Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида солиқ сиёсатини такомиллаштириш йўналишлари'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида солиқ сиёсатини такомиллаштириш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
157
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зохидова А

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида солиқ юкини енгиллаштириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва унификация қилиш бўйича хўжалик субъектларини қўллаб-қувватлаш мақсадида қўшимча чоралар белгиланиши алоҳида ўзига хос ўринга эгадир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида солиқ сиёсатини такомиллаштириш йўналишлари»

Зохидова A.

^ш^нт мoлия инcтитути тaдк1ик1oтчиcи

ИKТИCOДИЁТНИ MOДЕРНИЗAЦИЯЛAШ ШAРOИТИДA COЛИK СИЁСДТИНИ ТAKOMИЛЛAШТИРИШ ЙУНДЛИШЛДРИ

И^тцсодаётны модернцзаццялаш шароытыда солык, юкыны енгаллаштараш, солцкка тортцш mu-3umuhu соддалаштцрцш ва унцфцкацця к^лцш 6yüu4a хржалцк cyбъекmларuнu крллаб-кувватлаш максадцда к9шцмча чоралар белгцланцшц алох,цда 9зцга хос ррцнга эгадцр.

Иктигодиётни мoдeрнизaциялaш Ba ин-нoвaциoн тeхнoлoгиялaрни кeнг жoрий этиш нaтижacи yлaрoк кeйинги йиллaрдa мaкрoиктиcoдий бaркaрoрлик Ba иктиcoдий у^ш cуръaтлaри кузaтилмoкдa. Бундa мaкрoиктиcoдий тaртибгa coлиш тизими-нинг мух,им вocитaлaридaн бири булган дaв-лaт бюджeтининг ax1aмияти Foят юкcaкдир. Амaлгa oширилгaн бюджeт-coлик ^ëca-ти биринчидaн, иктиcoдиётнинг иcтикбoлли cox,a Ba тaрмoклaрини дaвлaт тoмoнидaн мo-лиявий кyллaб-куввaтлaш тизимидa мух,им фиcкaл oмиллaрдaн бири булиб хизмaт Kилмoкдa. Кoлaвeрca, aмaлдaги фaoл ижти-мoий cиёcaт Ba кучли ижтимoий x1имoя ти-зимлaрини шaкллaнтиришдa дaвлaт бюд-жeтигa aлox1идa вaзифaлaр юклaтилгaн булиб, ушбу вaзифaлaрни caмaрaли ижрocи тaъминлaнмoкдa. Кeйинги йиллaрдa aмaл-ra oширилгaн иcлox1oтлaр нaтижacидa дaвлaт мoлияcининг бaркaрoрлиги кузaтилди.

Хуcуcaн, кeйинги йиллaрдa мaмлaкaтимиз-дaги бир кaтoр coлик cтaвкaлaри ax1aмиятли дaрaжaдa пacaйтирилиб бoрилмoкдa.

Жaдвaлдaн кyринaдики, кeйинги ун йил мoбaйнидa юридик шaхcлaрдaн oлинaди-гaн фoйдa coлиFи cтaвкacи 3,4 бaрoбaр, ми-крoфирмa Ba кичик кoрхoнaлaр учун яго-нa coлик тyлoви craB^^ 2,1 бaрoбaр, юридик шaхcлaрнинг мoл-мулкигa coлинaдигaн coлик cтaвкacи 1,1 бaрoбaр, ягoнa ижтимo-ий тyлoв cтaвкacи 1,6 бaрoбaр пacaйтирил-ган. Бунинг нaтижacидa мaмлaкaтимиздaги умумий голик юки х^м йиллaр дaвoмидa ce-зилaрли рaвишдa пacaйиб бoрмoкдa. ^лик

