Научная статья на тему 'Халқаро валюта жамғармасининг давлат молияси статистикаси бошқарувини жорий қилишда давлат молия тизимини такомиллаштириш масалалари'

Халқаро валюта жамғармасининг давлат молияси статистикаси бошқарувини жорий қилишда давлат молия тизимини такомиллаштириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
215
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХАЛқАРО ВАЛЮТА ЖАМғАРМАСИ (ХВФ) / ДАВЛАТ МОЛИЯСИ СТАТИСТИКАСИНИНГ БОШқАРУВИ / КАССА УСЛУБИ / КАССОВЫЙ МЕТОД / CASH METHOD / ҳИСОБЛАШ УСЛУБИ / ДАВЛАТ МОЛИЯ ТИЗИМИ / ДАВЛАТ СЕКТОРИ / ОқИМЛАР ВА ЗАХИРАЛАР / ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ ТАРКИБИ / ХАРАЖАТЛАР ВА УЛАРНИНГ ТАРКИБИ / АКТИВЛАР ВА ПАССИВЛАР БАЛАНСИ / БАЛАНС АКТИВОВ И ПАССИВОВ / BALANCE OF ASSETS AND LIABILITIES / МЕЖДУНАРОДНЫЙ ВАЛЮТНЫЙ ФОНД (МВФ) / INTERNATIONAL MONETARY FUND (IMF) / РУКОВОДСТВО СТАТИСТИКИ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ФИНАНСАМИ / MANUAL OF PUBLIC FINANCES STATISTICS / МЕТОД НАЧИСЛЕНИЙ / СИСТЕМА ГОСУДАРСТВЕННЫХ ФИНАНСОВ / SYSTEM OF PUBLIC FINANCES / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СЕКТОР / ПОТОКИ И РЕЗЕРВЫ / ДОХОДЫ И ИХ СОСТАВ / REVENUES STRUCTURE / РАСХОДЫ И ИХ СОСТАВ / METHOD OF ACCRUING / EXPENDITURE STRUCTURE

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров Мирёқуб Таджиевич

Мақолада Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети тизимидаги ва давлат молияси соҳасидаги ислоҳотларнинг амалга оширилишида халқаро ҳамжамият томонидан эришилган ютуқларни жорий қилиш, жумладан, Халқаро валюта жамғармасининг тавсиясига кўра давлат молияси статистикасининг бошқарувини жорий қилиш билан боғлиқ масалалар ёритилган.В статье обсуждаются вопросы реформирования системы государственных финансов в рамках достижений мирового сообщества, внедрения рекомендаций Международного валютного фонда (МВФ) по Руководству статистикой государственных финансов.There is discussed in the article the issues of public finances reforming in the Republic of Uzbekistan, in frame of achievement of international community, in particular the International Monetary Fund’s recommendations for Public Finances Statistics.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Халқаро валюта жамғармасининг давлат молияси статистикаси бошқарувини жорий қилишда давлат молия тизимини такомиллаштириш масалалари»

ХАЙДАРОВ Мирё^уб Таджиевич,

иктисод фанлари номзоди, доцент

ХАЛКАРО ВАЛЮТА ЖАМFАРМАСИНИНГ ДАВЛАТ МОЛИЯСИ СТАТИСТИКАСИ БОШКАРУВИНИ ЖОРИЙ КИЛИШДА ДАВЛАТ МОЛИЯ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

УДК 336.145.2

ХАЙДАРОВ М.Т. ХАЛКАРО ВАЛЮТА ЖАМ€АРМАСИНИНГ ДАВЛАТ МОЛИЯСИ СТАТИСТИКАСИ БОШКАРУВИНИ ЖОРИЙ К.ИЛИШДА ДАВЛАТ МОЛИЯ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада Узбекистан Республикасида давлат бюджети тизимидаги ва давлат молияси сох,асидаги ислох,отларнинг амалга оширилишида халкаро х,амжамият томонидан эришил-ган ютукларни жорий килиш, жумладан, Халкаро валюта жамFармасининг тавсиясига кура давлат молияси статистикасининг бошкарувини жорий килиш билан боFлик масалалар ёритилган.

