CC BY
32
dr Zbigniew CIEKANOWSKI
Wyzsza Szkola Zarz^dzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie
DZIALANIA ASYMETRYCZNE JAKO ZRODLO ZAGROZEN
BEZPIECZENSTWA
Streszczenie
Autor opisuje co to s^. zagrozenia asymetryczne, jakie jest ich znaczenie we wspolczesnym swiecie. Omawia takze jak s^. one postrzegane przez pakt NATO oraz przez wybrane panstwa takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Chiny czy Polska.
Summary
Author describes what asymmetric threats are, what is their meaning in present world. He also discuss how they are perceived by NATO pact as well as by chosen states such United States, Great Britain, China or Poland.
Koniec zimnej wojny oznaczal gruntown^. zmian^ realiow politycznych w skali globalnej, a zarazem powazne przeksztalcenia stosunkow mi^dzynarodowych .Wi^kszosc procesow i zjawisk, ktore w najwi^kszym stopniu decyduj^. dzis o charakterze rzeczywistosci mi^dzynarodowej, zostala zapocz^tkowana jeszcze w czasie zimnej wojny lub nawet w okresach wczesniejszych, czego najlepszym przykladem jest globalizacja. Niemniej jednak to wlasnie rozpad ukladu dwublokowego zdynamizowal tego rodzaju przeksztalcenia, prowadz^c w konsekwencji do gl^bokiej rekonstrukcji ladu mi^dzynarodowego. W znacznym stopniu przemiany te dotkn^ly sfery bezpieczenstwa, czego rezultatem byla nie tylko zmiana hierarchii zagrozen stabilnosci mi^dzynarodowej oraz poszczegolnych panstw, ale rowniez poszerzenie zbioru zjawisk oraz podmiotow mog^cych stanowic zrodlo niebezpieczenstw. Stopniowo rosn^ce przez caly okres po zimnowojenny znaczenie nietradycyjnych, nowych zagrozen bezpieczenstwa, zwlaszcza ich form wynikaj^cych z aktywnosci podmiotow pozapanstwowych, dobitnie unaocznily zamachy z 11 wrzesnia 2001r. Doszlo bowiem nie tylko do modyfikacji globalnego srodowiska bezpieczenstwa, ale przede wszystkim do
zmiany jego percepcji w swiecie. Do tej pory tego rodzaju przemiany srodowiska bezpieczenstwa nie byly przedmiotem gl?bokiej refleksji naukowców oraz osób odpowiedzialnych za opracowywanie i realizacj? polityk bezpieczenstwa panstw .To zrodzilo koniecznosc uzupelnienia instrumentarium naukowego opisu wspólczesnych problemów bezpieczenstwa o elementy odnosz^ce si? wlasnie do takich zjawisk, a wi?c daj^ce mozliwosc uchwycenia specyfiki nowych lub tez zyskuj^cych w ostatnim czasie na znaczeniu zagrozen stanowionych przez podmioty pozapanstwowe albo wi^z^cych si? z ich dzialalnosci^. Jednym z najwazniejszych narz?dzi o takim uzupelniaj^cym charakterze jest koncepcja zagrozen asymetrycznych, rozwijana od pewnego czasu glównie w osrodkach anglosaskich, a zapozyczona od badaczy stosunków mi?dzynarodowych z j?zyka wojskowych studiów strategicznych.
Istota asymetrii srodowiska bezpieczeñstwa
Rozwazania na temat koncepcji zagrozen asymetrycznych nalezy rozpocz^c od wyjasnienia poj?cia „bezpieczenstwo". To jak rozumiane jest bezpieczenstwo, do jakich zjawisk i aspektów si? odnosi oraz jakich podmiotów dotyczy, warunkuje sposób postrzegania jego rzeczywistych lub potencjalnych zagrozen oraz zakres ich rodzajów i zródel.
Mimo tak wielkiego znaczenia dla nauki o stosunkach mi?dzynarodowych, poj?cie „bezpieczenstwo" nie ma jednoznacznej definicji. Mozemy wyróznic dwa glówne nurty rozumienia poj?cia „bezpieczenstwo":
• tradycyj ne - paradygmat zimnowoj enny;
• wspólczesne - elementy formuluj ^cego si? paradygmatu po zimnowoj ennego.
Tradycyjne(realistyczne) rozumienie pojgcia „bezpieczeñstwo" - paradygmat zimnowojenny
Pierwsze spójne i calosciowe koncepcje bezpieczenstwa w teorii stosunków mi?dzynarodowych wyksztalcily si? w okresie zimnowojennym. Ówczesne pojmowanie bezpieczenstwa bylo konsekwenj istniej^cych w tym czasie realiów ladu dwubiegunowego oraz utrzymuj^ca si? grozba konfliktu zbrojnego mi?dzy rywalizuj^cymi blokami. W takim srodowisku, ze wzgl?du na naturaln^ grozb? wybuchu konfliktu, uczestnicy -panstwa-znajdowali si? w stanie ci^glego niepokoju i niepewnosci co do wlasnego przetrwania oraz intencji innych panstw. Zapewnienie sobie bezpieczenstwa stawalo si?
najwazniejszym celem aktywnosci panstw, a tym samym glôwnym problemem stosunkow miçdzynarodowych.1
Osi^gniçciu tych celôw mial sluzyc polityka sily, prowadz^ca do maksymalizacji przez panstwa ich potçgi rozumianej jako zdolnosc do realizacji wlasnego interesu narodowego i narzucania swej woli pozostalym uczestnikom stosunkow miçdzynarodowych.
0 istocie realistycznej koncepcji bezpieczenstwa decydowaly dwa czynniki. Po pierwsze, pojçcie „bezpieczenstwo" odnoszono wyl^cznie do sfery polityczno-wojskowej. Przez zagrozenia rozumiano przede wszystkim niebezpieczenstwo agresji militarnej ze strony innych panstw 2.
Po drugie, realisci zakladali, ze panstwa mog^. uzyskiwac okreslony stan bezpieczenstwa przez dzialania samodzielne, czyli rozwôj wlasnej potçgi, glôwnie w drodze rozbudowy potencjalu wojskowego.
Realistyczne ujçcie terminu „bezpieczenstwo" przez caly okres zimnej wojny nie bylo podwazane przez badaczy kieruj^cych siç innymi przeslankami.
W ramach glôwnego nurtu realistycznego powstal jednak konkurencyjny, liberalny (idealistyczny) nurt w teorii stosunkôw miçdzynarodowych, ktôry modyfikowal paradygmat realistyczny.
Rôznice polegaly na odrzuceniu zalozenia o podzielnosci bezpieczenstwa
1 podkresleniu wystçpowania miçdzy panstwami w tym zakresie scislych zwi^zkôw i zaleznosci. Liberalowie wskazywali inne metody budowy przez panstwa swego bezpieczenstwa. Wedlug nich wlasciwym sposobem jego osi^gniçcia nie byla rywalizacja
0 potçgç, zbrojenia i utrzymanie rôwnowagi sil. Lepiej sluzyc temu mogla wspôlpraca
1 l^czenie wysilkôw oraz potencjalôw w celu zapobiezenia agresji przez tworzenie odpowiednich instytucji miçdzynarodowych.
Drug^. istotn^. modyfikaj realistycznego paradygmatu bezpieczenstwa, pod naciskiem nurtu idealistycznego bylo stopniowe odchodzenie od rozumienia bezpieczenstwa panstwa wyl^cznie w kategoriach wojskowych. Przede wszystkim dokonalo siç to przez uwzglçdnienie wplywu ekonomi na sferç bezpieczenstwa. Mimo modyfikacji mozna uznac, iz w okresie zimnej wojny dominowalo panstwocentryczne rozumienie pojçcia „bezpieczenstwo", skoncentrowane prawie wyl^cznie na plaszczyznie wojskowej, przy tym negatywne oraz statyczne. Na takim gruncie nie powstaly warunki sprzyjaj^ce rozwojowi
1 M. Madej Zagrozenia asymetryczne bezpieczenstwa panstw obszaru atlantyckiego Polski Instytut Spraw Miçdzynarodowych Warszawa 2007 s.23
2 M. Madej Zagrozenia asymetryczne bezpieczenstwa...op. cit.s.25
koncepcji zagrozen asymetrycznych, zwlaszcza w ksztalcie wi^z^cym j^. z dzialalnosci^ podmiotow pozapanstwowych.