cиёcaтини тaкoмиллaштириш, coликлaрнинг иктиcoдиётгa рaFбaтлaнтирувчи тaъcирини кучaйтириш мaкcaдидa coлик тизимининг ишлaб чикaришни ривoжлaнтиришгa, мoд-дий, тaбиий, мoлиявий Ba мex1нaт рecурc-лaридaн, тyплaнгaн мoл-мулкдaн caмaрaли фoйдaлaнишгa рaFбaтлaнтирувчи тaъcири-ни oширишгa кaрaтилгaн иcлox1oтлaр усту-вoр ax1aмиятгa эга булди. Кoрхoнaлaр зим-мacидaги голик юкини кaмaйтириш, фoйдa coлиFи Ba ягoнa coлик тyлoви cтaвкaлaрини кaмaйтириш oркaли иктиcoдиётдaги coFлoм мух,итни шaкллaнтириш Ba тaдбиркoрлик cубъeктлaри фaoлиятини янaдa жoнлaнти-риш тaъминлaнди. 2010 йилдa хyжaлик юри-тувчи cубъeктлaр учун фoйдa coлиFининг 10 фoиздaн 9 фoизгa туширилиши нaтижacидa улaр ихтиёридa 52 миллиaрд cyмдaн oртик мaблaFлaр кoлдирилишигa, пирoвaрдидa эca ушбу мaблaFлaр ишлaб чикaришни ген-гaйтириш, кoрхoнaлaрнинг ишлaб чикaриш куввaтини янaдa муcтax1кaмлaшгa, хyжaлик юритувчи cубъeктлaр зиммacидaги голик юкини янaдa eнгиллaштиришгa, ишлaб чи^ришни мoдeрнизaция килиш, тeхник Ba тeхнoлoгик жих^^н кaйтa жиx1oзлaшгa, фукaрoлaрнинг дaрoмaдлaрини кyпaйтириш x1aмдa ax1oлининг хaрид ^билиятининг oши-шигa зaмин ярaтилди. ^лик cиёcaтидaги ушбу жaрaён кичик бизнec cубъeктлaри учун ягoнa coлик тyлoвини кaмaйтириш oркaли дaвoм эттирилиб, 2011 йил учун ягoнa coлик тyлoви cтaвкacининг 7 фoиздaн 6 фoиз-ra туширилиши, жoрий йилдa кичик бизнec

ИКТ^Д BA MOЛИЯ I ЭKOНOMИKД И ФИНAНCЫ № 6, 2012

1-жадвал.

Узбекистонда 2008-2011 йиллар мобайнида солик, ставкаларининг узгариш динамикаси1

№ Солик ва бошка мажбурий туловлар тури 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил

1 Юридик шахслардан олинадиган фойда солиFи 10 10 9 9

2 Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи 13%, 18%, 25% 12%, 17%, 22% 11%, 17%, 22% 10%, 16%, 22%

3 Кушилган киймат солиFи 20 20 20 20

4 Микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солик тулови 8 8/7 7 6

5 Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солик 0,5 0,5 0,5 0,75 0,9 1,13

6 Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солик 3,5 3,5 3,5 3,5

7 Ягона ер солиFи 2,8 3,5 5 6

8 Ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш COЛИFИ 8 8 8 8

9 Ягона ижтимоий тулови 24 24 25 25

10 Фукароларнинг Пенсия жамFармасига сурурта бадаллари 2,5 3,5 4,0 4,5

11 Пенсия жамFармасига мажбурий ажратмалар 0,7 1,0 1,5 1,6

12 Республика йул жамFармасига мажбурий ажратмалар 1,5 1,5 1,5 1,4

13 Таълим ва соFЛикни саклаш муассасаларини реконструксия килиш, мукаммал таъмирлаш ва жихозлаш бюджетдан ташкари жамFармасига мажбурий ажратмалар 1,0 1,0 0,5 0,5

субъектларига 50 миллиард сумдан ортик маблаFлар тежаб колиш имконини беради.

Хусусан, иктисодиётдаги солик юкини янада кискартириш ва солик маъмурчилиги-ни такомиллаштириш буйича ислохотлар да-вом эттирилди. Буни куйидаги жадвал маъ-лумотларидан куришимиз мумкин.

Солик юкини енгиллаштириш, соликка тортиш тизимини соддалаштириш кейинги йилларда соликдан буйин товлаш, даромад-ларни яшириш холатларини бартараф этиш, солик солиш базасини кенгайтириш имконини берди. Бунинг натижада давлат бюджети даромадларида солик тушумларининг усиши кузатилди. 2000 йилда солик юки 37,4%ни, 2010 йилга келиб ушбу курсаткич 21,9 %ни ташкил этди. 2011 йилда эса унинг х,ажми 20,9 %ни ташкил этиши кузда тутилмокда.