Таянч иборалар: Халкаро валюта жамFармаси (ХВФ), давлат молияси статистикасининг бошкаруви, касса услуби, х,исоблаш услуби, давлат молия тизими, давлат сектори, окимлар ва захиралар, даромадлар ва уларнинг таркиби, харажатлар ва уларнинг таркиби, активлар ва пассивлар баланси.

ХАЙДАРОВ М.Т. ЗАДАЧИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ФИНАНСОВ В УСЛОВИЯХ ПРИМЕНЕНИЯ РУКОВОДСТВА СТАТИСТИКИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ФИНАНСОВ МВФ

В статье обсуждаются вопросы реформирования системы государственных финансов в рамках достижений мирового сообщества, внедрения рекомендаций Международного валютного фонда (МВФ) по Руководству статистикой государственных финансов.

Ключевые слова: Международный валютный фонд (МВФ), руководство статистики государственными финансами, кассовый метод, метод начислений, система государственных финансов, государственный сектор, потоки и резервы, доходы и их состав, расходы и их состав, баланс активов и пассивов.

KHAYDAROV M.T. DEVELOPMENT OF PUBLIC FINANSES MANAGEMENT SYSTEM UNDER IMF'S MANUAL OF PUBLIC FINANCES STATISTICS.

There is discussed in the article the issues of public finances reforming in the Republic of Uzbekistan, in frame of achievement of international community, in particular the International Monetary Fund's recommendations for Public Finances Statistics.

Keywords: International Monetary Fund (IMF), manual of public finances statistics, cash method, method of accruing, system of public finances, revenues structure, expenditure structure, balance of assets and liabilities.

Xaлцapo вaлюma жaмrapмacuнuнг maвcuяcuгa Kypa mpumu-лaдuгaн Дaвлam мoлuяcu cmamucmuкacuнuнг бoшцapyвu жо^н yaмжaмuяmu moмoнuдaн ma4 oлuнuб, yap цйндйй зaмoнaвuй maмoйuллapгa maянyвчu дaвлamлapдa дaвлam вй дaвлam мoлuя muзuмuнuнг бoшцapyвuдa mypnu дapaжaдa цyллaнuлuб келuнaдu.

Дaвлaт мoлияcини икки ну^и нaзapдaн тушун^ бyлaди: 1. Дaвлaт мoлия тизими. 2. Дaвлaт бoшкapyви тизимининг мoлия мaблaFлapи. Maкoлaдa дaвлaт мoлия тизими мyx1oкaмa килинтн.

Дaвлaт мoлияcи дaвлaт мoлия тизимининг мух,им тapкибий ^ми 6ули6, дaвлaтни пyл-мoлия мaблaFлapи билaн унинг cиëcий, иктиcoдий вa ижтимoий вaзифaлapни бaжa-pишини тaъминлaшгa мyлжaллaгaн.

Иктиcoдий мэзмуни буйичэ дэвлэт мoлияcи (дaвлaт мoлия тизими) миллий мax1cyлoт вa миллий бoйликнинг биp ^мининг кaйтa тaкcимлaниши бopacидa пyл-мoлия мyнo-caбaтлapининг мaжмyини yзидa aкc этти-paди. Бу мyнocaбaтлap дaвлaт вa унинг тaшкилoт (кopxoнa)лapи иxтиëpидa мoлия-вий мaблaFлapнинг шaкллaниши вa дaвлaт тapaккиëти, жaмият aъзoлapининг ижтимoий-мaдaний эx1тиëжлapини кoниктиpишлapи, мaмлaкaт мyдoфaacи, тapтибни caклaш, мaм-лaктни бoшкapиш вa бoшкa эx1тиëжлapигa capфлaниши дaвoмидa нaмoëн бyлaди.

Муассасалар тизими (инститyтлари) HyrçTaH назаридан, мoлия тизими мoлия мaблaFлapини x1apaкaтлaнтиpyвчи мoлия вaзиpлиги, унинг бoшкapмaлapи, Faзнaчилик, coлик opгaнлapи, бaнклap, мoлия биpжa-лapи, бюджет вa нoбюджeт тaшкилoтлap вa бoшкaлap мaжмyacини нaзapдa тyтaди.

