Classification of threats Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

dr inz. Barbara KACZMARCZYK1

Przyj^ty/Accepted/Принята: 05.09.2013; Zrecenzowany/Reviewed/Рецеширована: 29.07.2014; Opublikowany/Published/Опубликована: 30.09.2014;

TYPOLOGIA ZAGROZEN

Classification of Threats

Классификация угроз

Abstrakt

Cel: Zaprezentowanie podzialu zagrozen wedlug kryteriow w szczegolnosci podmiotowego, przedmiotowego, przestrzennego. Metody: W celu realizacji zadania wyodr^bniono kryteria podzialu i zastosowano metody teoretyczne sluzqce wyodr^bnieniu grup zagrozen.

Wyniki: Rozwazania na temat zagrozen sq zlozone. Zagrozenia towarzyszq czlowiekowi w roznym wymiarze i formie od lat i b^dq pojawiac si^ zawsze. Zmienia si^ jedynie ich nasilenie i rodzaj. Powyzsza sytuacja jest wynikiem zmieniajqcej si^ mi^dzy innymi sytuacji na arenie mi^dzynarodowej, jak rowniez krajowej. Przeciwdzialanie zagrozeniom wymaga prowadzenia ciqglych badan. Skutecznosc badan mozliwa jest poprzez m.in. skuteczne klasyfikowanie tychze zagrozen. Zmiennosc srodowiska bezpieczenstwa powodowac b^dzie zmian^ kryteriow typologicznych zagrozen. Zmieniac si^ b^dzie charakter a zatem zmieniac si^ b^dq kryteria podzialu zagrozen. Tylko cz^sc z obecnie wyodr^bnianych nie b^dzie podlegac tym zmianom. Nalezec do nich b^dq najprawdopodobniej podmiot, przedmiot i czas. Zmiennosc ta wymaga monitorowania tychze zagrozen a na tej podstawie prowadzenia procesow poznawczych. Prowadzqc rozwazania na temat typologii zagrozen, wciqz poszukuje si^ kryteriow, ktorych suma umozliwi pelnie jej przedstawienie. Do kryteriow tych zaliczyc nalezy: zrodlo pochodzenia zagrozenia, miejsce pochodzenia zrodla zagrozenia, obecnosc czynnika militarnego, aktualnosc zagrozen, wiedz^ o zagrozeniu, czas, cz^stotliwosc, intensywnosc, zasi^g, symptomy, liczb^ czynnikow zagrazajqcych oraz stopien i zakres destrukcji. Katalog kryteriow stale podlega weryfikacji i jest uzupelniany w zaleznosci od zmieniajqcego si^ srodowiska. Proces poznawczy w tym zakresie wciqz trwa.

Wnioski: Prowadzqc badania zagrozen, dokonuje si^ ich podzialow przy uwzgl^dnieniu wyodr^bnionych kryteriow. Powyzsze stosowane jest w celu dokladniejszego zbadania obszaru zagrozen. Jest to proces trudny i zlozony, jednak nie niemozliwy. Dyskusje w powyzszym zakresie mieszczq si^ w wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych. Wskazuje to na interdyscyplinarny charakter tej problematyki. Naukowa eksploracja problematyki zwiqzanej z zagrozeniami nie pozwala dzis wyodr^bnic wspolnych kryteriow w wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych, ktore w sposob jednoznaczny pozwolilyby na wprowadzenie do nauki wspolnej typologii zagrozen. Powyzsze nie zwalnia jednak z obowiqzku poszukiwania takich rozwiqzan. Niniejszy artykul jest probq takiej przeglqdowej eksploracji. U podstaw tego stanowiska znajdujq si^ rozwiqzania wykorzystane w artykule b^dqce wnioskami z badan prowadzonych przez ekspertow roznych dziedzin i dyscyplin naukowych. Uwidacznia si^ wyrazna potrzeba konsolidacji wysilkow ekspertow w wielu zakresach bezpieczenstwa. Przedstawione w artykule tresci to jedynie glos w dyskusji, ktory moze stanowic inspiraj do dalszych rozwazan w przedmiotowym zakresie.

SJowa kluczowe: bezpieczenstwo, zagrozenie, typologia Typ artykuJu: artykul przeglqdowy

Abstract

Aim: To categorise threats according to given criteria, in particular: subjective, objective and time related.

Method: In order to achieve the desired purpose, categories were exposed and theoretical approaches harnessed to differentiate threat groups.

Results: The discourse concerning threats is complex. Threats emerged in the past, occur now and will prevail in the future. They accompanied humans in different forms and scale for many years. One element which is changing concerns the intensity of threats. The aforementioned scenario is the consequence of the changing environment, at national and international level. A pre-requisite to the eradication of threats is the conduct of research. The changing state of security in the environment will contribute towards a change in classification of threat criteria. There will be changes in the nature of threats and, correspondingly, threat categorisation criteria will also vary. Only a part of today's model will be unaffected by such variations. Most probably subjective, objective and time related threats will prevail as they are. Any variability will require monitoring and, on that basis, will call for the conduct of cognitive processes. The

1 Regionalne Centrum Badan nad Bezpieczenstwem w Bielsku-Bialej; ul. A. Frycza Modrzewskiego 12, 43-300 Bielsko-Biala, Polska; [email protected]; Regional Safety Research Centre, Poland;

D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

processes involving classification of risks requires constant updating to the extent where the aggregate of classes will represents the whole. The criteria list should incorporate the following: source of threat, location of the source of threat, presence of a military factor, verity of threat, knowledge of threat, time, frequency, intensity, range, symptoms, number of threat elements as well as the degree and range of destruction. The criteria list is constantly exposed to validation and updating, in tandem with the changing environment. This identification process is continuous.

Conclusions: Research of threats is accompanied by identification and classification of discrete criteria. This is necessary so that the extent of a threat can be examined further. The process is complex and difficult, but not impossible. Discourse concerning this issue is found in a range of scientific research disciplines. Consequently, this indicates an interdisciplinary character of the problem. Scientific exploitation of problems associated with threats, does not allow for fragmentation of criteria which, are common to many fields of science and which, could benefit from a common approach to the classification of threats. Encountered difficulties, do not relieve researches from an obligation to search for solutions. The review contained in this article, provides an attempt at such an exploitation. The basis for such a view is contained in solutions exposed by the article which, reproduces research conclusions determined by experts from a range of science disciplines. This article highlights a clear need for a joint expert approach in many areas dealing with safety. Presented material is simply a voice in a discussion which, may provide a springboard for further research of the topic.

