах,аллий тараккиёт дастурлари бажарилишининг аник молиялаштириш манбаларини камраб олга-нини назарда тутади.

Бюджетлар номарказлаштирилиши шароитида мах,аллий бошкарув органлари ихтиёрига, маълум даражада, мах,аллий соликлар базасини белгилаш, алох,ида соликлар ва йиFимларнинг ставкаларини урнатиш, баъзи х,удуд тараккиётини белги-ловчи мух,им йуналишлар кесимида солик имтиёзларини урнатиш ваколатлари ва харажатлар таркибига аниклик киритиш х,укуклари урнатилишини такозо этади.

Номарказлаштириш йуналиши борасида изланишларни амалга ошираётган олимлар, бу масалаларни х,ал килишда аник модел-лар ишлаб чикилиши лозимлигини эътироф этмокдалар. Шунинг учун х,ам Узбекистон шароитида амалга оширилаётган бюджет сох,асидаги кенг микёсдаги ислох,отлар бу борадаги изчил тадкикотлар лозимлигини курсатмокда.

Жах,он тажрибасидаги мавжуд турли даражадаги бюджетлар марказлашган ва номар-казлашган турларининг амалиётида х,ар хил моделлари кулланади. Бунинг негизида эса давлатлар тузилиши ах,амиятга эга: авва-ламбор марказлашган ёки федератив мам-лакатлиги х,ал килувчи омиллардан бири х,исобланади.

Лекин марказлашган мамлакатларда х,ам давлат бюджети даромадлари ва харажатла-рининг нормарказлашганлик даражаси тур-

лича. Бу борада, Wallis J., Oates W.1 ларнинг куза-тишларини мисол килиб келтирса булади: давлат х,удуди канчалик катта булса, унинг «номарказлашганлик даражаси» шунчалик кенгрок булиши; мамлакат ах,олисининг сони канчалик куп булса, шунчалик унинг «номарказлашганлик даражаси» кенгрок булиши; ах,оли жойлашишининг зичлик даражаси, яъни шах,арларда яшовчи ах,олининг улуши канчалик куп булса, унинг «номарказлашганлик даражаси» шунчалик кенгрок булиши; ах,оли турмуш даражаси канчалик юксак булса, унинг «марказлашганлик даражаси» шунчалик кенгрок булиши, яъни давлат бюджет даромадларини кайта таксимлаш билан ботлик вазифалари купрок булиши; жамият (давлат ах,олига) хизматларининг турлари куплиги, х,удудлардаги хилма-хиллиги бюд-жетнинг номарказлашганлик даражаси юкори булишини таъкидлайди.

Бу ёндашувдан фаркли уларок, номарказлаштириш даражаси давлат ривожлан-ганлиги даражасига боFликлиги эътироф этиладиган тадкикотлар натижалари х,ам мавжуд. Джон Миксей ва Марк Сандбей-ларнинг тадкикотларига кура, 20 та ривож-ланган мамлакатда марказий х,укуматлар харажатлари 65%ни ташкил этган булса, 23 та ривожланаётган мамлакатларда 89%ни ташкил этган2. Бундан хулоса килиб, фискал номарказлаштириш даражасини ошириш уз-узидан иктисодий тараккиёт тезлигини

1 Wallis J., Oates W. Decentralization in the Public Sector: An Empirical Study of State and Local Government // Fiscal Federalism: Quantitative Studies / Ed. by H. Rosen. Chicago: University of Chicago Press, 1988. P. 13-15.

2 Bahl R. Urban Public Finance in Developing Countries / R. Bahl, J. Linn. Washington World bank.1992

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

оширади, дейиш ноурин. Аслида давлат молиясининг номарказлашганлик даражаси иктисодий тарак,к,иётнинг сабаби эмас, аксинча натижасидир, деб бах,оланади.

Давлат бюджетини марказлаштириш ёки номарказлаштириш сиёсатининг амалга оширилишида иктисодий тараккиётга таъ-сир этувчи куплаб омилларни инобатга олиш лозим. Булар каторида давлат сиёсий тизими хусусиятлари, унинг турли бошкарув даражалари орасидаги тарихий шаклланган алокалари алох,ида эътиборга лойикдир. Мах,аллий бошкарув органларининг молия-вий мустакиллигини ривожлантириш давлат молиясини номарказлаштириш борасидаги мух,им масалалардан биридир.