Давлат молияси - молия операцияларини (маблаFларни х,аракатга келтирувчи) давлат тасарруфида жамловчи, аник, максадларга йуналтирувчи, уларни бошкарувчи ягона мажмуадир.

Режалаштириш ну^таи назардан, давлат бюджети давлатнинг асосий молиявий х,ужжати булиб, унда бюджет пул муноса-батлари тизими сифатида сон оркали ифо-даланади, даромадлар ва харажатлар балан-сини ташкил этади. Шунинг учун айнан бюджет режаси мамлакатнинг мух,им молиявий х,ужжати сифатида тузилади, куриб чики-лади, тасдикланади ва ижро этилади. Унда пул маблаFларининг марказлаштирилган жам-Fармасининг шаклланиши, таксимланиши ва фойдаланиш буйича иктисодий муносабатлар акс этади.

Моддий мазмуни буйича давлат бюджети давлатнинг бюджет режасини ижро этиш жараёнида ташкил топадиган ва фой-даланиладиган асосий марказлаштирилган пул маблаFлари жамFармасидир.

Мо^иятига кура, давлат бюджети давлат бошкарувининг мух,им воситаси булиб, унинг ёрдамида давлат такрор ишлаб чикариш жараёнларига таъсир курсатади, инсон иро-дасига буйсунмайдиган бозор кучлари сал-бий таъсирини бартараф этади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 7

Давлат бошкаруви соликлар, бюджет маб-лаFлари ва молиявий ёрдам, ижтимоий кафо-латлар, бюджет маблаFлари х,исобига махсус жамFармалар ва иктисодиётнинг ривожлани-шидаги номутаносибликнинг олдини олиш захиралар ташкил этиш ёрдамида амалга оширилади.

^ук,ук,ий категория сифатида давлат бюд-жети давлатнинг вазифа ва функцияларининг молиявий таъминоти учун мулжалланган пул маблаFлари жамFармасининг ташкил топиши ва харажатланишининг конун билан белги-ланган шаклидир.

Узбекистон Республикасининг конунчили-гига биноан, Давлат бюджети1 давлат пул маблаFларининг (шу жумладан, давлат максадли жамFармалари маблаFларининг) марказлаштирилган жамFармаси булиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушум-лар микдори, шунингдек, молия йили мобай-нида аник максадлар учун ажратиладиган маблаFлар сарфи йуналишлари ва микдори назарда тутилади.

Халкаро валюта жамFармасининг тав-сияларига кура, давлат молияси тушунчаси моддий ва номоддий маблаFлар окимлари ва захиралари сифатида тушунилади. Окимлар деганда, барча давлат тасарруфидаги муасса-салар амалга оширган иктисодий операция-лар х,аракатларнинг пул шаклидаги куриниши тушунилади. Захиралар деганда, ушбу муас-сасаларнинг маълум санадаги активлари, мажбуриятлари ва активларнинг соф к,иймати тушунилади. Давлат молия тизими деганда, окимлар ва захираларнинг бирлашган маж-муаси тушунилади. Бу дегани, барча захи-ралардаги узгаришлар маблаFлар окимлари натижасидан келиб чикади ва ушбу окимлар оркали англаниши лозим. Яъни х,ар бир давлат тасарруфидаги муассаса захираларининг киймати ушбу захиранинг вужудга келган санасидан бошлаб окимлар натижасида жамFарилган маблаFлар таъсирида шаклла-нади.

1 Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси, 3-модда.

Окимлар турлича булиши мумкин. Окимлар иктисодий кийматнинг яратилиши, узгар-тирилиши, алмашинуви, утказиб берилиши ва йук булиб кетишини акс эттиради. Окимлар операциялар ва бошка иктисодий окимлар шаклида намоён булади.