Keywords: safety, threat, classification Type of article: review article

Аннотация

Цель: Представление классификации угроз в особенности по субъектным, предметным и пространственным критериям. Методы: С целью реализации задачи были выделены критерии классификации и применены теоретические методы для выделения групп угроз.

Результаты: Размышления на тему угроз есть достаточно сложны. Угрозы всегда были, есть и будут. Они сопровождают человека в разном масштабе и форме на протяжении многих лет. Меняется только их интенсивность и вид. Вышеуказанная ситуация является результатом меняющейся, среди прочего, ситуации на международной и национальной аренах. Их предотвращение всегда требовало, требует и будет требовать исследований. Эффективность исследований возможна благодаря, например, успешной классификации тех самых угроз. Нестабильность среды безопасности может вызвать изменения критериев классификации угроз. Изменениям будет подвергаться их характер, затем будут меняться также критерии классификации угроз. Только часть из существующих угроз не будет подвергаться этим изменениям. К ним, вероятнее всего, можно отнести субъект, предмет и время. В условиях таких изменений необходим мониторинг этих угроз и на основе этого проведение познавательных процессов. В процессе проведения исследований на тему классификации угроз, проходит постоянный поиск критериев, сумма которых позволит её полностью представить. К этим критериям следует отнести: источник происхождения угрозы, место происхождения источника угрозы, наличие милитарного фактора, актуальность угроз, знания об угрозе, времени, частоте, интенсивности, диапазоне, симптомах, числе угрожающий факторов, а также степени и области деструкции. Каталог критериев постоянно проверяется и пополняется в зависимости от меняющейся окружающей среды. Процесс познания в этой области постоянно продолжается.

Выводы: При проведении исследования угроз, проводится их разделение с учётом выделенных критериев. Вышеуказанные принципы применяется для более точного исследования области угроз. Это трудный и сложный процесс, однако он возможен. Дискуссии в вышеуказанной сфере происходят во многих областях и сферах науки. Это указывает на интердисциплинарный характер этой проблематики. Научное представление проблематики, связанной с угрозами, не позволяет в данный момент выделить общие критерии во многих научных областях и отраслях, которые однозначно позволили бы ввести в науку общую классификацию угроз. Однако вышеуказанное не освобождает от необходимости поиска таких решений. Данная статья является попыткой такого обзорного представления. В основе этого положения лежат решения, которые использовались в статье и являются выводами в исследованиях, проведённых экспертами, принадлежащими к разным научным отраслям и областям. Это показывает четкую необходимость консолидации усилий специалистов во многих областях безопасности. Представленная в статье информация является только голосом в дискуссии, который может стать вдохновением для дальнейших размышлений в данной области.

Ключевые слова: безопасность, угроза, классификация Вид статьи: обзорная статья

1. Wprowadzenie

Dynamicznie zmieniaj^ca siç sytuacja na arenie kra-jowej i miçdzynarodowej, w szczegôlnosci przyst^pienie Polski do Unii Europejskiej, a nastçpnie do strefy Schengen spowodowalo, ze wystçpowanie niektôrych zagrozen nasililo siç, a innych zmniejszylo. Nie ma dzis organizacji miçdzynarodowej ani instytucji panstwowej, ktôra nie re-alizowalaby zadan w zakresie bezpieczenstwa. Nie ozna-cza to, ze wszystkim tym podmiotom przyswieca troska o bezpieczenstwo. Oznacza to natomiast, ze w g^szczu powierzonych im obowi^zkôw realizuj^ zadania w zakresie bezpieczenstwa zgodnie ze sw^ wlasciwosci^. Nie do-tyczy to oczywiscie takich organizacji i instytucji realizu-

j^cych zadania na rzecz bezpieczenstwa tych, ktorzy po-wolali je do zycia. Czym zatem jest bezpieczenstwo? Naj-prostsza odpowiedz brzmi, ze jest ono stanem niezagroze-nia lub spokoju. Zdarza siç, ze okreslane jest rowniez jako proces. W przedstawionych rozwazaniach bezpieczenstwo rozpatrywane bçdzie wyl^cznie jako negacja zagro-zenia. Zarysowana powyzej sytuacja problemowa wymu-szala koniecznosc podejmowania dzialan zmierzaj^cych do pelnego rozpoznania, diagnozowania i monitorowania oraz prognozowania tychze zagrozen. Od zawsze reali-zacja wyzej wymienionych przedsiçwziçc byla mozliwa wyl^cznie w warunkach podzialu. Oznaczalo to zarow-no w teorii, jak i w praktyce, ze zjawisko, ktorym siç zaj-

ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

mowano, podlegalo dekompozycji. W mysl tej zasady do-konywano podzialu zagrozen, co pozwalalo poprzez roz-proszone zainteresowania i badania na pelne skonsolido-wane dzialania w zakresie badan nad zagrozeniami2. Dys-kusja w powyzszym zakresie wci^z trwa. Obserwuje siç stosowanie pewnego rodzaju swobody definiowania pojç-cia „zagrozenie", co umozliwia tworzenie wielu zbiorów typologicznych, pozwalaj^cych na swobodn^ klasyfikacjç

1 postrzeganie. Powyzsze sprawia równiez, ze funkcjonu-j^ce typologie zmieniaj^ siç wraz z sytuaj geopolitycz-n^, dostosowuj^c siç jednoczesnie do rzeczywistosci.