Wspolczesne rozumienie pojgcia „bezpieczenstwo" - paradygmat po zimnowojenny
Zmiany w sposobach rozumienia poj?cia „bezpieczenstwo" w nauce o stosunkach mi?dzynarodowych, zacz?ly si? dokonywac w schylkowym okresie zimnej wojny oraz w pozniejszych latach. Nie oznaczaly one calkowitego zerwania z tradycyjnym, realistycznym paradygmatem .Przemiany te nie prowadzily do wykrystalizowania si? spojnego i calosciowego paradygmatu po zimnowojennego. Mozna jednak wskazac pewne tendencje w sposobach definiowania podstawowych elementow koncepcji bezpieczenstwa powoduj^ce, iz jej obecny obraz rozni si? od ksztaltu dominuj^cego w okresie
4
zimnowojennym .
Obecnie odchodzi si? od w^skiego pojmowania bezpieczenstwa jako dotycz^cego wyl^cznie sfery militarnej, uzupelnionej o aspekt ekonomiczny .W definicji poj?cia, oprocz przetrwania panstwa jako jednostki geopolitycznej i utrzymania integralnosci terytorialnej, bierze si? pod uwag? takie elementy jak szeroko rozumiana jakosc zycia ludnosci, jej dobrobyt, zachowanie tozsamosci czy pewnosc szans dalszego rozwoju. Wartosci te nie mog^. byc ani w pelni zagwarantowane za pomoc^ srodkow militarnych, ani tez zagrozenia dla nich nie ograniczaj^ si? wyl^cznie do tej sfery, przeciwnie, rozwijaj^. si? na innych plaszczyznach stosunkow mi?dzynarodowych.
Wspolczesnie wyroznia si?, oprocz obejmuj^cego sfer? wojskow^, twardego bezpieczenstwo, takze jego mi?kki wymiar, uwzgl?dniaj^cy wiele innych aspektow, m.in. kulturowy, ekologiczny, technologiczny, humanitarny czy demograficzny.
Obecnie zakres znaczeniowy poj?cia „bezpieczenstwo" podlega powaznym przeobrazeniom. Odchodzi si? od panstwocentrycznosci paradygmatu zimnowojennego, widz^cego w panstwie w zasadzie jedyny podmiot, jak i obiekt bezpieczenstwa. W rezultacie za odr?bne obiekty uznaje si? obecnie nie tylko panstwa, ale tez system mi?dzynarodowy ujmowany calosciowo oraz podmioty pozarz^dowe - okreslone zbiorowosci ludzkie, grupy spoleczne czy pojedyncze jednostki5.
W wyniku wspomnianych przemian krystalizuje si? wspolczesna definicja poj?cia „bezpieczenstwo", bardziej systemowa, calosciowa i wszechstronna. Zlozonosc
i wieloaspektowosc wspôlczesnych sposobôw rozumienia terminu „bezpieczenstwo" lepiej odpowiada obecnemu ksztaltowi stosunkôw miçdzynarodowych, w ktôrych relacje miçdzy poszczegôlnymi ich uczestnikami dalece odbiegaj^ od jednoznacznosci okresu zimnowojennego Wielowymiarowosc ta umozliwila uwzglçdnienie w analizach wielu fenomenôw maj^cych wplyw na poziom bezpieczenstwa panstw oraz ich podmiotôw, ktôre przy zachowaniu tradycyjnego jego rozumienia zostalyby najprawdopodobniej pominiçte lub uznane za zagadnienia drugorzçdne (jako nie stanowi^ce powaznego zagrozenia dla samego przetrwania panstwa, pojmowanego tradycyjnie w kategoriach polityczno - terytorialnych). Dotyczy to zjawisk, do ktôrych odnosi siç koncepcja zagrozen asymetrycznych, takich jak terroryzm czy transnarodowa przestçpczosc zorganizowana, wczesniej uznawana za problemy o stosunkowo malej randze lub w ogôle nie rozpatrywanych w kategoriach polityki bezpieczenstwa panstw.
Zachodz^ca obecnie ewolucja pojçcia „bezpieczenstwo", na plaszczyznie teoretycznej, oprôcz zmian w miçdzynarodowym srodowisku bezpieczenstwa doprowadzila do wyksztalcenia siç wlasciwego kontekstu dla koncepcji zagrozen asymetrycznych i umozliwila jej powstanie.
Zagrozenia asymetryczne (definicja)
Bardzo trudno jest jednoznacznie zdefiniowac termin zagrozenia asymetryczne .Wynika to ze stosowania wielu terminôw w odniesieniu do rôznych aspektôw problemu asymetrii. Prowadzi to do dowolnosci w uzyciu slôw „asymetria" i „asymetryczny". Trudnosci te nie dotyczy kazdego elementu koncepcji w tym samym stopniu. Wiçkszych w^tpliwosci nie budzi definicja konfliktu asymetrycznego b^dz wojny, czy tez strategii asymetrycznych lub sposobôw prowadzenia wojny. Najwiçkszy problem stanowi kwestia zdefiniowania dwôch kluczowych pojçc - asymetrycznych metod, technik lub taktyk oraz zagrozenia asymetrycznego. Wynika to z faktu, iz w dominuj^cym zwlaszcza w USA nurcie badan nad asymetri^ i zagrozeniami asymetrycznymi te dwa terminy utozsamiaj^. siç, definiuj^c zagrozenia asymetryczne jako zastosowanie okreslonej, asymetrycznej metody lub techniki dzialania. Takie ujçcie mozna znalezc m.in. jednym z pierwszych znacz^cych opracowan amerykanskich poswiçconych problematyce tego typu zagrozen, corocznym raporcie Strategic Assessment z 1998r ., wydanym przez National Defense University w Waszyngtonie6. W publikacji tej termin „zagrozenie asymetryczne" stosuje siç wymiennie z pojçciem „technika dzialania" i definiuje jako „wersjç walki nie fair", co moze obejmowac
wykorzystywanie zaskoczenia we wszystkich jego operacyjnych i strategicznych wymiarach oraz uzycie broni w sposób nieplanowany przez Stany Zjednoczone". W zblizony sposób zagrozenia asymetryczne definiuj^ równiez polscy autorzy P. Gawliczek i J. Pawlowski z Akademii Obrony Narodowej, uznaj^c je za „myslenie, organizowanie i dzialanie odmienne od przeciwnika, w tym wykorzystywanie wszelkiego rodzaju róznic w szeroko pojmowanych potencjalach".