Операциялар деганда, турли муассаса-лар уртасидаги узаро шартномалар ёки конунга кура амалга ошириладиган олди-берди алокалари тушунилади. Операциялар ва уларнинг натижалари давлат бошкаруви органлари томонидан кабул килинган карор-ларнинг натижасидир. Масалан, бу карорлар бажарилиши натижасида узаро шартномалар асосида давлат харидлари амалга ошири-лади ёки конун ижроси доирасида соликлар туланади. Х,ар бир операция бу алмашинув ёки трансферт (маблаF утказилиши) шаклида амалга оширилади. Алмашинув операциясида муассасалар товарлар, хизматлар, турли актив ёки мех,натни такдим этадилар. Унинг эвазига тенг микдорда пул, товар, хизмат, активлар ва мех,нат оладилар. Трансферт деганда, товар, хизмат мех,нат такдим этилиши эвазига х,еч нарса олинмаслиги назарда тутилади. Транс-фертга мисол сифатида солик тулаш, нафака ва ижтимоий туловларни келтирса булади.

Барча операциялар пул-кредитли ёки пул-сиз турларга булиниши мумкин. Пул-кредитли операциялар пул туловларини амалга оши-риш ёки пуллик шаклдаги мажбуриятларни кабул килишни назарда тутади. Бошка барча операциялар пулсизларига киради. Булар алмашинув ёки моддий-табиий шаклдаги трансфертларни ифодалайди. Масалан, давлат ходимларига трансфертлар - ишчи кийим ажратилиши, уй хизматлари, транспорт хиз-мати курсатиш ва бошкалар булиши мумкин. Трансфертларнинг мазмуни улардан максадли фойдаланишнинг самарали кафолатланиши зарур булган х,олларда кулланилади. Бунинг турлари каторида табиий офат х,олатида жабрланганларга тиббий ёрдам курсатилиши, дори-дармонлар ва моддий ёрдамлар, турар-жой, озик-овкат таъминоти аник турлари-нинг таксимланиши булиши мумкин. Табиий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 7

шаклда тиббий ёрдам, таълим хизматлари амалга оширилиши мумкин.

Бошка иктисодий окимлар активларнинг х,ажми ва кийматининг узгариши, мажбу-риятлар ва активлар соф кийматининг акс этувчи узгаришини назарда тутади. Бундай узгаришлар бевосита бошк,арув х,аракатлари билан боFлик булмаган х,олда кечади. Бундай окимлар икки хилда булиши мумкин: «корхо-налар фойдаси» ва «активлар ^ажмидаги бош^а узгаришлар». «Корхоналар фойдаси» (ёки зарари) активлар к,иймати, активлар узларининг микдори ёки сифатининг узгаришсиз, умумий иктисодий жараёнлар натижасида нархлар даражаси ва таркиби-нинг усиши ёки пасайишини акс эттиради. Бу узгаришлар умумий иктисодий жараёнлар кечиши натижасида ишлаб чикарилаётган мах,сулотлар ва курсатилаётган хизматлар, уларнинг турлари ва таркибий узгаришлар натижасида содир булади.

«Активлар ^ажмидаги бош^а узгаришлар» активлар ва мажбуриятларнинг узгаришини ифодаловчи жараёнлар корхона-лар фойда-зарарлари билан боFлик булмаган, активларнинг микдорий ва сифат курсаткичларининг узгариши билан ботлик-дир, янгиларининг олиниши ва ёки уларнинг чикиб кетишини назарда тутади.

О^имларни ^исобга олиш даври иктисодий жараёнлар жадаллашиб бораётган даврда алох,ида эътиборга лойик. Бунда дав-лат тасарруфидаги активлар качон вужудга келиши давлат ва мах,аллий бошкарув орган-ларининг тулов кобилиятига бевосита таъсир курсатиб, умумжамият мик,ёсида ликвидликни таъминлайди, чунки давлат ва мах,аллий бошкарув органларининг тулов кобилияти иктисодиётнинг барча тармокларидаги товар ва хизматларга булган талабни шакл-лантиради. Давлат ва мах,аллий бошкарув органларининг ликвидлилиги ёки х,ар бир санага мукобил тулов кобилияти уларнинг туловларни амалга ошириш бораси-даги мажбуриятларини бажаришларига,

бунга етарлича маблаFларга эгаликларини тасдиклайди.