2. Zagrozenie - pojçcie i istota

Rozwazania w powyzszym zakresie nalezaloby roz-pocz^c od zdefiniowania terminu „zagrozenie", które w literaturze przedmiotu nie jest jednoznacznie okresla-ne. Z cal^ pewnosci^ mozna stwierdzic, ze omawiane pojçcie jest mocno zwi^zane z obaw^ czlowieka dotycz^-c^ utraty wartosci takich jak: zdrowie, zycie, swoboda, wolnosc czy dobra materialne [1] b^dz szerzej za Stani-slawem Sladkowskim jest to sytuacja, w której zacho-dzi mozliwosc zaistnienia obrazen czlowieka, a takze po-wstania szkód materialnych w srodowisku lub ich kombi-nacji spowodowanych przez czynniki materialne lub ich zespoly: obci^zenia, zaburzenia, zniszczenia, zanieczysz-czenia i skazenia. Konsekwenj powyzszej sytuacji jest przede wszystkim obnizenie poziomu egzystencji spole-czenstwa.

Stanislaw Dworecki, autor zajmuj^cy siç od wielu lat problematyk^ zagrozen, przedstawia zagrozenie jako „taki splot zdarzen wewnçtrznych lub w stosunkach miç-dzynarodowych, w którym z duzym prawdopodobien-stwem moze nast^pic ograniczenie lub utrata warunków do niezaklóconego bytu i rozwoju wewnçtrznego b^dz naruszenie lub utrata suwerennosci panstwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach miçdzynarodo-wych - w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp."[2, 3]

Cech^ charakterystyczn^ prezentowanej powyzej de-finicji jest przedstawianie zagrozen wyl^cznie w war-stwie spolecznej. Definicja ta nie obejmuje kwestii zwi^-zanych z zagrozeniami odnosz^cymi siç do sil przyrody oraz rozwoju cywilizacyjnego. Czy to oznacza, ze ta definicja jest niepelna? Nie. Zostala ona sporz^dzona na po-trzeby zdefiniowania zagrozen w kontekscie konfliktów spolecznych.

Analiza powyzszej definicji pozwala stwierdzic, w na-jogólniejszy sposób, ze zagrozenie to taka sytuacja, pod-czas której istnieje duze prawdopodobienstwo wyst^-pienia zjawiska stwarzaj^cego znaczne trudnosci. Trudnosci, o których mowa powyzej, jak zauwaza Stanislaw Koziej, to wyzwania globalne zwi^zane „przede wszystkim z napiçciami i niestabilnosci^ wywolywanymi przez terroryzm miçdzynarodowy i proliferacjç broni masowe-go razenia, a takze nieprzewidywaln^ politykç rezimów autorytarnych i zjawisko „panstw w stanie rozkladu"[4]. W zwi^zku z powyzszym wspomniany autor wskazu-je, ze „Polska jako czlonek wspólnoty euroatlantyckiej jest narazona bezposrednio na wynikaj^ce z tego zagro-

2 dotyczy to równiez bezpieczenstwa.

zenia"[4]. Interesuj^ce jest to, ze przywolany autor pisze

0 zagrozeniach, które mog^ byc konsekwenj wyzwan. Wynika to z tego, ze wyzwania przedstawione przez niego maj^ zabarwienie pejoratywne, a mog^ przeciez po-jawiac siç i takie wyzwania w srodowisku bezpieczen-stwa, które spowoduj^ dzialania zwienczone sukcesem dla czlowieka, instytucji, organizacji.

Od wielu lat ludzie nauki i praktyki podejmowali sze-reg prób odpowiedzi na pytanie, czym jest zagrozenie. Powyzsze definicje wskazuj^ na to, ze zagrozenie mozna rozpatrywac w znaczeniu wçzszym i szerszym. Pierwsze ma miejsce wtedy, gdy „[...] w czlowieku rodzi siç oba-wa o utratç wysoko cenionych wartosci, z wlasnym zy-ciem na pierwszym miejscu" [5]. Zatem zagrozenie rozu-miane jest jako sytuacja uswiadamiana przez podmiot [6]. Z kolei w znaczeniu szerszym „[...] zagrozenia obejmuje takze sytuacje, które nie s^ przez podmiot uswiadamiane" [6]. Istnieje tez definicje, które scalaj^ powyzsze dwie. Przykladowo wedlug Wlodzimierza Fehlera „zagrozenie to towarzysz^ce ludzkiej cywilizacji zdarzenia i procesy wystçpuj^ce w róznych konfiguracjach powoduj^ce naruszenie równowagi (lub tez uniemozliwiaj^ce uzyskanie tej równowagi). Dotyczy one nie tylko bçd^cych w sta-lych powi^zaniach lub wchodz^cych w przejsciowe kore-lacje róznych podmiotów spoleczno-politycznych (jedno-stek, grup spolecznych, panstw, zwi^zków panstw), lecz takze wszystkich skladników, które tworz^ materialne

1 duchowe srodowisko zycia czlowieka. Wspomniane procesy i zdarzenia przybieraj^ konkretne formy - kata-klizmów, katastrof, epidemii, wojen, patologii spolecznych oraz wielu innych zawieraj^cych destruktywny po-tencjal zjawisk - tworz^ istotne przeszkody dla skutecz-nej ochrony wartosci tworz^cych fundamenty bezpie-czenstwa (zycia, zdrowia, wolnosci, jakosci egzystencji, perspektyw rozwoju)" [7].

Z uwagi na kompleksowosc podejscia Wlodzimierza Fehlera zarówno w ujçciu podmiotowym, jak i przedmio-towym, a w tych zakresach równiez wieloaspektowym, na potrzeby niniejszego opracowania przyjçto wlasnie tç de-finicjç zagrozenia.

3. Podzial zagrozeñ - kryteria i determinanty

Szeroko rozumiane zagrozenie stwarza potrzebç de-finiowania róznych jego typologii. Czçsto uznaje siç, ze zagrozenie jest niepodzieln^ kategori^. Podejmuj^c próby odpowiedzi na szereg pytan dotycz^cych róznych obsza-rów zagrozen, dokonuje siç jego podzialu.

Zagrozenie dzielic mozna na wiele sposobów, stosu-j^c róznorodne typologie. Sposoby i kryteria, o których mowa powyzej, pozwalaj^ na wprowadzenie typologii bezpieczenstwa. Slownik jçzyka polskiego termin „typo-logia" okresla jako [8]:

• „naukç o typach, badanie porównawcze typów w zakresie róznych nauk";

• „podzial czegos wedlug okreslonych zasad";

• „zbiór zasad umozliwiaj^cych grupowanie poszcze-

gólnych osób, przedmiotów, zjawisk itp. wedlug okre-

slonych typów".