Rozumienie zagrozen asymetrycznych wyl^cznie jako okreslonej metody lub techniki (taktyki) dzialania nie wydaje siç w pelni uzasadnione. Zagrozenie dla jednego podmiotu stanowi nie sama metoda, lecz inny podmiot j^. stosuj^cy. Tym samym zagrozenie asymetryczne to podmiot (obecnie utozsamiany ze slabsz^. strong okreslonego konfliktu) wykorzystuj^cy pewne niekonwencjonalne z punktu widzenia swego oponenta (podmiotu zagrozonego) srodki i techniki, nie zas sama nietypowa, nietradycyjna metoda dzialania . Zagrozenia asymetryczne mozna podzielic na dwie kategorie:
1. Zagrozenia asymetryczne sensu largo (ujçcie wojskowe).
2. Zagrozenia asymetryczne sensu stricte (ujçcie politologiczne). Zagrozenia asymetryczne sensu largo.
Zgodnie ze stanowiskiem definiuj^cym zakres podmiotowy zagrozen asymetrycznych, zagrozeniem tego typu jest kazdy podmiot stosuj^cy metody uznawane w danych okolicznosciach za asymetryczne. Oznacza to, ze dla danego kraju zagrozeniem asymetrycznym moze byc zarówno inne panstwo, jak i podmiot pozapanstwowy (np. ugrupowanie terrorystyczne). O tym czy dany podmiot stanowi tego typu grozbç decyduje sam fakt stosowania przez niego pewnego rodzaju niekonwencjonalnych sposobów dzialania, przy czym glównymi powodami wyboru takich metod prowadzenia konfliktu jest dysproporcja miedzy potencjalami wojskowymi przeciwników. Stanowisko takie dominuje w krçgach wojskowych. Jest to konsekwencj ц ograniczania zagrozen asymetrycznych do metod i technik dzialania oraz koncentracji na problematyce tradycyjnie rozumianych konfliktów zbrojnych, w których strony posluguj^. siç wojskami regularnymi.
Wsród zagrozen asymetrycznych wymienia siç wiele zjawisk, przy czym kryterium wyodrçbniania poszczególnych grup stanowi nie rodzaj podmiotu stwarzaj ^cego zagrozenie, lecz specyficzny charakter uzytych przez niego srodków lub metod dzialania. Zgodnie z najprostszym podzialem istniejq, trzy podstawowe kategorie:
• posluzenie siç przez podmiot stanowi^cy zagrozenie asymetryczne broni^ masowego razenia;
• dzialania z uzyciem technologii informatycznych;
• inne koncepcje taktyczne (np. terroryzm, oraz dzialania polegaj^ce na wykorzystaniu wyj^tkowych warunkôw terenowych w rejonie konfliktu).
Zagrozenia asymetryczne sensu stricte
Ujçcie politologiczne wi^ze zagrozenia asymetryczne wyl^cznie z aktywnosci^. podmiotôw pozapanstwowych, trans- lub subnarodowych. W takiej sytuacji odmiennosc metod dzialania i sposobôw prowadzenia konfliktu oraz dysproporcja potencjalôw (militarnych) stron ukladu wynika z faktu, iz podmiot zagrozony(panstwo) i stanowi^cy zagrozenie nalez^ do rôznych kategorii uczestnikôw stosunkôw miçdzynarodowych. Takie ujçcie zagrozen asymetrycznych umozliwia podkreslenie specyfiki grôzb ze strony podmiotôw pozapanstwowych oraz pozwala na bardziej jednoznaczne ich odrôznienie od tradycyjnych niebezpieczenstw stanowionych przez panstwa.
Wsrôd tak rozumianych zagrozen asymetrycznych wyrôznia siç najczçsciej:
• terroryzm miçdzynarodowy
• transnarodow^. przestçpczosc zorganizowan^. (handel narkotykami)
• uzycie przez podmioty pozapanstwowe broni masowego razenia
• wrogie zastosowanie technologii informatycznych.
Zagrozenia asymetryczne stanowi^. bardzo niejednorodn^. grupç zjawisk. Istotne rôznice wystçpuj^. nie tylko miçdzy ich glôwnymi rodzajami, ale takze miedzy poszczegôlnymi podmiotami nalez^cymi do tego samego typu zagrozen asymetrycznych .
Mozna jednak wskazac pewne cechy wspôlne podmiotôw bçd^cych zagrozeniami asymetrycznymi. Natçzenie ich wystçpowania rôzni siç w zaleznosci od typu zagrozenia oraz konkretnego podmiotu stanowi^cego jego zrôdlo. Te wyrôzniki s^. scisle ze sob^ zwi^zane, nierzadko wynikaj^. jedne z drugich oraz wzajemnie siç wzmacniaj^.. One tez w najwiçkszym stopniu decyduj^. o odmiennosci zagrozen asymetrycznych od tradycyjnych grôzb dla bezpieczenstwa panstw. Czynnikami najmocniej oddzialuj^cymi s^. pozapanstwowy charakter podmiotôw je stanowi^cych, a takze l^cz^ca siç z nim ich transnarodowosc oraz terytorialnosc, czyli brak jasno okreslonego obszaru wystçpowania czy tez definiowanego geograficznie terytorium, nad ktôrym podmioty te sprawowalyby wyl^czn^. zwierzchnosc i egzekwowaly suwerennosc. Zagrozenie ze strony podmiotôw pozapanstwowych, okreslane
jako asymetryczne, nie przyjmuje postaci grozby ataku regularnych sil zbrojnych, co nie pozwala uznac go za zagrozenie militarne w tradycyjnym tego slowa znaczeniu. Jednak istotnym skladnikiem dzialan tego rodzaju podmiotow, koniecznym do osi^gniçcia celow i realizacji interesow, jest stosowanie sily oraz przemocy zbrojnej. Uzyskanie przez podmioty pozapanstwowe sily (militarnej) oznacza, ze przeciwdzialanie tego rodzaju zagrozeniom ze strony panstw takze bçdzie siç l^czyc z wykorzystaniem posiadanych srodkow militarnych. Transnarodowosc podmiotow pozapanstwowych stanowi^cych zagrozenia asymetryczne oznacza, iz ich struktury mog3 byc rozwijane niezaleznie od granic panstwowych, na terytorium wiçcej niz jednego panstwa. Ta cecha zagrozen asymetrycznych powoduje jednoczesnie, iz w wypadku konfliktu miçdzy podmiotem stanowi^cym zagrozenie asymetryczne, a panstwem, ktoremu ono zagraza, nie ma jasno okreslonego obszaru dzialan, teatru walk i frontu. Rywalizacja ma charakter totalny, moze siç toczyc na calym obszarze panstwa bçd^cego podmiotem ataku, jak rowniez na wszelkich terytoriach poza jego granicami. Zagrozenia asymetryczne cechuje rowniez znaczna nieprzewidywalnosc miejsca i czasu wyst^pienia oraz formy i sposobu realizacji konkretnych dzialan. Cechç tç wzmacniaj^ jeszcze duze zdolnosci adaptacyjne podmiotow pozapanstwowych stanowi^cych zagrozenia asymetryczne - stosunkowo szybkie przystosowywanie siç do zmian w srodowisku dzialania oraz modyfikowanie sposobow operowania, w zaleznosci od aktualnej sytuacji, jak i reakcji na posuniçcia atakowanych panstw. Istotnym wyroznikiem zagrozen asymetrycznych, zwlaszcza w kontekscie mozliwosci skutecznego im przeciwdzialania ze strony panstw, jest bardzo niska podatnosc podmiotow bçd^cych ich zrodlem na odstraszanie czy tez inne strategie zapobiegania i zwalczania niebezpieczenstw przez przymus lub grozbç jego zastosowania. Jest to konsekwencj 3 terytorialnosci podmiotow pozapanstwowych i ich specyficznego ksztaltu organizacyjnego, czyni^cego z nich struktury wysoce rozproszone. Nie oznacza to, ze podmioty pozapanstwowe s^ calkowicie odporne na wszelkie formy odstraszania. Jednak, aby strategie te byly skuteczne, musz^ miec formç dostosowan^ do charakteru konkretnego podmiotu stanowi^cego zagrozenie.9