Натижада, охирги йилларда амалга оши-рилган солик ислохотлари доирасида солик имтиёзлари ва преференциялар бе-риш хисобидан хужалик субъектлари та-сарруфида колдирилган маблаFлар, улар-нинг айланма маблаFларини тулдириш, иш-лаб чикаришни техник кайта жихозлаш, янги турдаги мах,сулотларни узлаштириш,

1 Узбекистон Республикаси Президенти-нинг "Узбекистон Республикасининг асо-сий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида"ги Карорлари асосида тузилган.

ишчиларни моддий раFбатлантириш учун йуналтирилди.

Солик ставкаларини узгартиришдаги энг асосий тамойил сифатида уларни бирини ошириш буйича, бошка бирини камайти-ришга амал килиб келинмокда. Бу бир то-мондан молиявий ресурсларнинг бир солик тури буйича камайтирилса, иккинчи томон-дан, соликлар оркали иктисодиётни тарти-блаш усули сифатидаги роли таъминланади.

Айтиш жоизки, давлат бюджетининг да-ромадларини шакллантиришда молиявий ресурслар икки хил тартибда жалб этилади. Соликлар ва соликсиз туловлар максадсиз фондлар сифатида бюджетга жалб этилса, максадли фондлар сифатида хам молиявий ресурслар шакллантирилади. Ушбу хусусият-ларни инобатга олиб, молиявий ресурслар-ни бюджетга жалб этилишига кура, максадли ва максадсиз молиявий ресурсларга ажра-тиш мумкин.

Молиявий воситалар ёрдамида худудлар иктисодий ва ижтимоий ривожланиш дара-жаларини бирхиллаштириш сиёсатини олиб бориши мумкин. Ишлаб чикариладиган худудий дастурлар учун маблаFлар ушбу маъмурий-худудий бюджетларнинг даромад манбалари хамда республика бюджетидаги тушумлар хисобидан шакллантирилади.

Маълумки, соликлар - махаллий бюд-жетларни тулдиришнинг асосий манбаси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

1-расм.

Солик юкининг пасайиши ва ЯИМнинг усиши1

120 т

100 80 60 40 + 20 0

103,8 104,2 Ю4,2 104,4 107>7 107,5 107,3 109,5 109 108,1 108)5 108,3

37,4 35 6

33,2 32,5 31 30,1

+

+

28,6 27

+

+

+

+

+

23,2 22,5 21,9 20,9

+

+

+

+

Н

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

(режа)

I БоНд уиМ (УАГМ 1шЬа1ап 6>та1а)

УАШ о^вЫ (ОИт^ уШэд^а ш8Ьа1ап йэкёа)

х,исобланади. Мазкур бюджетларга келиб ту-шаётган барча соликларни икки гурух,га аж-ратиш мумкин: мах,аллий соликлар ва бошка мажбурий туловлар х,амда республика бюд-жетидан ажратмалар.

Fарбий Европада соликка тортишнинг мах,аллий тизимларида бевосита соликлар асосий уринни эгаллайди, хусусан даро-мад, фойда х,амда мол-мулкдан олинадиган соликлар х,иссасига бюджетдаги умумий ту-шумларнинг уртача 70-75 фоизи туFри кела-ди.

Давлат бюджетининг даромад базаси-ни мустах,камланиши, уз навбатида, усту-вор харажатларни молиялаштирилиши-ни зарурий ресурслар билан таъминлай-ди. Узбекистоннинг макроиктисодий ва мо-лиявий баркарорлигини мустах,камлаш курсаткичларидан бири булиб, худудий бюджетларнинг усиши х,исобланади ва у маралий соликлардан тушумлар х,амда умум-давлат соликларидан ажратмаларни усиши х,исобидан шаклланади.

Узбекистон Республикасида бюджет да-ромадларини шакллантиришда мах,аллий соликлар ва бошка мажбурий туловларни тутган урнини тах,лил киладиган булсак, у х,олда мах,аллий соликлар ичида асосий уринлардан бирини эгаллайдиган мол-мулк солиFи буйича эътиборни куйидаги амалий маълумотларга каратишимиз мумкин:

Берилган жадвал маълумотларини тах,лил килиш натижаларига кура, Узбекистон Ре-спубликамизда 2004-2010 йилларда бюд-

1 http://www.stat.uz// сайт маълумотлари асоси-

да тузилган

жет даромадларин шакллантириш мол-мулк солиFини эгаллаган улуши узгариб турган-лигини куришимиз мумкин. Жумладан, 2004 йилда мол-мулк солиFининг бюджет даро-мадларига нисбатан салмоFи 5,3% ни таш-кил килган булса, 2010 йилда бу курсаткич 2,6% га камайиб, 2,7%ни ташкил этганлигини куришимиз мумкин.