Бу ёндашувга кура, даромадлар факат келиб тушганидагина шаклланади. Харажат-лар эса амалга оширилган туловларнигина инобатга олади. Бу ёндашув касса усули деб аталади. Даромадлар ва харажатларни бах,оловчи касса усули амалда келиб туш-ган даромадлар ва бажарилган харажатларни инобатга олишга асосланган. Бунда келиб тушиши лозим булган даромадлар - х,али тушмаган ва амалга оширилиши лозим булган (мажбуриятлар вужудга келган) х,али бажа-рилмаган харажатларни инобатга олмайди. Бунда келиб тушиши кутилаётган даромадлар, масалан, муддати келган, х,али туланмаган соликлар, туланиши лозим булган ишлар ва хизматлар бажариб булинган молиявий маж-буриятларни х,исобга олмайди.

Халкаро валюта жамFармасининг «Давлат молияси статистикасининг бош^аруви» тавсияларига кура, давлат молиясидаги опе-рацияларнинг акс этиши жах,он амалиётида узгариш юз берди. Бу ёндашувга кура, давлат молиясининг баркарорлиги ва ишончли-лиги нафакат унинг тулов кобилияти, балки унданда мух,имрок булган давлат активлари-нинг соф киймати билан бах,оланади. Бунда давлат ва мах,аллий бошкарув органлари тасарруфига тушаётган ва улардан чикиб кетаётган окимлар давлат мулкининг купайиб боришига хизмат килиши лозим.

Касса услубини куллаганда асосий муаммо давлат молиясининг бошкаруви жараёнида давлат ва мах,аллий бошкарув органларига келиб тушаётган ва туланаётган маблаFлар, товарлар ва амалга оширилаётган хизматлар, бошкарув органларининг маош, давлат харидлари ва буюртмалари борасидаги карздорликларни пул ва табиий шаклда аниклаш, тах,лил килиш масаласи туради. Буни бартараф килиш учун бюджетнинг узининг моддалари эмас, кушимча махсус тах,лилий моддалар кулланилиши ва улар оркали мавжуд, лекин х,али бажарилмаган, пул шаклида ифодаланмаган мажбуриятлар борасида аниклик киритишни талаб килади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 7

Бу эса куплаб кушимча мех,нат ва харажат-ларни талаб килади. Шунда х,ам х,амиша аникликка эришиб булмади.

Бундан фаркли уларок, тавсия этилган х,исоблаш усули кенгрок, имконларга эгалиги мутахассислар томонидан эътироф этилади. Бу усулга кура, давлат молиясининг ок,имлари уларнинг яратилиши, утказиб берилиши ва иктисодий кийматнинг йук булиб кетиши захотиёк акс эттирилади. Бошкача айтганда, окимлар натижаси уларнинг амалга ошири-лиши зах,отидаги вактда акс эттирилади. Пул-молия окимлари эса бу вактдан кейинрок ва/ёки вактлирок амалга оширилиши х,ам мумкин. Бундан ташкари, табиий шаклдаги ва бошка иктисодий окимлар билан боFлик операцияларнинг х,ам акс этиш имконияти яратилиши оркали бу окимларнинг актив-лар ва пассивларнинг баланслаштирилган х,олдаги узгаришларининг инобатга олиниши мумкин булади.

Одатда, х,исоблаш усули кулланилганда окимлар даврий жих,атдан касса услуби кулланилгандан эртарок акс эттирилади. Бунда вактида келиб тушмаган маблаFлар кечиктирилган карздорлик булиб акс этади, масалан, асосий карздорлик ёки соликлар туланиши буйича. Аввалги услубда кечиктирилган карздорлик ва унинг узгаришлари махсус билдиришномаларда акс этарди. Хисоблаш усулининг кулланилиши бюджет тизимининг барча активлари ва мажбу-риятлари х,акидаги тулик ахборотни олиш имкониятини беради. Бунинг яна бир мух,им афзаллиги - амалга оширилаётган давлат хиз-матларининг таннархини бозор нархлари билан солиштириш ва тах,лил килиш имкониятини яратишдир.