Давлат бюджетининг номарказлашти-рилиши катор афзалликлари билан бирга камчиликлардан холи эмас. Булар ок,илона-лигининг бах,оланишида энг оддий ёнда-шув - ижтимоий (жамият) харажатларнинг купайиши ёки тежалиши билан белгила-нади.

Бюджетнинг номарказштирилиши иккита асосий масалани х,ал килишга каратилади: маблаFлар таксимоти ва бюджет тизими-нинг яратувчилик самарадорликларини ошириш.

Номарказлаштириш натижасида жамият хизматларини шундай ташкил ва так,-дим этилиши назарда тутиладики, улар мах,аллий ах,оли эх,тиёжларини тулаконли кониктиришни таъминлашлари керак. Бунда мавжуд жамият ресурсларининг таксимоти улардан фойдаланиш йуналишларининг сифатини оширишга каратилади. Шу билан бирга, номарказлаштириш бюджет тизими фаолият самарадорлиги, мах,аллий бошкарув органлари уларни сайлаган мах,аллий халк олдида масъулиятини туларок бажариши ва бунда катор х,олларда «юкори ташкилотлар» билан келишиш, рухсат олиш ва бошка маж-бурий ишларни бажаришдан холи булиш эвазига маълум тежамкорлик ва самарадор-ликка эришилади. Бунда уларнинг ваколат-лари мажбуриятларига яраша кенгаяди. Улар уз мах,аллий шароитлари, вазият, долзарб

муаммоларни яхширок билишлари сабабли фаолиятларининг натижадорлиги ортади.

Бюджет тизими бюджетлари маблаFлари-дан фойдаланишнинг натижадорлиги тамо-йили Узбекистан Республикаси Бюджет кодексининг 14-моддасида келтирилган. Унга кура бюджет жараёни иштирокчи-лари бюджет тизими бюджетларини тузиш ва ижро этишда узларига берилган ваколат-лар доирасида бюджет тизими бюджетлари-нинг белгиланган х,ажмдаги маблаFларидан фойдаланган ^олда натижага эришиш зару-риятидан келиб чикадилар1.

Шундай килиб, кенг маънода, давлат бюджетини номарказлаштириш мах,аллий бошкарув органларига уз даромадларини шакллантиришларида ва харажатларини амалга оширишларида кенгрок ваколатлар берилиши х,амда уларнинг мажбуриятларини бажаришдаги масъулитяларини оширишга каратилиши назарда тутилади. Мах,аллий бошкарув органларининг ах,олига якинлиги уларнинг фукаролик жавобгарликларини кучайтиришга, х,аракатларининг шаффоф-лигини таъминлашга ва ах,оли олдида назо-ратда булишлари даражасини оширишга хизмат килади.

Бюджетнинг номарказлаштирилиши деб, ^ар кандай ма^аллий бошкарув органлари бюджетларига молиявий маблаFларни жалб килишнинг купайтирилишига айти-лади. Бу ^олни миллий иктисодиётни маъмурий-буйрукбозлик бошкарув тизи-мидан фукаролик жамиятига утиш билан боFл и к жараёнлар каторида бах,олаш х,ам уринлидир. Шунда, давлат бюджети номар-казлаштирилишининг самарадорлиги давлат марказлашган бюджети даромадларининг улуши ва мах,аллий бюджетлар даромадларининг шаклланиши орасидаги маълум уЙFунликка эришиш ва мах,аллий бошкарув органларига даромадларига яраша ваколат-лари булишини назарда тутади.

Жамият хизмат - нафларининг факат марказий х,укумат томонидан таъминла-

1 Узбекистон Республикаси Бюджет Кодекси. 14-модда.

ниши уларнинг кийматини - харажатлари-нинг ошиб кетишига олиб келади. Барча х,удудларга бирдай хизмат курсатиш баъзи х,удудларда улар микдорининг х,аддан ташкари купайиб кетиши, бошкаларида етишмаслигига олиб келади. Давлат бюд-жети х,исобидан амалга ошириладиган жамият хизматларининг нормарказлашти-рилиши мах,аллий бошкарув органларининг халкка якинлиги натижасида алокаларнинг равонлиги, ах,оли уз истакларини мунта-зам изх,ор этиб боришини таъминайди. Уз-узидан, ах,олининг турли хил давлат марказий электрон порталларига мурожаат килиш эх,тиёжлари камайиб боради.