Бюджет даромадларини шакллантиришда ер солиFини эгаллаган улушини куйидаги жадвал маълумотлари оркали тах,лил килишимиз мумкин.

Жадвал маълумотларидан куринадики, ер солиFини бюджет даромадларида тутган урни 2004 йилда 3,8% ни ташкил этган булса, 2010 йилда келиб 1,5% га камайган ва 2,3% ни ташкил этган.

Мах,аллий х,окимият ва бошкарув орган-ларининг барча даражалардаги мах,аллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини шакллантиришда мустакиллиги ва масъули-ятини ошириш максадида 2011 йилда Дав-лат бюджетида мах,аллий бюджетлар да-ромадларига куйидаги тушумларни тулик микдорда х,исоблаб ёзиш кузда тутилди:

- сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик;

- юридик шахсни ташкил килмасдан тад-биркорлик фаолияти билан шугулланувчи жисмоний шахслар даромадларига катъий белгиланган солик;

- республикада ишлаб чикариладиган пи-вога акциз солиFи.

Солик сиёсатини янада такомиллаш-тиришнинг асосий йуналишларидан бири солик юкини пасайтирилиши, республика ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

2-жадвал

Узбекистан Республикасида 2004-2010 йилларда бюджет даромадларини шакллантиришда мол-мулк солигинингроли1

Курсаткичлар Йиллар

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1. Бюджет даромадларининг умумий суммаси, миллиард %да 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

2. Мол-мулк солиFИнинг бюджет даромадларига нисбатан салмоFИ, %да 5,3 4,7 4,6 4,3 3,3 3,1 2,7

3-Жадвал Узбекистон Республикасида 2004-2010 йилларда бюджет даромадларини шакллантиришда ер солитининг урни2

Курсаткичлар Йиллар

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1. Бюджет даромадларининг умумий суммаси, миллиард %да 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

2. Ер солиFИнинг бюджет даромадларига нисбатан салмоFИ, %да 3,8 3,4 3,5 3,4 3,5 2,9 2.3

махаллий бюджетлар даромадларини шак-ллантиришнинг мустахкам базаси сакланиб колиниши хисобланади.

Махаллий бюджетларни даромад база-сини ривожлантириш ва кенгайтиришда махаллий органларининг хукук ва масъули-ятини янада кенгайтириш масаласи алохида ахамиятга эгадир.

Бугунги кунда вилоятлар, шахарлар ва туманларнинг махаллий шароитларини хисобга олган холда соликларни дифферен-циацияланган ставкаларини кенгрок куллаш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Махаллий бюджетларга умумдавлат соликларидан килинадиган ажратмалар ме-ъёрларини белгилаш хамда уларни аниклаш тартиби махаллий бюджетлар даромадла-ри микдорини тартибга солувчи механиз-ми булиб хисобланади. Ажратмаларнинг ме-ъёрлари солик турлари ва худудлар буйича дифференциацияланади ва улар хар йили

Давлат бюджети параметрларини тасдиклаш вактида урнатилади.

Бизнинг мамлакатимизда умумдавлат соликларидан махаллий бюджетларга ажратмалар меъёрларини хар йили узгартириш амалга киритилган. Бирок мазкур механизм махаллий хокимият органлари бюджет ту-шумлари микдорига уз таъсирини курсатади ва имкониятларини мухим даражада че-клайди. Умумдавлат соликларидан ажратма-лар меъёрларининг хар йилги узгаришлари хам махаллий хокимиятларни худудларни иктисодий фаолияти ва солик базаларини ривожлантирилишида эътиборга олинади.

Жахон тажрибаси курсатишича, соликларни кайта таксимлашнинг баркарор механизмини амал килиши махаллий бюджетларни шакллантиришни яхшиланиши хамда самарали режалаштиришга олиб ке-лиши мумкин.

Адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 30 декабрда-ги "Узбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида"ги ПК-1675-сонли Карори.

2. Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси.-Т.: Адолат, 2010 й.-198 бет

3. http://www.nalog.uz//

4. http://www.stat.uz//

1 Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасининг асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида"ги Карорлари асосида тузилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасининг асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида"ги Карорлари асосида тузилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.