W przypadku zagrozen asymetrycznych, w wiçkszym stopniu niz przy zagrozeniach tradycyjnych, mozna mowic o swego rodzaju synergii wplywu na bezpieczenstwo panstw bçd^cych przedmiotem ich aktywnosci. Jest to konsekwencj^. faktu, iz na bezpieczenstwo okreslonego panstwa jednoczesnie moze oddzialywac wiele podmiotow powoduj^cych powstanie zagrozen, a w wypadku bytow pozapanstwowych, ze wzglçdu na ich wielosc,
liczba ta bçdzie zdecydowanie wyzsza niz wtedy, gdy mamy do czynienia z tradycyjnymi zagrozeniami ze strony panstw. Do synergii wplywu dochodzi takze w sytuacji, gdy podmioty stanowi^ce zagrozenia asymetryczne nie wspôlpracuj ц. ze sob^, a nawet siç zwalczaj^.. Tak rozumian^. synergiç wplywu mozna uznac za zjawisko charakterystyczne dla zagrozen asymetrycznych. Tym samym synergia wplywu, quasi - militarny charakter, odmiennosc metod dzialania stosowanych przez podmioty pozapanstwowe stanowi^ce zagrozenia asymetryczne, totalnosc tych zagrozen, zatarcie rôznic miçdzy bezpieczenstwem wewnçtrznym a zewnçtrznym, stanem wojny a pokoju oraz wojskowymi a niewojskowymi celami ataku, niska podatnosc na strategie przeciwdzialania oparte na przymusie oraz wzglçdnie niewielka intensywnosc niebezpieczenstwa, jest jednym z kluczowych elementôw, decyduj^cych zarôwno o samej specyfice tych zagrozen , jak i ich randze strategicznej. Czynniki ksztaltuj^ce srodowisko dzialania podmiotow stanowiqcych zagrozenia asymetryczne
Zagrozenia asymetryczne pojawily siç lub szczegôlnie rozwinçly w okresie po zimnowojennym. Choc pewne formy wystçpowaly juz wczesniej (terroryzm, transnarodowa przestçpczosc zorganizowana), to dopiero po zakonczeniu zimnej wojny zyskaly one nowy charakter. Zmienila siç ich ranga jako zagrozen bezpieczenstwa panstw, a takze systemu miçdzynarodowego. Bylo to wynikiem dzialania wielu zwi^zanych ze sob^. i wzajemnie wzmacniaj^cych siç czynnikôw. Koniec zimnej wojny jest czynnikiem o podstawowym znaczeniu dla kontekstu dzialania podmiotôw stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. Rezultatem zakonczenia zimnej wojny byla gruntowna zmiana realiôw miçdzynarodowych, zwlaszcza w sferze bezpieczenstwa.10
Zakonczenie zimnej wojny i rozpad ukladu dwubiegunowego oznaczaly istotne obnizenie ryzyka wybuchu wojny ogôlnoswiatowej. Spadek ten natomiast poci^gal za sob^ relatywny wzrost znaczenia zagrozen stabilnosci panstw ze strony zjawisk i podmiotôw postrzeganych dot^d jako powoduj^ce problemy drugorzçdne, nieraz w ogôle nie uznawanych za zagrozenia ze sfery bezpieczenstwa. Wsrôd tych zjawisk jedn^ z najwazniejszych grup stanowi^. dzialania podmiotôw bçd^cych zrôdlem zagrozen asymetrycznych.
Koniec zimnej wojny oznaczal rôwniez ograniczenie znaczenia ideologii jako czynnika ksztaltuj^cego lad miçdzynarodowy. Stosunki zimnowojenne byly postrzegane przez pryzmat istnienia dwôch rywalizuj ^cych ze sob^ blokôw. W rezultacie inne zarysowuj^ce siç linie podzialôw spolecznosci miçdzynarodowej, takze powoduj^ce
powstawanie konfliktow mi?dzy poszczegolnymi panstwami lub spolecznosciami, byly traktowane jako mniej istotne. Upadek znaczenia ideologii po zimnej wojnie spowodowal, iz te mniej licz^ce si? czynniki (spoleczno-ekonomiczne, cywilizacyjno-kulturowe), zyskaly na znaczeniu jako uwarunkowania ksztaltu mi?dzynarodowego srodowiska bezpieczenstwa, a tym samym jako determinanty rozwoju podmiotow stanowi^cych zagrozenia asymetryczne.11
Rozpad ukladu dwublokowego zaowocowal wyksztalceniem si? jednej z najwazniejszych cech wspolczesnego srodowiska mi?dzynarodowego w sferze bezpieczenstwa - wyj^tkowej pozycji USA, jako jedynego supermocarstwa globalnego. Wyj^tkowa pozycja USA na swiecie stanowi jeden z najwazniejszych determinantow obecnego ksztaltu stosunkow mi?dzynarodowych w zakresie bezpieczenstwa i ma ogromne znaczenie w kontekscie rozwoju zagrozen asymetrycznych. Stany Zjednoczone staly si? globalnym policjantem, utrzymuj^cym aktualny porz^dek mi?dzynarodowy, ale rownoczesnie glownym winnym za wszelkie pojawiaj^ce si? na swiecie niedoskonalosci i niesprawiedliwosci. Fakt, iz od czasu zakonczenia zimnej wojny i rozpadu ukladu bipolarnego Stany Zjednoczone, wspierane przez inne panstwa Zachodu, zajmuj^ wyj^tkow^. pozycj? w swiatowym porz^dku, doprowadzil do wyrazniejszego zarysowania si? nowej osi podzialu spolecznosci mi?dzynarodowej. Ma ona przy tym konfliktogenny charakter, gdyz przyczynia si? do uformowania spolecznosci dwoch grup uczestnikow o sprzecznych interesach i znacznie rozni^cych si? mozliwosciami oddzialywania na rzeczywistosc mi?dzynarodow^. Pierwsz^, zdoln^ skutecznie wplywac na ksztalt polityki swiatowej zarowno przez dzialania samodzielne, jak i z wykorzystaniem struktur i organizacji
mi?dzynarodowych, stanowi^. USA i ich partnerzy. Drug3, wewn?trznie bardzo
12
zroznicowan^, tworz^. kraje i spoleczenstwa o znacznie mniejszych mozliwosciach wplywu .
Po spadku rangi ideologii jako czynnika decyduj^cego o ksztalcie globalnego srodowiska bezpieczenstwa wzroslo znaczenia procesow i przemian na innych plaszczyznach, prowadz^cych do wyksztalcenia si? nowych rozwarstwien w ramach spolecznosci mi?dzynarodowej. Szczegolnie istotny w tym kontekscie jest rozwoj sytuacji mi?dzynarodowej i zarysowuj3.ce si? trendy na plaszczyznie spoleczno-ekonomicznej. Stanowi^. one przyczyn? powstania w swiecie nowych podzialow, wplywaj^cych na ksztalt globalnego srodowiska bezpieczenstwa, a wi?c warunkuj ^cych w pewnej mierze takze charakter i rang? zagrozen asymetrycznych. Koniec zimnej wojny pokazal prawdziw^. skal?
i wagç rôznic w stopniu zamoznosci oraz poziomie rozwoju gospodarczego i spolecznego poszczegôlnych panstw i ich spoleczenstw .Nast^pil podzial spolecznosci miçdzynarodowej na bogat^, wysoko rozwiniçt^. Pôlnoc, o relatywnie wysokim standardzie zycia mieszkancôw, oraz ubogie Poludnie. Dysproporcje rozwojowe w swiecie w oczywisty sposôb wplywaj^ na srodowisko bezpieczenstwa, gdyz tworz^. warunki do konfliktu miedzy posiadaj^cymi, a nie posiadaj^cymi. Wspôlczesne rozmiary dysonansôw rozwojowych w swiecie oraz tempo ich narastania wykluczaj^ mozliwosc rywalizowania na rôwnych zasadach panstw i spoleczenstw z Pôlnocy i Poludnia. Dodatkowo stopien niedorozwoju i zasiçg ubôstwa, ktôrych oddzialywanie potçguje fakt przenikania siç strefy biedy i bogactwa i utrzymywania ci^glego kontaktu miçdzy nimi, przyczyniaj^ siç do uksztaltowania srodowiska sprzyjaj^cego rozwojowi takich zjawisk jak przestçpczosc czy korupcja .To potwierdza wplyw podzialôw na plaszczyznie socjoekonomicznej na wyksztalcenie siç podmiotôw stanowi^cych zrôdla
13
zagrozen asymetrycznych oraz mozliwosci rozwoju ich zdolnosci do dzialania.