Klasyfikacja zagrozen jest niezwykle trudna i zlozo-na ze wzglçdu na subiektywnosc poczucia zagrozenia, a takze na zlozonosc wystçpuj^cych zjawisk. Niew^tpli-wie charakterystyczn^ cech^ zagrozen jest ich zmiennosc. Obserwuje siç, ze wystçpuj^ce niegdys zjawiska byly za-grozeniami, które dzis juz nimi nie s^. Natomiast sytu-acje, które nie byly niebezpieczne, staly siç aktualnie du-zym problemem. Zauwaza siç równiez, ze wraz z uplywa-j^cym czasem sila wystçpowania zagrozen ulegac bçdzie zmianie, bowiem zagrozenia slabn^ lub siç nasilaj^ [9].

Coraz bardziej zlozony charakter bezpieczenstwa sprawia, ze niezbçdne jest rozszerzenie obszarów pene-tracji naukowej przez inne dyscypliny i subdyscypliny naukowe. Wedlug Wlodzimierza Chojnackiego s^ nimi [10]: filozofia, literatura, religia, sztuki piçkne i muzyka; antropologia, pedagogika i psychologia w odniesieniu do percepcji zagrozen. Okreslaj^c obszar bezpieczenstwa, dookresla siç za pomoc^ zwrotów - osobiste, publiczne, narodowe, energetyczne, gospodarcze, regionalne, lokal-ne i spoleczne. Wspólczesnie bezpieczenstwo jest gwa-rantem rozwoju spoleczenstwa i jego przetrwania, jest stanem (nietrwalym, wymagaj^cym ci^glej troski), któ-ry daje poczucie pewnosci, gwarantuje jego zachowanie oraz daje szansç na przyszly rozwój [11].

Pawel Tyrala przedstawia listç aspektów mog^cych byc przedmiotem rozwazan. S3 nimi: bezpieczenstwo ekonomiczne, bezpieczenstwo finansowe i bankowe, bez-pieczenstwo prawne, bezpieczenstwo jako wartosc, bezpieczenstwo w turystyce, bezpieczenstwo trafnych decy-zji, bezpieczenstwo edukacyjne, bezpieczenstwo mode-lowania i projektowania technologicznego, bezpieczenstwo interpersonalne, bezpieczenstwo psychologiczne, bezpieczenstwo regionalne, bezpieczenstwo informatycz-ne, bezpieczenstwo ekologiczne, bezpieczenstwo osób i mienia, bezpieczenstwo cywilne, bezpieczenstwo publiczne, bezpieczenstwo panstwowe, bezpieczenstwo po-lityczne, bezpieczenstwo obronne, bezpieczenstwo socjo-logiczne, bezpieczenstwo miçdzynarodowe, bezpieczen-stwo mniejszosci narodowych i obcokrajowców, bezpieczenstwo socjalne, bezpieczenstwo zdrowotne i sanitarne, bezpieczenstwo informacji i danych, bezpieczenstwo przestrzeni powietrznej i morskiej, bezpieczenstwo su-rowcowe, bezpieczenstwo transportowe i komunikacyj-ne, bezpieczenstwo zywnosciowe, inne aspekty bezpieczenstwa [12] takie jak na przyklad: bezpieczenstwo eko-nomiczne, bezpieczenstwo miçdzynarodowe, socjologia bezpieczenstwa, etyka bezpieczenstwa, bezpieczenstwo w cyberprzestrzeni.

Dosc czçsto stosowanym kryterium w typologii zagrozen bezpieczenstwa jest kryterium przedmiotowe przedstawione w opracowaniu Bezpieczenstwo narodowe Polski w XXI wieku, w którym zagrozenia bezpieczenstwa dziel^ siç na [13]:

• zagrozenia polityczne;

• zagrozenia militarne;

• zagrozenia gospodarcze;

• zagrozenia spoleczne (spoleczno-kulturowe);

• zagrozenia ekologiczne;

• terroryzm.

D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

Z kolei Wlodzimierz Fehler typologiç zagrozen wedlug tego samego kryterium przedstawia nastçpuj^co [14]:

• zagrozenia polityczne;

• zagrozenia ekonomiczne;

• zagrozenia militarne;

• zagrozenia ekologiczne;

• zagrozenia spoleczne;

• zagrozenia kulturowe;

• zagrozenia informacyjne.

W obydwu podzialach wystçpuj^ elementy wspolne. Jednak s^ one na tyle odmienne, ze kazdy z osobna uka-zuje swoj charakter. Powyzsze dowodzi, ze wyzej przed-stawiony katalog jeszcze dlugo bçdzie otwarty.

Zdaniem Wlodzimierza Fehlera wyzej wymienion^ typologiç nalezaloby uzupelnic o inny podzial taki jak [15]:

• zagrozenia militarne i niemilitarne;

• zagrozenia realne i potencjalne;

• zagrozenia wewnçtrzne i zewnçtrzne.

Zagrozenia dotycz^ innych obszarow zycia spolecz-nego, ktore nabieraj^ na znaczeniu wraz z rozwojem cy-wilizacji. Dlatego tez w zaleznosci od podmiotu, ktorego zywotne interesy s^ zagrozone, mowi siç o zagrozeniach panstwowych (narodowych) i zagrozeniach miçdzynaro-dowych.