Бюджетнинг номарказлашган тизими-нинг тараккиёти ижтимоий-иктисодий жараёнлар баркарорлигини (стабилли-гини) таъминлашга хизмат килади. Ама-лий бюджет номарказлаштирилиши, бюджет чекловларининг катъийлигини таъ-минлаш оркали бюджет дефицитининг олдини олишга х,ам хизмат килади. Номарказлашган бюджетлар мах,аллий бозорлар фаолиятини мувофиклашириб боришга раFбарлантириладирлар. Них,оят, номарказлашган бюджет карорлар бир нечта вариантда урганилиши ва мах,аллий шаро-итга энг мос карор кабул килиш имконини беради.

Шу билан бирга, энг мух,им масала - вако-латларни бюджетнинг шу даражасига бериш керакки, у ваколатларини тулалигича бажара олиши ва ушбу натижалардан энг куп ман-фаатли булиши лозим.

Этиборга лойик жойи шундаки, бюджет-ларни номарказлаштириш х,акида карор кабул килинишида х,удудий иктисодиёт таркиби ва молиявий окимлар х,акида аник маълумотларга эга булиш, номарказлаштириш х,акидаги карор канчалик умум-давлат манфаатлари ва мах,аллий ах,оли эх,тиёжларини кониктиришига кандай таъ-сир курсатишининг тахлили булиши керак. Бошкача айтганда, х,удудий ва марказий даромадлар кесими, пастдан тепага кетади-ган ва тепадан пастга тушириладиган молия-

вий окимлар, уларнинг самарадорлиги ва натижадорлиги, уларнинг узгариши самара-дорлик ва натижадорликларига канай таъ-сир курсатиши х,акида аник тах,лилий маъ-лумотлар булиши лозим.

Бундай маълумотлар х,ар бир х,удуднинг канчалик уз эх,тиёжларини коплаш ва канчалик уз тараккиётини таъминлашга кодир эканлигини яккол курсатади.

Факат шундай тах,лиллардан сунг х,ар бир х,удудга молиявий ёрдам курсатиш кераклиги ёки керак эмаслиги борасида карор кабул килиш мумкин булади.

Мустакил булган мах,аллий бошкарув органлари бир томондан ваколатлари дои-расида уз даромад базаларини оширишга интилсалар, иктисодиёт очиклиги шарои-тида маблаFлар жамFарилишида маълум чегарадан чик,иб кета олмайдилар. Шу билан бирга, маблаFлардан имкон борича окилона фойдаланишга мажбурлар, чунки юкори бюджетларга ортикча орка кила олмайдилар ва солик туловчилар олдида очиклик шароитида жавобгарликлари ортади. Улар мах,аллий эх,тиёжларни равшан аниклаш, мавжуд барча инфратузилмавий ресурслар-дан тулик фойдаланишга интиладилар.

Умуман олганда, мах,аллий бюджетларнинг номарказлаштирилишини, агар номарказ-лашган карорлар кабул килиш ваколатлари етарли булса, бунда энг долзарб мах,аллий эх,тиёжлар аниклаштирилиб борилса, бюджет маблаFларидан фойдаланиш натижадорлиги ортиши имконияти амалга оширилса-гина жорий килса булади.

Бюджетнинг номарказлаштирилиши, авва-ламбор, бюджетлар мустакиллиги тамойи-лининг бажарилиши билан боFликдир. Бюджет тизими бюджетларининг мустакиллиги тамойили Узбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 13-моддасида келтирилган1.

Бюджет тизими бюджетларининг муста-киллигини таъминлашда х,ал килувчи омил - даромадларни (авваламбор соликли даро-мадларни) бюджетларнинг х,ар бир даража-

1 Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси. 13-модда.

сининг харажатларига яраша бириктирили-шидир. Жахон амалиётида соликли даромад-лар бириктирилишининг уч тури учрайди1.

Биринчисига кура, мах,аллий х,окимият-ларга уларнинг барча х,удудларидан туша-диган солик даромадлари бириктирилади. Ушбу даромадлардан белгиланган кисми бюджет тизимининг юкори поFоналарига утказиб берилади. Бу маблатлар х,укуматнинг умумдавлат харажатларини коплашга мулжалланади.

Ушбу услубнинг заиф томони даромад-ларни х,удудлараро утказиб бериш имкон-ларининг пасайиши ва давлат микёсида молиявий баркарорлик таъминланишининг сусайишидадир. Бунинг устига мах,аллий бошкарув органларининг умумдавлат харажатларини молиялаштириш истаклари х,ам пасаяди.