Давлат бюджет тизимининг даромад-лари давлат ва мах,аллий бошкарув ор-ганлари тасарруфидаги активлар соф кий-матининг турли операциялар натижасида усишини назарда тутади. Хал^аро валюта жамгармасининг «Давлат молияси стати-стикасининг бошк,аруви» кулланмасига кура давлат ва мах,аллий бошкарув органлари турт хилдаги даромад олишлари мумкин:

1. Давлат томонидан киритиладиган соликлар ва бошка мажбурий трансферт-лар.

2. Давлат ва мах,аллий бошкарув органлари тассаруфидаги мулк ва активларнинг бошкарувидан тушадиган даромадлар.

3. Товар ва хизматларни сотишдан тушадиган даромадлар.

4. Бошка бирликлардан олинадиган кун-гилли трансфертлар.

Анъанавий давлат молиясининг тушунча-сида давлат бюджети уч кисм: даромадлари, харажатлари ва бюджет так,чиллигини молия-лаштириш манбаларидан иборат. Даромадлар ва харажатлар давлат ва мах,аллий бюджет-лар х,исобига даромадларнинг келиб тушиши ва харажатларнинг чикиб кетишини назарда тутади. Уларнинг солиштирилиши такчиллик ва/ёки профицитни англатади ва давлат бошкаруви органлари тасарруфидаги молия маблаFларининг колдиFини курсатади. Бюджет маблаFларининг шаклланиши х,акидаги маълумотлар касса окимлари ва улар билан боFлик молиявий активлар ва мажбурият-ларни (бюджет ссудалари, мах,аллий бюд-жетларнинг ссудалари, давлат карзи) ифо-далайди. Бундай ёндашувда активлар ва пас-сивлар орасидаги тулик балансликка эришиб булмайди, чунки маблаFларнинг давр бош-ланиши ва якунидаги колдиклар акс этил-майди.

Хисоблаш усули кулланилишида вазият кескин узгаради. Бунда молиявий ва номо-лиявий захиралар (колдиклар), активлар ва мажбуриятлар тушунчаси вужудга келиб кенг куллана бошлайди. Даромадлар ва харажатлар эса уларнинг узгаришига таъсир этувчи омиллар сифатида тушунилади. Шунингдек, бу ёндашувда «даромадлар «ва «харажатлар» тушунчаларида х,ам узгариш юзага келади.

Мавжуд тушунчаларга кура даромадлар давлат бошкарув органларининг х,исобларига келиб тушадиган маблаFлардир1. Харажатлар эса давлат ва мах,аллий бошкарув органларининг мажбуриятларини бажаришга

1 Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси, IV булим. Бюджет тизими бюджетларининг даромадлари.

1-жадвал. Давлат бюджети даромадларининг таркиби1.

Давлат бюджети даромадлари, жами (максадли жам^армаларсиз) 100%

1. Бевосита соликлар 24,6

1.1. Юридик шахслар фойда солиFи 0.03

1.2. Савдо ва озик-овкат корхоналарининг давлат бюджетига ягона туловидан ажратмалар 0.04

1.3 Давлат бюджетига ягона соликлардан ажратмалар, шу жумладан, микрофирма ва кичик корхоналар 0.04

1.4 Жисмоний шахслар даромад солиFи 10.3

1.5 Алохида тадбиркорлик турлари учун туловлар 0.02

1.6 Ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш солиFи 00.1

2 Билвосита соликлар 52.8

2.1 Кушимча киймат солиFи 28.6

2.2 Акциз COЛИFИ 15.7

2.3 Бож туловлари 0.04

2.4 Транспорт воситалари, бензин, дизель ёкилFИси ва газ истеъмоли солиFИ 0.04

2.5 Абонент ракамидан фойдаланганлик солиFИ 0.01

йуналтирилиши билан ботлик, тулов операци-ялари хисобланади2. Давлат молия тизимига янгича ёндашувда даромадлар активларнинг соф кийматини оширувчи операциялар, хара-жатлар эса активларнинг кийматини камайти-рувчи операциялардир. Вахоланки, активларнинг соф киймати активлар ва пассивларнинг фарки - активлар соф кийматини курсатар экан, у давлат бошкаруви органларининг фаолиятига кура шаклланади. Активлар соф кийматининг купайиши давлат бошкаруви тасарруфидаги мулкнинг купайишини бил-диради ва унинг молиявий мустахкамлигидан далолат беради.