Wraz z zakonczeniem zimnej wojny na wadze jako wskaznik ksztaltu i struktury porz^dku miçdzynarodowego, takze w sferze bezpieczenstwa, zyskalo rôwniez zrôznicowanie w wymiarze cywilizacyjno - kulturowym. Odnosi siç to przede wszystkim do odmiennosci miçdzy panstwami i spoleczenstwami nalez^cymi do rôznych krçgôw kulturowych, czy tez cywilizacyjnych, zakresu hierarchii podstawowych wartosci, a takze sposobôw organizacji zycia spolecznego. Rozbieznosci miçdzy poszczegôlnymi spoleczenstwami, powstale w wyniku tego rodzaju rôznic stanowi^ jedn^ z najwazniejszych przyczyn napiçc i konfliktôw w swiecie, przyjmuj^c zarôwno formç tradycyjnej rywalizacji miçdzypanstwowej jak i postac starc z udzialem podmiotôw pozapanstwowych. Czynnik kulturowy ma szczegôlne znaczenie w kontekscie bezpieczenstwa panstw obszaru transatlantyckiego, ktôre w zasadzie nalez^ do zachodniego krçgu cywilizacyjnego lub s^ z nim mocno zwi^zane. Jest wiçksze prawdopodobienstwo, ze zagrozenia asymetryczne - przewaznie wzglçdem nich zewnçtrzne-bçd^ pochodzic ze spoleczenstw reprezentuj^cych inne kultury. Fakt zrôznicowania spolecznosci miçdzynarodowej na plaszczyznie cywilizacyjno-kulturowej nie oddzialuje na charakter globalnego srodowiska bezpieczenstwa calkiem niezaleznie od pozostalych czynnikôw. Podzialy zarysowuj3.ce siç w tej sferze nakladaj^ siç na inne. W rezultacie ksztalt globalnego srodowiska bezpieczenstwa jest wypadkow^ oddzialywania wszystkich tych podzialôw, przez co rôwniez ich wplyw na to srodowisko trzeba rozpatrywac l^cznie.
Czynniki wplywajqce na srodowisko dzialania podmiotów stanowiqcych zagrozenia asymetryczne.
1. Czynnikiem, który wywiera wiçkszy wplyw na srodowisko bezpieczenstwa niz podzialy w spolecznosci miçdzynarodowej, s^. procesy globalizacyjne.
Globalizacja stanowi w znacznym stopniu zywiolowy, nie podlegaj^cy kontroli i sterowaniu, a przy tym wielowymiarowy trend rozwojowy we wspólczesnej rzeczywistosci miçdzynarodowej, dokonuj^cy siç na wszystkich plaszczyznach zycia spolecznego .Istot^ globalizacji jest narastanie wspólzaleznosci miçdzy objçtymi ni^ podmiotami - czlonkami spolecznosci miçdzynarodowej, nieograniczonej wyl^cznie do panstw, najwazniejszym zas jej skutkiem jest spadek znaczenia aspektu przestrzennego i dystansów geograficznych we wspólczesnym zyciu miçdzynarodowym oraz odterytorialnienie duzej czçsci procesów spolecznych. Oznacza to, ze procesy globalizacyjne musz^ oddzialywac na mozliwosci rozwoju podobnie aterytorialnych i transnarodowych w charakterze zagrozen asymetrycznych.14
2. Erozja suwerennosci panstwowej.
Erozja (transformacja) suwerennosci panstwowej jest jedn^. z najwazniejszych konsekwencji procesów globalizacyjnych w kontekscie przemian srodowiska i mozliwosci dzialania podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. Oznacza istotn^. zmianç proporcji sil oraz relacji miçdzy panstwami, a podmiotami pozapanstwowymi; np. korporacjami transnarodowymi, organizacjami pozarz^dowymi, jak równiez podmiotami stanowi^cymi zagrozenia asymetryczne. Panstwa obecnie trac^. przynajmniej czçsciowo rzeczywist^. kontrolç nad swym potencjalem i okreslaj^cymi go zasobami, a takze nad przebiegiem procesów spolecznych na wlasnym terytorium. Spadek zdolnosci panstw do regulowania przebiegu procesów spolecznych i zycia politycznego na wlasnym terytorium oznacza dla podmiotów pozapanstwowych szersze perspektywy rozbudowy struktur transnarodowych oraz nowe obszary, formy i rodzaje aktywnosci (rosnie latwosc prowadzenia i atrakcyjnosc nielegalnego przemytu ludzi i towarów, stanowi^cego zródlo dochodów grup terrorystycznych i organizacji przestçpczych)15. Szczególne znaczenie w kontekscie ogólnej tendencji do erozji suwerennosci panstwowej ma problem panstw w stanie rozkladu lub upadlych. S3. to kraje, w których wladze centralne calkowicie lub w znacznej mierze utracily zdolnosc do utrzymywania porz^dku na wlasnym terytorium i wykonywania swych podstawowych funkcji. Powszechnie uwaza siç, ze panstwa upadle s^. dla terrorystów,
zorganizowanych grup przestçpczych lub innego rodzaju podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne bardzo atrakcyjnym obszarem dzialania. Umiejscowienie czçsci struktur w krajach bçd^cych w stanie rozkladu umozliwia grupom terrorystycznym i przestçpczym tworzenie punktów szkolenia, rekrutacyjnych i przerzutowych, a wspólczesne srodki komunikacji pozwalaj^ na budowç bezpiecznego centrum dowodzenia. Chaos panuj^cy w panstwach upadlych ulatwia podmiotom pozapanstwowym stosunkowo swobodnie rozwijac dzialalnosc przestçpcz^. i eksploatowac zasoby naturalne kraju-gospodarza, co odgrywa istotn^. rolç w finansowaniu i gromadzeniu zaplecza materialnego. Nie nalezy przeceniac znaczenia panstw upadlych dla rozwoju podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. W rzeczywistosci terrorysci i transnarodowe grupy przestçpcze staraj^. siç lokowac swoje struktury nie w krajach upadlych (zbyt niestabilne), lecz w panstwach slabych, czy tez chyl^cych siç ku upadkowi. S3, one w takim stopniu zdezorganizowane, ze nie mog3 siç skutecznie przeciwstawic takim podmiotom, lecz zarazem zachowuj^ zdolnosc utrzymania minimalnego poziomu stabilnosci wewnçtrznej oraz gwarantowania poszanowania swej suwerennosci przez inne panstwa. W zwi^zku z tym, choc panstwa upadle stanowi^ istotny problem w zakresie bezpieczenstwa miçdzynarodowego, to w kontekscie rozwoju podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne odgrywaj^. mniejsz^. rolç niz ta, jak^ siç im przypisuje. Faktycznie wiçksze znaczenie maj^ kraje slabe i bliskie upadkowi albo panstwa rz^dzone przez rezimy stabilne i efektywne, lecz zainteresowanymi wspólprac^ z organizacjami terrorystycznymi lub przestçpczymi16.
3. Swoboda przeplywów transgranicznych.
Rosn^ca swoboda miçdzynarodowego ruchu osobowego oraz towarowego jest jednym z najbardziej oczywistych i zauwazalnych przejawów procesów globalizacyjnych. Jest ona przede wszystkim konsekwenj postçpu technologicznego w dziedzinie transportu i komunikacji, prowadz^cego do ogromnego rozwoju odpowiedniej infrastruktury w skali globalnej. Istotny rolç odegraly takze zmiany w postçpowaniu panstw dostosowuj^cych siç do nowych warunków funkcjonowania, okreslanych przez zwiçkszaj^ce siç wspólzaleznosci w skali swiata, oraz staraj^cych siç maksymalizowac swoje korzysci z uczestnictwa w tak przeksztalconym zyciu miçdzynarodowym przez przyzwolenie na rozluznienie kontroli nad wlasnymi granicami. Powyzsze zagadnienia s^. bardzo istotne w kontekscie rozwoju podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. Wzglçdnie proste stalo siç przygotowanie oraz wykonanie ataku lub prowadzenie nielegalnych interesów. Latwosc
podrózowania oraz transportu miçdzynarodowego zwiçksza tez mozliwosc ewakuacji, czyli
17
przenoszenia zagrozonych wykryciem i eliminaj struktur oraz czlonków .