Солик даромадлари таксимланишининг иккинчи тури биринчисидан фаркли уларок, барча даромадларнинг марказий х,укуматга йуналтирилишини назарда тутади. Кейинча-лик тушган даромадлар мах,аллий бошкарув органларига грантлар, турли дастурларни молиялаштириш ва ёки бошка трансферт-лар шаклида кайта таксимланади. Шунинг-дек, бу услубда барча даромадлардан аник урнатилган утказиб бериш мезонларига кура маблаFлар кайта таксимланиши мумкин.

Бу услуб х,ам маълум камчиликлардан холи эмас. Асосийси, харажат ваколатла-рига эга х,окимиятлар ва соликлар тушади-ган худудлар орасидаги ботликлик даражаси суст булади. Бу х,ол бюджетлараро самарали муносабатларнинг шаклланишига тусиклик килади. Бундай боFликликнинг сустлигида мах,аллий бюджетлар ёки ортикча молиялаштириш, ёх,уд аксинча, мах,аллий бюд-жетларга утказмаларнинг асоссиз камайиб кетишига олиб келиши мумкин. Иккала х,ол бюджет маблаFлари шаклланиши ва харажат килинишида баркарорликни урнатишга тусиклик яратади, давлат (жамият) хизматла-

1 King D. N. Local Government Economics in Theory and Practice. L.: Routledge, 1992. page 12.

рининг мах,аллий ва худудий даражада туFри молиялаштиришни таъминлай олмайди.

Даромадлар шакилланишидаги ваколат-лар таксимланишининг учинчи услуби даромадларнинг баъзи турларини мах,аллий бюд-жетларга бириктирилишини назарда тутади. Зарур х,олларда етишмаётган даромадларни мувофиклаштирувчи соликларни бирикти-риш ёки мах,аллий бюджетларга трансферт-лар оркали утказиб бериш кулланилади. Бу услуб иккита биринчи турлар орасидаги услуб булиб, уларнинг камчиликларини бар-тараф килиш имконларига эга.

Бунда куйи бошкарув органларига солик йиFиш ваколатлари бириктирилган х,олда, у солик юки ва харажатлар борасидаги карорлар орасида уЙFунликни таъмин-лашга каратилган. Карорлар кабул килишда мах,аллий бошкарув органлари харажатлар ва наф олиш орасида кабул килаётган карорларини мувофиклаштириб бориш имконига эгадирлар. Натижада нафакат иктисодий самарадорликка, балки харажатлар сох,асида ижтимоий ютукларга х,ам эришилади.

Даромадлар таксимотининг мазкур тури мах,аллий органларга бириктирилаётган соликлар турларини пухта уйлаш ва кели-шилган х,олда карор кабул килишни талаб этади. Узбекистан шароитида вилоятлар ва туманларнинг даромад олиш шароити кескин фаркланиши сабабли, бундай кели-шувга эришиш ута мураккаб булиб, бунда куплаб турли коэфициентлар, утказмалар микдори фаркланади.

Мах,аллий бюджетларни шакллантиришда жойлардаги давлат х,окимияти органларининг ваколатларини кенгайтириш максадида кабул килинган Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июнда кабул

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

килинган фармони алохида этиборга молик1.

Мазкур фармон 2017—2021-йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантириш буйича Харакатлар стратегиясига мувофик хамда махаллий бюджетларнинг даро-мадлари базасини тубдан мустахкамлаш, юкори турувчи бюджетлар ажратмала-рига карамлигини кискартириш, уй-жой-коммунал, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилмани модернизация-лаш ва техник янгилаш буйича стратегик мухим инвестиция лойихаларини амалга оширишни сузсиз таъминлаш юзасидан махаллий давлат хокимияти органлари-нинг мустакил иш олиб бориши ва масъу-лиятини ошириш максадида кабул килинди. Фармонда мамлакат бюджет сиёсатининг асосий вазифалари этиб ахолининг реал даромадлари, турмуш даражаси ва сифа-тини ошириш максадида х,удудларни комплекс ривожлантиришнинг баркарор молия-лаштирилишини таъминлаш, марказ бюд-жетига карамликни кескин камайтириш, бюджетлараро муносабатларни тубдан ислох, килиш оркали махаллий бюджетлар маблаFларини бошк,аришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг мустакил иш олиб боришини кучайтириш белгиланди.