Rozwazania na temat zagrozen narodowych rozpa-trywane s^ w dwoch aspektach: wewnçtrznym (zagroze-nia wewnçtrzne) i zewnçtrznym (zagrozenia zewnçtrzne). Podsumowuj^c powyzszy podzial, nalezy stwierdzic, za Stanislawem Dworeckim, ze „zagrozenie bezpieczenstwa panstwa moze powstac na tle uwarunkowan wewnçtrz-nych i (lub) zewnçtrznych oraz militarnych i (lub) nie-militarnych. Kazde z tych uwarunkowan moze wystçpo-wac niezaleznie (osobno) lub w dowolnej konfiguracji, przyczyniaj^c siç do powstania - wewn^trz panstwa lub w jego najblizszym otoczeniu - sytuacji konfliktogennej. Moze tu wyst^pic tak daleko id^ce przenikanie przyczyn i wzajemnych uwarunkowan zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, ze jednoznaczne ich zakwalifikowanie (ziden-tyfikowanie) staje siç wrçcz niemozliwe. Dlatego zagro-zenia powinno siç rozpatrywac na wielu plaszczyznach i pod roznym k^tem, aby ustalic (wychwycic) wszyst-kie mozliwe zwi^zki przyczynowo-skutkowe" [16]. Przy czym warto zaznaczyc, ze identyfikacji zagrozen powin-no towarzyszyc podejscie calosciowe, obecnie powszech-nie dominuj^ce w swiecie, albowiem klasyczny podzial na wewnçtrzne i zewnçtrzne aspekty bezpieczenstwa sta-nowi niemalze juz historiç. Dla nikogo nie powinno byc tajemnic^, ze w zglobalizowanym swiecie zagrozenia tzw. klasyczne (na przyklad grozba wojny prowadzonej tradycyjnymi metodami militarnymi) ustçpuj^ pola za-grozeniom nietypowym, ktorych zrodlem staj^ siç czç-sto trudne do zidentyfikowania podmioty pozapanstwo-we. Ponadto w warunkach globalizacji i internacjonaliza-cji wszystkich aspektow zycia spolecznego granica miç-dzy bezpieczenstwem wewnçtrznym i zewnçtrznym jest rozmyta, a szereg zagrozen, miçdzy innymi terroryzm miçdzynarodowy, handel narkotykami, a takze katastrofy

ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

ekologiczne lub wywolane silami przyrody, trudno przy-wi^zac do jednego - zewnçtrznego lub wewnçtrznego -zródla.

Literatura przedmiotu wskazuje równiez, ze za zagro-zenia zewnçtrzne bezpieczenstwa panstwa mozna uznac naruszenie przez inne panstwo, w stosunku do Polski, którejkolwiek z nizej wymienionych zasad [17]:

• suwerenna równosc, poszanowanie praw nieodl^cz-nych od suwerennosci;

• powstrzymanie siç od grozby uzycia sily lub samego jej uzycia;

• nienaruszalnosc granic;

• integralnosc panstwa;

• pokojowe zalatwienie sporów;

• nieingerencja w sprawy wewnçtrzne;

• poszanowanie praw czlowieka i podstawowych wol-nosci, l^cznie z wolnosci^ mysli, sumienia, religii lub przekonan;

• równouprawnienie i prawo narodów do samostano-wienia;

• partnerska wspólpraca miçdzy panstwami;

• wykonywanie w dobrej wierze zobowi^zan wynikaj^-cych z prawa miçdzynarodowego.

Natomiast za „zagrozenia wewnçtrzne bezpieczen-stwa panstwa uwaza siç zespól uwarunkowan, których zródlem s^ elementy jego struktury doprowadzaj^ce do destabilizacji sytuacji naruszenia podstawowych wartosci takich jak:

• wola przetrwania (panstwa, narodu);

• terytorialna integralnosc;

• niezaleznosc polityczna, suwerennosc wyboru ustroju spoleczno-politycznego oraz podejmowania decyzji z zakresu polityki wewnçtrznej i zewnçtrznej;

• jakosc i warunki zycia (zachowanie odpowiednie-go standardu zyciowego spoleczenstwa i perspektyw wszechstronnego ustroju)" [18].

Dynamicznie zmieniaj^ca siç sytuacja, o której byla mowa na wstçpie niniejszego artykulu, spowodowala, ze typologie zagrozen byly konstruowane w odmienny spo-sób. Czçsto dokonuje siç podzialów, przyjmuj^c kryterium przyczyny powstawania. Taki podzial uwzglçdnia zagrozenia powstale w wyniku dzialania zjawisk atmos-ferycznych oraz wywolane dzialalnosci^ czlowieka. Podzial ten wydaje siç byc przejrzysty i najlepiej oddaj^-cy katalog zagrozen wystçpuj^cych w XXI wieku. Zaznaczyc nalezy, ze w tym przypadku zaistnieje taka sytuacja, ze konkretne zagrozenie takie np. jak pozar zosta-nie umiejscowione w obydwu kategoriach. Sytuacja ma miejsce, poniewaz przyczyny jego powstania mog^ byc zarówno zjawiska atmosferyczne, jak i dzialalnosc czlowieka. S3 tez takie zagrozenia, które trudno zakwalifiko-wac do którejkolwiek ze wspomnianych wyzej katego-rii. Dlatego tez ciekawy podzial zagrozen proponuj^ Wi-told Lidwa, Wieslaw Krzeszowski oraz Wojciech Wiçcek. Uwzglçdnia on [19]:

• zagrozenia naturalne - wszelkie grozne zjawiska zwi^zane z naturç;

• zagrozenia techniczne - zwi^zane z cywilizacyjnym i gospodarczym rozwojem

• spoleczenstw;

• terroryzm;

• inne zagrozenia:

• proliferacjç broni masowego razenia;

• masowe migracje;

• niepokoje spoleczne;

• zbiorowe akty zaklócenia porz^dku publicznego;

• przestçpczosc zorganizowana;

• awarie urz^dzen technicznych.

Podejmowanie czynnosci maj^cych na celu przewi-dywanie wyst^pienia na danym terenie zagrozen, unika-nie ich czy podejmowanie takich dzialan, które zminima-lizuj^ skutki ich wystçpowania s^ dzisiaj spraw^ priory-tetow^ spoleczenstw i instytucji zajmuj^cych siç zapew-nieniem bezpieczenstwa. Dotychczasowe postrzeganie zagrozen, wyniesione z doswiadczen XX wieku, jedno-znacznie utozsamianych wlasnie z konfliktem zbrojnym, wojn^ totaln^ i grozby uzycia broni masowego razenia, na pocz^tku XXI wieku zostalo istotnie, a nawet zasadniczo zmienione [20]. St^d tez w literaturze mozna spotkac na-stçpuj^ce rodzaje zagrozen bezpieczenstwa panstwa [21]:

• zagrozenia militarne [22]:

- zyskiwanie sily przez panstwa rewizjonistyczne;

- technologiczna przewaga ataku nad obron^;

- rozprzestrzenianie broni masowego razenia;