Na uwagç zasluguje równiez wplyw procesów globalizacyjnych na ksztalt i skalç przeplywów finansowych. Dla podmiotów bçd^cych zródlem zagrozen asymetrycznych uzyskanie odpowiednio duzych zasobów finansowych oraz zdolnosc do zapobiezenia ich wykryciu przez wlasciwe sluzby panstwowe jest jednym z podstawowych warunków skutecznego dzialania. Dzisiejsza szybkosc i skala miçdzynarodowych transferów finansowych, jak i zlozonosc zycia gospodarczego zwiçksza mozliwosci terrorystów oraz transnarodowych organizacji przestçpczych w tym zakresie, oferuj^c im wiele sposobów zdobycia, ukrycia, przemieszczenia i wyprania potrzebnych funduszy. Istniej^ takze tzw. „raje podatkowe". S3. to panstwa (lub wydzielone obszary czy miasta) specjalizuj^ce siç w offshore banking i gwarantuj3.ce swoim klientom daleko posuniçt^ dyskrecjç.
4. Wrazliwosc panstw na dzialania podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne.
W ramach procesów globalizacyjnych mozna wskazac kilka elementów i zjawisk im towarzysz^cych, które szczególnie wplywaj^ na wrazliwosc wspólczesnych panstw, a zwlaszcza krajów wysoko rozwiniçtych, na dzialania podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. Wsród elementów tych wymienia siç najczçsciej infrastrukturç transportow^ telekomunikacyjn3, sieci energetyczne, wodoci3gowe oraz sektor bankowy. Kazdy z tych skladników infrastruktury stanowi wieloelementow^ calosc z wielk^ liczb^ potencjalnych celów ataku i punktów wrazliwych na zniszczenie, a istotnych w kontekscie funkcjonowania calosci ukladu.
Wazn3 kwesti^ przy omawianiu rosn^cej wrazliwosci panstw na dzialania podmiotów
stanowi^cych zagrozenia asymetryczne jest rola mediów, zwlaszcza sieci telewizyjnych ze
stacjami o globalnym charakterze i zasiçgu. Generaln^ cecha oddzialywania mediów na
rozwój podmiotów stanowi^cych tego typu zagrozenia, powoduj^c^ przy tym wzrost
wrazliwosci panstw na ich poczynania, jest fakt, iz dziçki tym mediom i ich globalnemu
zasiçgowi spoleczenstwa zamieszkuj^ce mniej rozwiniçte i ubozsze czçsci swiata uzyskaly
18
mozliwosc poznania lepszych warunków zycia panuj^cych w bardziej zamoznych krajach. To zas, wzbudzaj^c poczucie niesprawiedliwosci oraz chçc szybkiego zdobycia podobnego statusu, tworzy dobre warunki dla dzialalnosci propagandowej i rekrutacji nowych czlonków przez podmioty pozapanstwowe stanowi3ce zagrozenia asymetryczne. Ponadto media o globalnym zasiçgu w wiçkszosci zostaly utworzone w panstwach najbardziej
zglobalizowanych, a tym samym dostarczaj^ wielu informacji na temat zasad organizacji i funkcjonowania tych krajów oraz sposobu myslenia i dzialania typowych dla ich mieszkanców, wladz oraz podleglych im sluzb. Media pozwalaj^ wiçc lepiej poznac przeciwnika podmiotom stanowi^cym zagrozenia asymetryczne, z których znaczna czçsc pochodzi z innych kr^gów kulturowych i ze stosunkowo malo zglobalizowanych spoleczenstw. Równie wazna jest rola wspólczesnych mediów w poszerzaniu mozliwosci psychologicznego oddzialywania podmiotów bçd^cych zródlem zagrozen asymetrycznych na spoleczenstwa poszczególnych panstw. Aspekt psychologiczny ma w wypadku takich zagrozen kluczowe znaczenie i decyduje w duzym stopniu o ich randze oraz skutecznosci dzialan stanowi^cych je podmiotów. Wspólczesne media masowe s3 zdolne do ci^glego i szybkiego, a przy tym wysoce sugestywnego, informowania o wydarzeniach dziej^cych siç w zasadzie w kazdym miejscu na swiecie, co zwiçksza potencjalny zakres i intensywnosc oddzialywania psychologicznego podmiotów stanowi^cych zagrozenia asymetryczne. Dotyczy to szczególnie ich wplywu na spoleczenstwa panstw wysoko rozwiniçtych i demokratycznych, w których dostçp do mediów masowych jest raczej powszechny. Dziçki temu media mog3 w tych krajach silnie oddzialywac na opiniç publiczn^, dysponuj^c^. realnymi zdolnosciami nacisku na rz^dy. Bardzo istotn^. kwesti^ jest duzy wplyw mediów poprzez przedstawienie sytuacji, sposoby dzialania i podejmowania decyzji przez rz^dy, zwlaszcza najbardziej zglobalizowanych krajów zachodnich. Wspólczesny model informowania powoduje nie tylko splycenie relacji dziennikarzy, ale takze powstanie swoistej presji spolecznej na rz^dy, by jak najszybciej reagowaly. Rezultatem tego jest koniecznosc czçstego podejmowania przez rz^dz^cych decyzji mimo braku wystarczaj 3cych danych
0 sytuacji oraz kierowanie siç przy wyborze sposobów reakcji nie tylko ich legalnosci^
1 skutecznosci ale w coraz wiçkszym stopniu wartosci^ medialnq, ocen3 ze strony mediów. To moze oznaczac czçsciowe przejmowanie kontroli nad kierunkiem polityki poszczególnych rz3dów przez sieci medialne, zwlaszcza najpotçzniejsze koncerny o zasiçgu globalnym, co dodatkowo zwiçksza podatnosc panstw na dzialania podmiotów pozapanstwowych.19
Rola procesów globalizacyjnych w ksztaltowaniu srodowiska dzialania podmiotów stanowi3cych zagrozenia asymetryczne nie ogranicza siç do okreslenia warunków ich funkcjonowania, tzn. decydowania o sposobach organizowania przez nie struktur, zasobach pozostaj 3cych w ich dyspozycji, prawdopodobienstwie zastosowania przez nie konkretnych metod i taktyk czy tez skali ewentualnego wplywu na bezpieczenstwo panstw. W wypadku
czçsci tych podmiotów globalizacja jest swego rodzaju przyczyn^ czy motywem ich powstania i rozwoju (np. organizacje i grupy tworz^ce ruch anty/alterglobalistyczny).