Фармонга кура, 2017 йилнинг 1 июли-дан бошлаб 2017 йилнинг 31 декабригача Тошкент шахри ва унинг туманларида таж-риба утказилиши режалаштирилди ва бунда куйидаги ишлар амалга оширилмокда:

а) даромадлар кисмида:

тадбиркорлик фаолиятининг айрим тур-лари буйича белгиланган солик тушумлари, жисмоний шахсларнинг мулкларидан оли-надиган соликлар, жисмоний шахслардан олинадиган ер соликлари, товарларнинг баъзи турлари билан савдо килиш ва хиз-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июндаги «Махаллий бюджетларни шакллан-тиришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг ваколатларини кенгайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги пФ-5075-сонли фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 24-сон, 488-модда.

матларнинг алохида турларини курсатиш хукуки учун йиFимлар тулик хажмда туман-лар бюджетлари даромадлари хисобига утказилади;

Узбекистон Республикаси Давлат бюдже-тига туланадиган микрофирмалар ва кичик корхоналар учун ягона солик тулови ва бозорлардан тушаётган даромадлар Тошкент шахри бюджети ва туманлар бюджетлари уртасида таксимланади;

юридик шахсларнинг ер соликларидан тушадиган тушумлар, сув ресурсларидан фойдаланиш солиFи, жисмоний шахслардан олинадиган мулк солиFи тулик хажмда Тошкент шахри бюджетига йуналтирилади;

юридик шахсларнинг даромадларидан олинадиган солик тушумлари, ободонлаш-тириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш учун олинадиган соликлар, савдо ва умумий овкатланиш корхоналари учун ягона солик тулови, жисмоний шахсларнинг даромад соликлари Узбекистон Республи-касининг республика бюджети ва Тошкент шахрининг махаллий бюджети уртасида мазкур фармоннинг иловасига мувофик норма-тивларга кура таксимланади;

Узбекистон Республикасининг республика бюджети ва Тошкент шахри бюджети уртасида, шахар бюджети кисмида, утказилган соликлардан белгиланган прог-нозларни ортиFи билан бажариш суммаси Тошкент шахрининг махаллий бюджети ихтиёрида колдирилади;

б) фармонга кура утказиладиган экпери-ментнинг харажатлар кисмида:

халк таълими муассасалари, поликлини-калар, ётиш урнига эга булмаган диспансер-лар, ахолининг маданият ва дам олиши мар-казлари, туманлар хокимликлари ва улар-нинг булимлари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, ижтимоий ёрдам ва ижтимоий мослашиш марказлари ва обо-донлаштиришга булган харажатлар туманлар бюджетларидан молиялаштирилиши тартиби сакланиб колинади;

шахар бюджетидан молиялаштирила-диган ички автомобиль йулларини таъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

мирлаш харажатлари туманлар бюджетига утказилади;

туманлар бюджетларидан молиялаштири-ладиган умумтаълим мактаблари ходимла-рининг ойлик иш х,ак,и ва ягона ижтимоий туловлар буйича харажатлари Тошкент шахрининг шахар бюджетидан ажратилади-ган максадли бюджетлараро трансфертлари хисобига амалга оширилади;

таълим ва тиббиёт муассасаларининг моддий-техник базасини мустахкамлаш харажатлари, алохида тоифадаги фукароларнинг бепул ва имтиёзли йулкираси билан ботлик йуловчи ташувчиларнинг даромадлари-нинг камайган кисмини коплаш, транспорт воситаларини харид килиш билан боFлик шахар йуловчи транспорти ташкилотлари-нинг харажатлари Тошкент шахрининг шахар бюджетидан молиялаштирилади;

туманлар бюджетларидан молиялаштири-ладиган Чернобиль АЭС халокати натижа-ларини бартараф килишда катнашган шахс-ларни ижтимоий куллаб-кувватлаш, махсус мактаблар, мактаб-интернатлар ва ихтисос-лаштирилган мактаб-интернатларнинг таъ-миноти харажатлари Тошкент шахрининг шахар бюджетига утказилади;

Тошкент шахрининг шахар бюджетидан молиялаштириладиган харажатлар, мазкур кичик бандда белгиланган узгартиришларни хисобга олган холда, белгиланган тартибда амалга оширилади.

Узбекистан Республикаси Молия вазир-лиги мазкур тажриба натижалари асосида 2018 йилги солик ва бюджет сиёсати Кон-цепцияси доирасида республиканинг барча худудларига тажриба тартибини жорий этиш, шунингдек, замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг кул-лаш хисобига Узбекистан Республикасининг Давлат бюджети Fазначилиги ижросини янада такомиллаштириш ва кучайтириш буйича таклифлар ишлаб чикмокда.