- nadmierna rozbudowa sil zbrojnych;

- nieprzestrzeganie zobowi^zan w dziedzinie kon-troli zbrojen;

• zagrozenia polityczne:

- podwazanie suwerennosci i terytorialnej integral-nosci panstw przez panstwa trzecie;

- slabosc rz^dów prawa i struktur spoleczenstwa obywatelskiego;

- spory na tle etnicznym dotycz^ce d^zen do suwe-rennosci;

- d^zenie do hegemonii, tworzenie sfer wplywów lub regionalnej dominacji;

- korupcja, powi^zania elementów przestçpczych ze strukturami panstwowymi;

- akty terrorystyczne przeciwko instytucjom pan-stwa;

• zagrozenia ekonomiczne:

- kryzysy systemu finansowego;

- pogorszenie siç standardów zycia, wzrost bezro-bocia i inflacji;

- zubozenie i marginalizacja grup spolecznych;

- nadmierne róznice gospodarcze pomiçdzy panstwami i regionami;

- nieudane reformy gospodarcze;

- zerwanie dostaw surowców energetycznych lub energii;

• zagrozenia spoleczne:

- dyskryminacja z powodu przynaleznosci do mniej-szosci narodowych;

- naruszenia praw czlowieka i podstawowych wol-nosci;

- niekontrolowana migracja;

- zorganizowana przestçpczosc, narkotyki;

- ograniczanie wolnosci mediów; y zagrozenia ekologiczne:

- klçski ekologiczne;

- nieodpowiedzialne wykorzystywanie bogactw na-turalnych;

- nieodpowiednie standardy bezpieczenstwa w pro-dukcji przemyslowej;

- zanieczyszczenie terenów odpadami nuklearnymi i chemicznymi;

- erozja gleby poprzez zbyt intensywn^ produkcjç rolnicz^ [23].

Analiza literatury przedmiotu pozwala stwierdzic, ze dokonanie jednolitego podzialu zagrozen jest niezwykle trudne. Powyzsza sytuacja ma miejsce glównie z powo-du dynamicznie zmieniaj^cej siç sytuacji miçdzynarodo-wej. Bardzo czçsto pojawiaj^ siç nowe wyzwania i zagrozenia o bardzo duzej skali, co tez uswiadamiaj^ rózne wy-darzenia pocz^wszy od ataków terrorystycznych w 2001 roku, a skonczywszy na katastrofach budowlanych, po-wodziach i pozarach w ostatnich latach. Niezwykle istot-ne jest, by dokonuj^c charakterystyki zagrozen bezpieczenstwa panstwa, wybrac te, które faktycznie jego do-tycz^. W typologiach dostrzega siç ujmowanie zagrozen, które dotycz^ i nie dotycz^ poszczególnych podmiotów. Zdaniem Romana Kuzniara „[...] percepcja zagrozen, dia-gnoza stanu bezpieczenstwa oraz dyrektywy dla prakty-ki politycznej s^ w wielu krajach ksztaltowane przez pry-zmat róznych wewnçtrznych interesów politycznych, fi-nansowych czy przemyslowych, a zatem posiadaj^ ogra-niczon^ uzytecznosc dla innych panstw" [23].

Jak zauwaza Romuald Gocki niezwykle wazne jest poznanie charakteru zagrozenia, sposobów jego powsta-wania, prawdopodobienstwa zaistnienia danego zagroze-nia na okreslonym obszarze, a w konsekwencji równiez opracowanie dzialan zapobiegaj^cych zdarzeniu lub zmi-nimalizowaniu jego skutków. Dlatego tez wspomniany autor proponuje podzial zagrozen ze wzglçdu na zródlo i sposób powstawania. Zagrozenia dzieli na [24]: y zagrozenia naturalne:

- geologiczne (np. trzçsienia ziemi, tsunami, erupcje wulkanów, osuwiska);

- klimatyczne (powodzie, susze, ulewne deszcze, upaly, huragany, sniezyce).

y zagrozenia techniczne:

- awarie urz^dzen technicznych;

- katastrofy;

- pozary.

y inne zagrozenia:

- terroryzm;

- dzialania militarne;

- epidemie;

- wydarzenia spoleczne - zamieszki, narkotyki, al-koholizm, ubóstwo, bezrobocie;

- wyniki blçdu czlowieka;

- szkody wyrz^dzone przez owady, gryzonie.

Podzialu zagrozen dokonuje siç równiez wedlug okreslonych potrzeb. Przykladem powyzszego moze byc

DÜI:10.12845/bitp.35.3.2014.3

podzial na przyklad dokonany w Polsce przez Rz^dowe Centrum Bezpieczenstwa, które wskazuje, ze Polska po-mimo iz lezy w strefie klimatu umiarkowanego stale, jest narazona na róznego rodzaju zjawiska naturalne, które mog^ przybrac formç kataklizmu. Zaznacza równiez, ze zarówno zmiany klimatyczne, rozwój cywilizacyjny (in-frastruktury), który nie jest wolny od b^dów, jak i otwar-tosc granic zwiçkszaj^ ryzyko wystçpowania róznego rodzaju zagrozen. W zwi^zku z powyzszym zdefiniowano Zagrozenia czasowe wystçpujqce w Polsce, do których zalicza siç [25]: y powódz; y osuwiska;

y wichury, trçby powietrzne; y silne mrozy, zawieje i zamiecie sniezne; y lawiny sniezne; y upaly; y susze; y pozary lasów; y grypa; y choroby roslin; y choroby zwierz^t.

Wieloaspektowosc i wielowymiarowosc zagrozen sprawia, ze niezwykle trudno jest zdefiniowac jedn^ typo-logiç, która spelnialaby oczekiwania wszystkich. Analiza literatury wskazuje na rózne sposoby postrzegania powyzszego zagadnienia. Zdaniem autorki w nizej przed-stawionym podziale typologii odnalezc mozna wiele ele-mentów wspólnych prezentowanych wczesniej, w niniej-szym artykule, typologii. Podzial ten uwzglçdnia rodzaj, zródlo oraz przyczynç zagrozenia. Ze wzglçdu na rodzaj, zagrozenia podzielono na militarne i niemilitarne. Ze wzglçdu na zródlo, dokonano podzialu na szesc zasad-niczych grup takich jak: katastrofy naturalne (wszelkie grozne zjawiska zwi^zane z naturç), katastrofy techniczne (zwi^zane z cywilizacyjnym i gospodarczym rozwo-jem spoleczenstw), katastrofy synergiczne, patologie spo-leczne oraz akty terroru maj^ce swoje zródlo w rozmysl-nych destrukcyjnych poczynaniach ludzi. Czçsc zjawisk, które trudno bylo zakwalifikowac jednoznacznie do po-wyzszych grup, zostalo sklasyfikowanych jako inne [26].