Zagrozenia a dzialania asymetryczne
Do najwazniejszych zagrozen asymetrycznych zaliczamy:
• terroryzm miçdzynarodowy;
• transnarodow^ przestçpczosc zorganizowan^ (handel narkotykami);
• uzycie przez podmioty pozapanstwowe broni masowego razenia ;
• wrogie zastosowanie technologii informatycznych. Terroryzm miçdzynarodowy
Terroryzm jest to sluz3ca realizacji okreslonego programu politycznego przemoc lub grozba jej uzycia ze strony podmiotów niepanstwowych (sub- lub transnarodowych), która ma wzbudzic strach w grupie szerszej niz bezposrednio atakowana i przez tak^ presjç sklonic poddawane jej rz^dy do ustçpstw lub tez doprowadzic do zniszczenia dotychczasowego porz^dku politycznego. Rozrózniamy dwa rodzaje terroryzmu: wewnçtrzny i miçdzynarodowy. Za terroryzm wewnçtrzny uznaje siç dzialania o zasiçgu ograniczonym do jednego panstwa, dokonywane na jego terytorium, przez jego mieszkanców i wymierzone w jego obywateli lub tez w politykç rz^du. Terroryzm miçdzynarodowy definiuje siç jako „swiadomie i celowo wymierzony w obywateli, terytorium lub mienie panstwa innego niz
kraj pochodzenia jego sprawców". Tak rozumiany terroryzm miçdzynarodowy najbardziej
20
decyduje o obecnym znaczeniu terroryzmu jako problemu bezpieczenstwa swiatowego .
Motywy tworzenia i dzialania ugrupowan terrorystycznych s3 rózne. Najczçsciej mówi siç o motywacji religijnej, ideologicznej (prawicowej lub lewicowej), etnonacjonalistycznej, propanstwowej czy tez terroryzmie jednej sprawy. Jednak poszczególne ugrupowania bardzo rzadko odwoluj^ siç tylko do jednego rodzaju uzasadnien i przewaznie ich dzialalnosc jest usprawiedliwiona zbiorem wartosci nalez^cych do róznych kategorii. Motywacja terrorystów jest istotna z tego wzglçdu, iz warunkuje wybór taktyk grup terrorystycznych, bezposrednich celów ataku, a czçsciowo takze takie kwestie jak selekcja uzywanych podczas zamachów srodków oraz struktura organizacyjna grupy.
Jednym z najwazniejszych problemów dla grup terrorystycznych jest zapewnienie srodków finansowych pozwalaj^cych na skuteczne prowadzenie dzialan. Wspólczesne ugrupowania terrorystyczne finansowane s3 w rózny sposób. Mozemy wyróznic trzy podstawowe rodzaje: pomoc finansow^ ze strony panstw, uzyskiwanie srodków dziçki
wszelkiego rodzaju dzialalnosci kryminalnej oraz wykorzystanie zasobów legalnie funkcjonuj3cych podmiotów.
Znaczenie terroryzmu jako zagrozenia bezpieczenstwa miçdzynarodowego przez caly czas stopniowo siç zwiçksza .Aktywnosc terrorystyczna szczególnie nasilila siç po 11
wrzesnia 2GG1r. Zwiçkszyla siç czçstotliwosc ataków, zwlaszcza zas wzrosla liczba
21
bezposrednich ofiar tych ataków. Transnarodowa przestçpczosc zorganizowana.
Nie ma jednej ogólnej definicji zorganizowanej przestçpczosci miçdzynarodowej. Mozliwe jest natomiast okreslenie kilku podstawowych cech i skladników wspólnych wszystkim formom przestçpczosci zorganizowanej.
Najwazniejszym wsród glównych wyrózników przestçpczosci zorganizowanej - poza jej nielegalnosciq,, jest jej zorganizowany i trwaly charakter. Oznacza to, ze za przejawy przestçpczosci zorganizowanej powinno siç uznawac wyl3cznie posuniçcia grup o ustalonej, choc nie koniecznie sformalizowanej i zlozonej strukturze. Grupy te musz3 cechowac siç trwalosciq,, tzn. istniec i dzialac w sposób ci3gly oraz byc tworzone nie w celu dokonania
jednorazowego przestçpstwa, lecz z zamiarem dluzszej i ci3glej wspólpracy, wielokrotnego
22
popelniania okreslonych czynów zakazanych . W takich grupach z reguly dochodzi do podzialu zadan miçdzy poszczególnymi elementami skladowymi oraz funkcjonalnej specjalizacji .Równie istotnym wyróznikiem przestçpczosci zorganizowanej, co fakt zorganizowania jej sprawców, jest ranga dokonywanych przez nich przestçpstw. Przyjmuje siç, iz termin „przestçpczosc zorganizowana" dotyczy przede wszystkim aktywnosci grup zorganizowanych, ale zarazem odpowiedzialnych za przestçpstwa ciçzkie, zagrozone wyzszymi karami oraz powoduj3ce powazniejsze skutki spoleczne (np. produkcja i sprzedaz narkotyków, handel ludzmi lub broniq), nie odnosi siç zas do dzialan podmiotów dokonuj3cych mniej szkodliwych spolecznie przewinien. O specyfice przestçpczosci zorganizowanej decyduje tez charakter stosowanych przez te grupy srodków i metod. Jedn3 z najbardziej charakterystycznych cech przestçpczosci zorganizowanej jest osi3ganie przez tego typu struktury celów za pomoc3 przemocy fizycznej lub innego rodzaju nielegalnej presji (zastraszanie, szantaz, korupcja).
Motywy dzialania takich grup s3 glównie ekonomiczne, tzn. d3z3 do nielegalnych dochodów. Grupy uznawane za stricte przestçpcze nie maja skonkretyzowanych planów politycznych czy programów ideologicznych, b3dz w bardzo ograniczonym stopniu d3z3 do
osi^gniçcia tego rodzaju celow. Przede wszystkim kieruj^. siç interesem ekonomicznym i szukaj^ sposobu na maksymalizacje nielegalnych dochodow. Ta wlasnie cecha przestçpczosci zorganizowanej - ekonomiczna, pozapolityczna, aideologiczna- ma szczegolne znaczenie w kontekscie rozwazan na temat zagrozen asymetrycznych oraz wplywu przestçpczosci na bezpieczenstwo panstw. Pozwala odroznic j^ od politycznego terroryzmu, jak i w najwiçkszym stopniu decyduje o naturze jej nastçpstw dla stabilnosci panstw, wskazuj^c, iz najwiçksza czçsc tego oddzialywania dokonuje siç na plaszczyznie
23
gospodarczej.
O specyfice oddzialywania transnarodowej przestçpczosci zorganizowanej na bezpieczenstwo panstw, w najwiçkszym stopniu decyduje ekonomiczny charakter motywacji takich grup oraz celow, ktorym ich dzialania sluz^.. Oznacza to, ze podjçcie przez nie jakichkolwiek dzialan, b^dz swiadomie wymierzonych w bezpieczenstwo poszczegolnych panstw, b^dz tez posrednio powoduj^cych obnizenie jego poziomu, bçdzie z ich perspektywy zasadne jedynie wowczas, gdy przyczyni siç do osi^gniçcia celu priorytetowego (maksymalizacja zyskow materialnych) lub przynajmniej temu nie przeszkodzi.
Wspomniane organizacje rzadko decyduje siç na dzialania wymierzone wprost w stabilnosc zagrozonych przez nie panstw .Miedzy grupami przestçpczymi a panstwami w zasadzie nie dochodzi do otwartego ostrego konfliktu. Bardzo rzadko grupy przestçpcze wykorzystuj przemoc fizyczn^. w sposob bezposredni, a wiçc w formie dzialan zbrojnych lub zblizonych do nich charakterem. Jesli juz do tego dochodzi, to podejmowane wowczas akcje s^ przewaznie defensywne i sluz^. ochronie dotychczasowych wplywow oraz mozliwosci dzialania.
Sila i intensywnosc oddzialywania grup przestçpczych na bezpieczenstwo poszczegolnych panstw w znacznej mierze zalezy od ogolnej sytuacji danego kraju, a wiçc stabilnosci systemu politycznego i gospodarczego, posiadanych zasobow oraz zdolnosci do przeciwdzialania przestçpczosci transnarodowej, a takze postaw przyjmowanych wobec tego zjawiska Dlatego transnarodowa przestçpczosc zorganizowana bçdzie stanowic wiçksze wyzwania dla krajow o slabszych strukturach panstwowych, mniej ustabilizowanym zyciu politycznym i gospodarczym oraz dysponuj ^cych bardzo ograniczonymi zasobami, zwlaszcza zas dla panstw targanych konfliktami wewnçtrznymi lub przechodz^cych transformacje
24
ustrojow^ .