2017 йилнинг 1 июлидан бошлаб, худуд-ларнинг узини-узи молиявий таъминлаш даражасини ошириш хамда махаллий давлат хокимияти органларининг дебиторлик

карзларини камайтиришдан манфаатдор-лигини ошириш максадида, «Узтрансгаз» АК (ахолига етказиб бериладиган газдан ташкари) газ таъминоти корхоналари сотила-диган газга кушимча киймат солитини тулаш Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат солик кумитаси томонидан белгиланган тартибда, уни сотиш жойида амалга оширилиши белгиланди.

Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Хусусийлаштирил-ган корхоналарга кумаклашиш ва ракобатни ривожлантириш давлат кумитаси икки ой муддатда давлат мулкини хусусийлашти-ришдан тушган тушумларнинг бир кисмини К,оракалпотистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шахрининг махаллий бюджетига йуналтириш буйича Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасига таклифлар киритмокда.

Бундан ташкари, Махаллий давлат хокимияти органларининг бюджет ваколатларини кенгайтириш ва махаллий бюджет даромад-ларини шакллантиришдаги масъулиятини ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июндаги «Махаллий давлат хокимияти органларининг бюджет ваколатларини кенгайтириш ва махаллий бюджет даромадларини шакллантиришдаги масъулиятини ошириш туFрисида»ги ПК-3042-сонли карори кабул килинди.

Мазкур карорнинг максади махаллий бюджетларнинг даромад базасини кенгайтириш ва харажатларини макбуллаштиришда уларнинг манфаатдорлигини оширишни таъ-минлайдиган махаллий давлат хокимияти органларининг бюджет ваколатлари ва мажбуриятларини белгилашнинг замонавий механизмларини жорий этишдир.

Карорга кура, Тошкент шахри ва унинг туманлари хокимликларига куйидагиларни таъминлаш юклатилди:

уз худудидаги солик туловчиларни тулик камраб олиш ва солик,лар йитилувчанлигини ошириш, янги ишлаб чикариш корхонала-рини барпо этиш, ишламаётган, иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

ночор корхоналар фаолиятини кайта тиклаш оркали махаллий бюджет даромадларини купайтириш;

тегишли бюджетларнинг тасдикланган даромадлари режасини бажаришни, конун-чилик доирасидаги харажатларни, шу жум-ладан, иш хаки ва унга тенглаштирилган туловларни уз вактида ва тулик молиялаш-тирилишини таъминлаш;

бюджет ташкилотлари ходимларининг иш хаки микдорини Узбекистон Респуб-ликаси Президентининг иш хакини оши-риш туFрисидаги фармонлари ва бошка норматив-хужжатларда белгиланган мик-дорлар доирасида ошириш;

бюджет ташкилотларида амалдаги конун хужжатларига мувофик белгиланган штат нормативларидан ортикча штат бирликлари киритмаслик.

Мазкур Карорга кура: 2017 йилнинг 1 июлидан бошлаб Тош-кент шахри туманлари бюджетларининг умумий хажмидан 1 фоиз микдорида туман хокимликлари захира жамFармалари шакл-лантирилиши;

Тошкент шахар ва туман хокимликлари туманлар бюджети параметрларига нис-батан 8 фоиз микдорида айланма касса маблаFларининг йил охиригача шакллан-тирилиши;

туман бюджетларида белгиланган айланма касса маблаFларининг чорак якуни билан сакланиши ва харажатларнинг конун хужжатларига мувофик амалга оширили-шини Fазначилик булинмалари таъминлаб бориши белгиланди.

Тошкент шахри худудида бюджетлараро муносабатларни амалга оширишда:

умумтаълим мактабларининг иш хаки ва ягона ижтимоий туловлар буйича харажатларни молиялаштириш учун туман бюдже-тига Тошкент шахрининг шахар бюджети-дан ажратиладиган максадли бюджетлараро трансфертларнинг камайтирилишига йул куйилмайди;

конун хужжатларига мувофик молия йили мобайнида Узбекистон Республи-каси республика бюджетининг ваколатига

кирувчи муайян харажатлар Тошкент шахар махаллий бюджетига берилганда, уларни молиялаштириш учун Узбекистон Республи-каси республика бюджетидан узаро хисоб-китоблар оркали маблаFлар ажратилади;

тасдикланган даромадлар параметрлари бажарилмаслиги натижасида куйи махаллий бюджетларда юзага келиши мумкин булган даромадлар билан харажатлар уртасидаги молия йили мобайнидаги вактинчалик касса узилишлари айланма касса маблаFларини жалб килиш ва юкори бюджетдан олинади-ган киска муддатли фоизсиз бюджет ссуда-лари оркали копланади, бир молия йилидан ортик булган даврдаги касса узилишлари юкори бюджетдан 2 йилгача булган муд-датга йиллик 2 фоизли бюджет ссудалари олиш оркали копланади.