Uszczególawiaj^c, poszczególne kategorie obejmuj^ nastçpuj^ce zagrozenia:

y zagrozenia militarne: wojny, zbrojne konflikty lokal-

ne, wasnie etniczne i religijne, spory graniczne; y zagrozenia niemilitarne:

- katastrofy naturalne (powodzie, silne wiatry, su-sze, ruchy tektoniczne, anomalie pogodowe, epidemie, plagi zwierzçce, wyladowania atmosfe-ryczne);

- katastrofy techniczne (pozary, awarie chemiczne, awarie i wypadki radiacyjne, katastrofy komuni-kacyjne, katastrofy budowlane, awarie urz^dzen infrastruktury technicznej, katastrofy górnicze);

- katastrofy synergiczne (niebezpieczne zanieczysz-czenia atmosfery, niebezpieczne zanieczyszczenia wód, niebezpieczne zanieczyszczenia gleby, kata-strofalne zatopienia, kwasne deszcze, zanik war-

ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ

stwy ozonowej, efekt cieplarniany, wyniszczanie lasów, skladowiska odpadów);

- akty terroru (podlozenia ladunków wybuchowych, umyslne spowodowanie katastrofy technicznej, umyslne skazenia, destrukcyjne dzialania grupy ludzi, sabotaz, bioterroryzm);

- patologie spoleczne (alkoholizm, narkomania, prostytucja, przestçpczosc zorganizowana, przestçpczosc nieletnich, sekty, przemoc);

- inne (eksplozja demograficzna, wirusy komputerowe, konflikty lokalne o zróznicowanym podlo-zu, choroby psychiczne i psychosomatyczne, cho-roby cywilizacyjne, niekontrolowana i nielegalna imigracja, starzejçce siç arsenaly jçdrowe i zawod-ne systemy ostrzegania, sfrustrowane armie, inne potencjalne wyzwania wspólczesnego swiata).

Autorka swiadoma tego, ze dyskusja, której istota od-zwierciedlona zostala w tytule niniejszego opracowania, trwac bçdzie jeszcze dlugo, podjçla próbç przedstawienia wlasnej autorskiej typologii, która wykorzystuje w spo-sób twórczy wszystkie przedstawione do tej pory rozwa-zania. Nie mozna wykluczyc, ze zaprezentowana ponizej typologia zostanie uznana za niepelnç. Zmiennosc sro-dowiska bezpieczenstwa, o której mowa w sytuacji pro-blemowej, sprawia, ze kryteria sluzçce wyodrçbnieniu rodzajów i kategorii poszczególnych zagrozen stanowiç zbiór otwarty. Dyskutowac jednak trzeba. I glosem w tej dyskusji jest przedstawiony ponizej podzial.

Zdaniem autorki podzial zagrozen powinien uwzglçd-niac takie kryteria jak: y podmiot; y przedmiot; y zakres; y przestrzen; y czas; y skutek;

y sposób postrzegania; y efekt dzialania;

y zaleznosci od poznajçcego podmiotu; y zasiçg;

y ze wzglçdu na znaczenie podmiotu; y sposób organizowania; y zródlo.

4. Zakoйczenie

Wskazane powyzej przyklady typologii zagrozen wskazuje na to, ze glówne kryteria to: zródlo, zasiçg, podmiot, czas, symptomy, a takze czçstotliwosc wystçpowa-nia. Podsumowujçce wydaje siç byc stwierdzenie Wlo-dzimierza Fehlera, który uwaza, ze „w miarç pelnç typo-logiç mozna sporzçdzic, stosujçc kryteria: zródla pocho-dzenia zagrozen, miejsca pochodzenia zródla zagrozen, obecnosci czynnika militarnego, aktualnosci zagrozen, wiedzy o zagrozeniu, czasu, czçstotliwosci, intensywno-sci, zasiçgu, symptomów, liczby czynników zagrazajç-cych oraz stopnia i zakresu destrukcji" [27]. Prezentowa-ne podejscie jest interesujçce i stanowi inspiracjç do pro-wadzenia badan pod tym kontem, co ma swoje uzasadnie-nie w potrzebie ich prowadzenia ze wzglçdu na nieprze-

D01:10.12845/bitp.35.3.2014.3

mijajçcç aktualnosc zagadnien z obszaru zagrozen i ich typologii. Przyczynç powyzszej sytuacji jest stale zmie-niajçca siç sytuacja w kraju oraz poza jego granicami. Po-mimo faktu istnienia wielu definicji zagrozen, a takze ich typologii, nalezy spodziewac siç powstawania kolejnych dostosowywanych do rzeczywistosci. Powyzsze bçdzie mialo miejsce, poniewaz jest to wciçz aktualny problem, który dotyczy kazdego czlowieka. Dyskusje w tym zakresie przeprowadza siç coraz czçsciej. Przyjmujç one nieco inny charakter niz do tej pory, poniewaz zaprasza siç do nich równiez spoleczenstwo. Przykladem moze byc debata spoleczna na temat bezpieczenstwa zorganizowana przez miçdzynarodowe Regionalne Centrum Badan nad Bezpieczenstwem w Bielsku-Bialej w maju 2013 roku. Przyczynç takiego podejscia do tematu jest chçc wypra-cowania skutecznych rozwiçzan w trakcie wymiany po-gl^dów pomiçdzy ludzmi nauki, funkcjonariuszami for-macji umundurowanych, pracownikami administracji sa-morzçdowej i rzçdowej oraz obywatelami, czyli wszyst-kimi tymi, którzy sç odpowiedzialni za bezpieczenstwo. Jest to przedsiçwziçcie trudne i zlozone, gdyz niejedno-krotnie wrçcz niemozliwe staje siç wypracowanie jedne-go zadawalajçcego wszystkie grupy rozwiçzania. Jednak nie zwalnia to z obowiçzku poszukiwania optymalnych rozwiçzan. Przedstawione w niniejszym artykule typologie zagrozen nie sç ostatecznym rozwiçzaniem, a jedy-nie glosem w dyskusji, który moze stac siç inspiracjç do prowadzenia dalszych rozwazan w powyzszym zakresie.