Бундан келиб чикиб, даромадлар тар-кибига кирувчи омиллар узгаради. Маса-лан, касса услубида, агар давлат тасарруфидаги акциялар ва бошка мулк - асосий воситалар сотилса, унинг тушумлари даро-мад булиб бахоланади, чунки бюджетга пул келиб тушади. Янги давлат молияси статис-тикаси кулланилишида бундай хол даромад хисобланмайди. Чунки давлат бошкарув органларининг тасарруфидаги активлар киймати узгармади. Бундай холда бир актив

1 2017 йил 2-чораги натижалари буйича. т^и2//

2 Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси, V булим. Бюджет тизими бюджетларининг хара-жатлари.

(акция)нинг шу кийматдаги бошка активга алмашинуви активлар умумий кийматининг узгаришига олиб келмайди.

Давлат молия тизимининг янги Халкаро валюта жамFармасининг ёндашувида бюджет харажатлари активлар кийматини камай-тиришга каратилган операциялар сифатида бахоланади. Бундай ёндашув анъанавий ёнда-шувдан кескин фаркланади. Масалан, касса усулига кура, маълум объектлар курилишига йуналтирилган молиявий маблатлар харажат-лар хисобланади. Такомиллашган усулга кура, молия маблатларидаги активларни номолия-вий активларга алмашинуви тушунилади. Давлат бошкарув муассасаларининг соф активлари узгармайди, туланган маблаFлар харажат хисобланмайди. Худди шунингдек, номолиявий активларнинг сотиб олиниши хам харажат хисобланмайди.

Шунингдек, янги тартибда харажатлар-нинг максадига кура (функционал) таснифига узгартиришлар киритилди. Харажатларнинг максадига кура таснифига узгартиришлар куйидаги масалаларни хал килишга каратилган:

- барча даражадаги бюджетлар шакллана-ётган ва тасдикланаётганида бюджетларнинг максадли моддалари аникланади;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 7

2-жадвал. Давлат бюджети харажатларининг таркиби1.

Давлат бюджети харажатлари, жами (максадли жамFармаларсиз) 100%

1. Ижтимоий харажатлар 55.5

1.1 Ижтимоий соха ва ахолини ижтимоий куллаш харажатлари, жумладан: 55.3

таълим 34.7

соFликни саклаш 13.4

маданият ва спорт 1.17

фан 0.46

ижтимоий нафакалар, моддий ёрдам ва крплаб берувчи молиявий туловлар 5.01

1.2 К,ишлок, ерларида алохида курилиш дастури доирасида кредитлаштиришни хамкорликда молиялаштириш 0.002

2 ННТ ва фукаролик жамияти муассасаларини ривожлантиришнинг грант маблаFлари 0.0003

3 Иктисодиётга харажатлар 10.0

4. Марказлашган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари 5.84

5. Давлат хокимияти органлари, бошк,аруви, судлар ва фукаролар узини бошкаришни саклаш харажатлари 4.8

6 Бошк,а харажатлар 23.8

- харажатларнинг максадига кура тасни-фида капитал харажатлар киритилмайди, улар иктисодий таснифда акс этилиши куз-ланган;

- сохалар буйича маблаFлар таксимла-нишида харажатларнинг маъмурий ва бош-карув таснифлар булимлари кичик булимлар ва моддалари ажратилади;

- давлат максадли дастурлари харажат-лари тартибга солинган холда акс эттири-лади.

Шундай килиб, харажатларнинг максадига кура таснифи факатгина харажатлар опера-цияларининг хусусиятлари билан чеклан-майди. Улар, шунингдек, номолиявий актив-ларнинг сотиб олинишини хам таснифлаши мумкин. Бу тасниф давлат бошкарув органла-рининг якуний истеъмол ва амалдаги охирги истеъмоли, шунингдек жамоавий истеъмол ва алохида истеъмолини акс эттириш имко-нига эга.

Харажатларнинг бир-бирини тулдирувчи таснифида хам бу тасниф кодлари куллани-лади.