Тошкент шахар хокимлиги Молия вазир-лиги билан келишилган холда, 2017 йил учун тасдикланган Тошкент шахар махаллий бюджети параметрларига урнатилган тартибда узгартириш киритади ва бунда Тошкент шахри шахар ва туманлар бюджетларининг параметрлари молия йили учун бир марта тасдик,ланади. Йил давомида уларнинг даромадларини ошириш ёки камайтиришга аниклик киритиш такикланади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тошкент шахри ва унинг туманлари хокимларига куйидаги ваколатлар бирик-тирилди:

зарур холларда махаллий бюджетлар параметрларига тасдикланган бюджет параметрлари доирасида узгартириш киритиш буйича тегишли Халк депутатлари кенгашига таклиф киритиш;

туманлар бюджетларида хар чорак яку-нида шакллантириладиган даромадлар режасидан орттириб бажарилган кисмини мустакил тасарруф этиш;

махаллий бюджет харажатлари, жумладан, белгиланган нормативлар доирасида бюджет ташкилотлари ва уларнинг штат бирлик-ларини оптималлаштириш хисобига молия йили давомида бушаб колган маблаFларни бошка зарур харажатларга йуналтириш;

уз вазифаларини виждонан, шунингдек, алохида мухим ва масъулиятли ишларни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

бажараётган бюджет ташкилотлари рахбар-лари, хокимлик, молия, тазначилик ва солик органлари ходимларини эришилган нати-жалар асосида йилига бир ойлик лавозим иш хаки микдорида тегишли равишда Тош-кент шахар ва туманлар бюджетларининг кушимча маблаFлари хисобидан бир мар-талик мукофотлаш.

Узбекистон Республикаси Молия вазир-лиги марказий аппарати бошкарув ходимла-рининг чекланган сони доирасида 2 та штат бирлигидан иборат бюджет инспекторлари лавозимлари жорий этилиб ва унинг асосий вазифалари этиб куйидагилар белгиланди: махаллий бюджетлар параметрларининг бюджет туFрисидаги конун хужжатлари, белгиланган нормативлар хамда мазкур карор асосида шакллантирилиши ва ижро килинишини мониторинг килиш;

бюджет ташкилотлари ва бюджет маб-лаFлари олувчиларнинг харажатлар сме-таси, штатлар жадвалининг сифатли тузи-лиши хамда унинг ижроси буйича назоратни таъминлаш;

махаллий бюджетларда айланма касса маблаFларининг сакланиши, даромадлар прогнозининг ошириб бажарилиши ва эркин колдик маблаFлари микдорларининг туFри аникланиши устидан мониторинг килиш;

махаллий бюджетлар ижроси туFрисидаги молиявий хисоботларни норматив-хукукий хужжатларда белгиланган тартибда ва муд-датларда Халк депутатлари Кенгаши ва юкори молия органига такдим этилишини таъминлаш;

махаллий бюджетлар хисобидан бюджет ташкилотлари томонидан амалга оши-риладиган давлат харидларини, шу жумла-дан, эълонлар бериш муддатлари белгила-ниши хамда туFридан-туFри шартномалар тузилиши максадга мувофиклигини назорат килишдир.

Мазкур карорда назарда тутилган шахар ва туманларда бюджетларининг уму-мий хажмидан 1 фоиз микдорида туман хокимликлари захира жамFармалари шакллантирилиши махаллий бошкарув органлари кундалик харажатларини оширишда

эгилувчаник ва зарур жорий харажатларни коплашда мухим далда булиши аник. Шу билан бирга мазкур жамFармалардан туFри ва максадли фойдаланиш борасида аник йурикнома ишлаб чикиш ва уни жорий килиш мазкур жамFарма маблаFларидан фойдаланишнинг самарадорлигини янада оширар эди.

Махаллий бюджетларнинг мустакил-лигини оширишдаги энг мухим омил улар-нинг уз даромадлар базасига эга булиш-ларидир. Тараккий этган давлатларда бу муаммони хал килиш учун одатда сотув солиFи кулланилади ва бу соликлардан тушумлар купинча махаллий бюджетларга йуналтирилади.