Literatura

1. Wisniewski B., Falecki J., System zarzqdzania kryzysowego panstwa, w tym Sil Zbrojnych RP, Wyzsza Szkola Administracji, Bielsko-Biala 2008, s. 17.

2. Dworecki S., Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 199б, s. 89.

3. Slownik terminów z zakresu bezpieczenstwa narodowego, AON, Warszawa 19б9, s. 89.

4. Koziej S., Strategie bezpieczenstwa narodowego Rzeczypo-spolitej Polskiej z 2003 i z 2007 - skrypt internetowy, Warszawa 2008, s. 7.

5. Holyst B., Wiktymologia, PWN, Warszawa 2000, s. б4-б5.

6. Holyst B., Wiktymologia, PWN, Warszawa 2000, s. б5.

7. Fehler W., Percepcja zagrozen [w:] Bezpieczenstwo w teo-rii i badaniach naukowych, B. Wisniewski (red.), WSPol, Szczytno 2011, s.25.

8. Slownik jçzykapolskiego, PWN, Warszawa 200б, s. 412.

9. Stankiewicz M.J., Konkurencyjnoscprzedsiçbiorstw a wzrost gospodarczy [w:] Czynniki wzrostu gospodarczego, M. Haffer (red.), UMK, Torun 2004, s. 17.

10. Chojnacki W., Integracyjne i dezintegracyjne podejscia do bezpieczenstwa [w:] Bezpieczenstwo w teorii i badaniach naukowych, B. Wisniewski (red. nauk.), WSPol, Szczytno 2011, s. 47.

11. Slownik terminów z zakresu bezpieczenstwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s.13.

12. Tyrala P., Zarzqdzanie bezpieczenstwem w warunkach go-spodarki rynkowej [w:] Zarzqdzanie bezpieczenstwem, P. Tyrala (red.), Kraków 2000, s. 23.

13. Bezpieczenstwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, R. Jakubczaka, J. Flisa (red.), Warszawa 200б, s. 110-114.

14. Fehler W., Zagrozenie - kluczowa kategoria teorii bezpieczenstwa [w:] Wspólczesne postrzeganie bezpieczenstwa, K. Jaloszynski, B. Wisniewski, T. Wojtuszek (red.), WSA, Bielsko-Biala 2007, s. 38-39.

15. Fehler W., Zagrozenie - kluczowa kategoria teorii bezpieczenstwa [w:] Wspolczesne postrzeganie bezpieczenstwa, K. Jaloszynski, B. Wisniewski, T. Wojtuszek (red.), WSA, Bielsko-Biala 2007, s. 42.

16. Dworecki S., Od konfliktu do wojny, AON, Warszawa 1996, s. 18-19.

17. Dworecki S., Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 1996, s. 24-25.

18. Dworecki S., Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 1996, s. 28.

19. Lidwa W., Krzeszowski W., Wi^cek W., Zarzqdzanie w sytu-acjach kryzysowych, Warszawa 2010, s. 7-23.

20. Ochrona ludnosci w czasie pokoju oraz w okresie kryzysu i wojny, A. Skrabacz (red. nauk.), Centralna Biblioteka Woj-skowa, Warszawa 2010, s. 29.

21. Ochrona ludnosci w czasie pokoju oraz w okresie kryzysu i wojny, A. Skrabacz (red. nauk.), Centralna Biblioteka Woj-skowa, Warszawa 2010, s. 14.

22. Zasadnicze problemy zagrozen bezpieczenstwa narodowe-go Polski w kontekscie przygotowan obronnych Panstwa, B. Wisniewski (red.), Bielsko-Biala 2008, s. 8.

23. D^bski S., Görka-Winter B., Kryteria bezpieczenstwa mi^dzynarodowego panstwa, Warszawa 2003, s. 22-23.

24. Grocki R., Vademecum zagrozen, Bellona, Warszawa 2003, s. 9-10.

25. Zagrozenia okresowe wyst^pujqce w Polsce, RCB, Warszawa 2010, s. 2.

26. Dawidowicz A., Janusz M., Sawczak S., Zrodla zagrozen i ich charakterystyka, UWr,Wroclaw 2007, s. 6-8.

27. Fehler W., Podzial zagrozen [w:] Bezpieczenstwo w teorii i badaniach naukowych, B. Wisniewski (red. nauk.), WSPol, Szczytno 2011, s. 31.

DÜI:10.12845/bitp.35.3.2014.3

nadkom. dr inz. Barbara Kaczmarczyk - absolwentka Politechniki Wroclawskiej (studia inzynierskie) we Wro-clawiu, Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (studia magisterskie i doktoranckie) oraz Uniwersytetu War-szawskiego w Warszawie (studia podyplomowe). Au-torka i redaktorka naukowa opracowan publikowanych w kraju oraz w Niemczech, Czechach, Slowacji i Ukrainie w zakresie bezpieczenstwa, zarz^dzania, zarz^dzania kry-zysowego (komunikacja, kooperacja, cwiczenia) oraz edukacji dla bezpieczenstwa. Prowadzi zaj^cia w uczel-niach z zakresu bezpieczenstwa, zarz^dzania kryzysowe-go, edukacji dla bezpieczenstwa. Sekretarz Regionalnego Centrum Badan nad Bezpieczenstwem w Bielsku-Bialej, Czlonek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, European Association for Security oraz rady programowo--naukowej kwartalnika „Sl^ska Policja". Funkcjonariusz-ka Strazy Granicznej od 2002 do 2012 roku. Od 2012 eks-pert Sekcji Operacji Policyjnych i Zarz^dzania Kryzyso-wego w Sztabie Policji Komendy Wojewodzkiej Policji we Wroclawiu.