Харажатларнинг максадига кура таснифи-дан фаркли, иктисодий таснифнинг вазифаси давлат бюджетининг харажатларини турли бозорлар ва хизматларига таъсир курсатиши

1 2017 йил 2-чораги натижалари буйича. т1\и7//

нуктаи назардан гурухлаш вазифасини утайди. Анъанавий кулланиб келинган тас-нифдан фаркли, янгича ёндашувда харажатлар таркибига номолиявий активларни сотиб олиш билан боFлик туловлар кушилмайди. Шу билан бирга, харажатларга асосий капитал истеъмоли амортизацион харажатлар шаклида кушилиб боради.

Ушбу тасниф иктисодий мазмуни тахлил килинадиган булса, мехнатга хак тулаш хара-жатлари нафакат амалда туланган харажатлар, балки маълум моддий харажатларни хам кушиши лозим. Масалан, давлат ишчиларига так,симланадиган махсус иш кийимлари, яшаш жой билан таъминлаш. Хисобланган, лекин тулови кечиктирилган маошни яшириш эмас, уни кечиктирилган кредиторлик карздорлиги шаклида акс эттириш лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Давлат молияси тизимининг янгича талкин килинишида харажатларнинг бир-бирини тулдирувчи таснифи, анъанавий таснифдаги каби функционал ва иктисодий таснифлар бир-бирларини тулдирувчи вазифасини утайди. Унинг афзаллиги алохида харажатлар турининг умумий харажатлардаги мохиятини аниклаштиришидадир. Унинг асосида давлат бошкарув органлари узларига хос вазифалар-нинг бажарилиши ва у давлатнинг уз вази-фаларини канчалик тулик бажараётганини ифодалашга хизмат килади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 7

Активлар ва пассивлар баланси бу дав-лат ва махаллий бошкарув органлари тасар-руфидаги активларнинг киймати ва мазкур муассасаларга бошка иктисодий муассаса-ларнинг молиявий талабларини ифодаловчи курсаткичлар мажмуидир. Унинг асосий вази-фаси молиявий ва номолиявий активлар, мажбуриятлар ва активларнинг соф киймати, активлар ва мажбуриятлар фаркини ифода-лашдан иборат.

Давлат сектори бошкарувидаги активлар деганда, давлат эгалик хукукини бажарувчи ва улардан иктисодий манфаатлар оладиган иктисодий активлар тушунилади. Иктисодий киймати булмаган активлар буларнинг тар-кибига киритилмайди.

Активларнинг иктисодий наф келти-риш имконлари технологиялар тараккий этганлиги даражаси, малака ва билимлар кулланилиши, нархлар ва бошка куплаб омилларга ботликдир. Масалан, конлар улар якин орада узлаштирилса ва улардан тижо-

рий фойда келиш эхтимоли етарли даражада юкори булса, актив булиб хисобланиши мум-кин.

Активлар жамтариш воситаси вазифасини бажарадилар, мулкдан турли фоизлар, диви-дендлар, ижара туловлари, улардан фойда-ланганлик нафи ва бошка фойда оладилар.

Мажбуриятлар деб, давлат молия тизи-мида иктисодиётнинг бошка секторларига мансуб муассасалардан давлат бошкарув органларига нисбатан кулланилаётган талаб-лар тушунилади.

Активлар киймати хар доим бозор нар-хида бахоланиб бориши лозим. Яъни бунда ушбу активни сотиб олишга шу дамда канча маблат сарфланиши лозимлигидан ушбу сана нархи чикарилиши керак. Шунингдек, мажбуриятлар хам бозор нархида бахоланиши керак. Баъзи давлатларда ахборот етишмас-лиги сабабли, бозор нархини аниклаш кийин булади. Бу холда факат молиявий активлар билан чекланилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Бюджет Кодекси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 52-1-сон; 2014 й., 36-сон, 452-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 27 декбрдаги «Узбекистон Республикасининг 2017 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида»ги ПП-2699-сон карори.

3. Руководство по статистике Государственных финансов. 2001 год. Международный Валютный Фонд, 2001.

4. Хайдаров М. Бюджет интизоми таъминланишининг назарий асослари. // «Иктисод ва молия», 2016, 11-сон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.