Бундай соликларнинг номланиши, кушимча киймат солиFи деб аталгани билан аслида Х,амдустлик давлатларида кулланиладиган кушимча киймат солитидан кескин фаркланади.

Хамдустлик давлатларида, жумладан, Узбекистон Республикасида кулланиладиган кушимча киймат солиFи оралик истеъ-молда кулланилади. Бундай солик тараф-дорлари кушимча киймат солиFини охир-окибатда якуний истъемолчилар тулашини таъкидлайдилар. Лекин оралик истеъмолга кулланилаётган солик хар канакасига мах-сулотнинг кескин таннархи усишига олиб келади. Махсулотлар ракобатбардошлигини йукотади. Натижада уларнинг урнини чет элдан импорт килинган махсулотлар эгал-лайди. Махаллий ишлаб чикарувчиларни эса бундай солик амалиёти касод булишларига бошлайди.

Тараккий этган давлатлар, юкорида кайд этилганидек, соликларни якуний тайёр махсулотга куллайдилар. Уларнинг микдори: Японияда 3%ни, Швейцарияда 6,5%ни, Кана-дада 7,5%ни, Америка Кушма Штатларининг турли штатларида турлича ставкаларни, масалан, Охайо штатида 5%ни, Нью-Йорк штатида 7%ни ташкил этади1.

Сотув солиFининг бизнинг давлатда кулланилаётган кушимча киймат солиFидан авзаллиги у корхоналар орасидаги ихтисос-лашув ва хамкорликка тускинлик яратмайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Хар кандай мехнат унумдорлиги усиши ихти-сослашув ва хамкорликнинг туFри шаклла-ниши негизидалигини 18-асрда Адам Смит асослаб берган.

Замонавий иктисодиёт тараккиёти неги-зида таркибий узгаришлар бошлайдиган мехнат унумдорлигининг усиши жойлаш-ган. Лекин кушимча киймат солиFининг кулланилиши корхоналараро хамкорликка тускинлик килади, кластер иктисодиёт шакл-ланиши ва у билан боFлик катор афзаллик-ларни таъминлашни тухтатади.

Кушимча киймат солиFининг афзал-лиги унинг солик маъмурлигига кулайлиги, солик йиFилишини осонлаштириши билан боFлик. Салбий жихатлари каторида юко-

рида курсатилганлар билан бирга, яши-рин иктисодиётнинг авж олиши ва у билан боFлик коррупциянинг ривожланишига бошлашини айтиш мумкин. У кенг маънода, иктисодиёт тараккиётига кескин салбий таъ-сир курсатади.

Кушимча киймат солиFидан воз кечиш ва уни бошка ишлаб чикарувчиларни сийлайди-ган соликлар билан алмаштириш ута муррак-кабдир, чунки, масалан, Узбекистон Респуб-ликаси давлат бюджетининг 35-40 фоизи кушимча киймат солиFи хисобидан шак-лланади. Лекин бу муаммонинг мохиятидан келиб чикиб, уни хал килиш зарур ва бунинг йуллари хам мавжуд.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Бюджет Кодекси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 52-1-сон; 2014 й., 36-сон, 452-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июндаги «Махаллий бюджет-ларни шакллантиришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг ваколатларини кенгайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-5075-сонли фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 24-сон, 488-модда.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июндаги «Махаллий давлат хокимияти органларининг бюджет ваколатларини кенгайтириш ва махаллий бюджет даромадларини шакллантиришдаги масъулиятини ошириш туFрисида»ги ПК-3042-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 24-сон, 491-модда.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон, 354-модда, 23-сон, 448-модда.

5. Довгель Е.С. Экономические проблемы в странах СНГ и пути их решения. http:// dovgel.com/htm/konz/k-r.htm

6. Wallis J., Oates W. Decentralization in the Public Sector: An Empirical Study of State and Local Government // Fiscal Federalism: Quantitative Studies / Ed. by H. Rosen. Chicago: University of Chicago Press, 1988. P. 13-15.

7. Bahl R. Urban Public Finance in Developing Countries / R. Bahl, J. Linn. Washington World bank.1992

8. King D. N. Local Government Economics in Theory and Practice. L.: Routledge, 1992.

1Довгель Е.С. Экономические проблемы в странах СНГ и пути их решения. http://dovgel.com/htm/ konz/k-r.htm

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.