Uzycie przez podmioty pozapanstwowe broni masowego razenia
Bron masowego razenia (BMR) to srodki bojowe o potencjalnej sile oddzialywania umozliwiaj^cej spowodowanie w zaatakowanej populacji albo na obszarze poddanym ich dzialaniu zgonow lub zniszczen na masow^ skal? .Przyjmuje si?, iz tak rozumian^ BMR mog^. stanowic trzy podstawowe rodzaje niekonwencjonalnych srodkow razenia: bron
25
nuklearna, biologiczna i chemiczna .
Przy ocenie mozliwosci podj?cia przez podmioty pozapanstwowe dzialan z uzyciem BMR trzeba wzi^c pod uwag? dwie kluczowe kwestie. Pierwsz^. z nich stanowi problem uzyskania przez takie podmioty odpowiednich zdolnosci i srodkow do przeprowadzenia akcji z wykorzystaniem BMR .Drug^. jest sprawa woli poszczegolnych podmiotow pozapanstwowych do podj?cia tego rodzaju krokow. Nie wszystkie podmioty pozapanstwowe stanowi^ce zagrozenia asymetryczne b?d^ w rownie duzym stopniu zainteresowane wykorzystaniem potencjalu srodkow niekonwencjonalnych. Uzycie srodkow BMR, a wi?c z zamiarem doprowadzenia do mozliwie najwyzszej liczby ofiar oraz jak najpowazniejszych zniszczen, b?dzie atrakcyjn^. opj przede wszystkim dla tych grup terrorystycznych, przest?pczych i im podobnych, ktore faktycznie zmierzaj^. do osi^gni?cia takich wlasnie rezultatow. Inaczej mowi^c srodki te mog^. stac si? preferowan^, choc niekoniecznie realnie dost?pn^, broni^. dla podmiotow, ktorych podstawowym zadaniem, niezaleznie od motywow przyj?cia takiego stanowiska oraz stopnia jego utopijnosci, jest calkowite zniszczenie przeciwnika lub wyrz^dzenie mu jak najwi?kszych szkod, maksymalizacja ofiar i zadawanych strat. Takie nastawienie cechuje jednak tylko pewn^. cz?sc podmiotow stanowi^cych zagrozenia asymetryczne, glownie niektore grupy terrorystyczne uzasadniaj^ce swoje dzialania religijnie. Dla cz?sci podmiotow b?d^cych zrodlem zagrozen asymetrycznych znacz^c^. zach?t^ do podj?cia prob uzyskania i zastosowania BMR moze byc rowniez skala potencjalnych nast?pstw ekonomicznych takich dzialan, a wi?c zarowno bezposredni, jak i posredni, dlugofalowy wplyw na gospodark? atakowanych panstw. Teoretycznie uzycie BMR (lub sama grozba) moze byc uznane za skuteczne narz?dzie szantazu i sposob na popraw? swojej pozycji w negocjacjach ze zwalczanym rz^dem, wymuszenia na nim ust?pstw politycznych lub materialnych.
Dotychczasowe rozwazania wskazuj^, iz poziom zagrozenia uzyciem BMR ze strony podmiotow pozapanstwowych - zwlaszcza z przyczyn techniczno-organizacyjnych - jest stosunkowo niewielki. Oczywistym tego swiadectwem jest mala liczba wszelkiego rodzaju incydentow wi^z^cych si? z deklarowanym lub faktycznym uzyciem srodkow
niekonwencjonalnych. Wedlug miçdzynarodowych danych w calym XX wieku na swiecie doszlo do 475 udokumentowanych incydentów tego typu.26
Jak trudno zdobyc i uzyc bron masowego razenia mozna zobaczyc na przykladzie najwiçkszej i najbardziej zdeterminowanej grupy terrorystycznej ostatnich lat - Al - Kaidy. Mimo wielotorowo prowadzonych staran, zmierzaj 3cych do uzyskania BMR, zarówno przez zakup gotowych egzemplarzy, jak i samodzieln3 produkcjç, Al - Kaidzie nie udalo siç wyjsc poza wstçpne fazy rozwoju broni niekonwencjonalnej. W okresie, gdy Al - Kaida dysponowala najwiçkszymi mozliwosciami organizacyjno- technicznymi ze wszystkich grup terrorystycznych na swiecie (do 2001 r.), ani ona sama, ani tez zadna z organizacji z ni3 wspólpracuj 3cych nie przeprowadzila ani jednego ataku z uzyciem srodków niekonwencjonalnych, ograniczaj3c siç co najwyzej do tego typu grózb i falszywych alarmów.
Wrogie zastosowanie technologii informatycznych
Cyberprzestrzen, powstala w wyniku upowszechniania siç technologii informatycznych, jest dla uczestników stosunków miçdzynarodowych zupelnie now3 plaszczyzn3 aktywnosci i wymiarem srodowiska dzialania o bardzo specyficznym charakterze, znacznie rózni3cym siç od tradycyjnego swiata fizycznego. Oznacza to, ze duza czçsc zasobów stanowi3cych skladniki potçgi w swiecie realnym nie odgrywa zadnej roli w sferze wirtualnej lub tez ich znaczenie jest bardzo ograniczone. Wydaje siç to szczególnie wazne w kontekscie rozwazan nad zagrozeniami asymetrycznymi, gdyz swiadczy, iz wiele czynników, które decydowaly o wiçkszej wartosci potencjalów, a co za tym idzie przewadze panstw w ewentualnych konfliktach z podmiotami pozapanstwowymi, wraz z przeniesieniem
27
rywalizacji do cyberprzestrzeni traci na znaczeniu lub tez w ogóle przestaje byc istotna. Operacje z uzyciem IT, prowadzone przez podmioty pozapanstwowe mozna podzielic na dwie podstawowe grupy. Pierwsz3 z ich bylyby przypadki zastosowania IT w roli pomocniczej, wzmacniaj3cego efekt posuniçc innego rodzaju albo zwiçkszaj3cego wartosc posiadanych zasobów. Druga kategoria obejmuje operacje, w których IT s3 bezposrednio wykorzystywane jako srodek razenia, bron. Do pierwszej grupy nalez3 operacje nie maj3ce charakteru jednoznacznie ofensywnego i bezposrednio nie wywoluj3ce u okreslonych podmiotów negatywnych konsekwencji, lecz pozwalaj3ce ich sprawcom na poszerzenie wlasnych mozliwosci operacyjnych oraz zwiçkszenie efektywnosci podejmowanych dzialan. Najwazniejszymi formami takiego zastosowania IT byloby wykorzystanie do prowadzenia
propagandy, rekrutacji i uzyskiwania srodkôw finansowych, komunikacji wewn^trzgrupowej,
mobilizacji sympatykôw, planowania operacji oraz dowodzenia i nadzoru w trakcie ich
28
realizacji . Do drugiej grupy dzialan w cyberprzestrzeni zaliczaj^ siç operacje zmierzaj^ce bezposrednio do spowodowania negatywnych nastçpstw dla okreslonych podmiotôw Konsekwencje te jednak niekoniecznie musz^ miec fizyczny charakter. Z tego wzglçdu wsrôd takich operacji z uzyciem IT znalazlyby siç ataki informatyczne, ktôrych bezposrednie skutki ograniczalyby siç do sfery wirtualnej (uszkodzenie cudzej strony internetowej) oraz dzialania za posrednictwem cyberprzestrzeni powoduj^ce takze nastçpstwa fizyczne w swiecie rzeczywistym.
Mozliwosc wrogiego uzycia IT przez podmioty pozapanstwowe w zasadzie nie stanowi obecnie powaznej grozby dla bezpieczenstwa panstw i systemu miçdzynarodowego. Decyduj3 o tym przede wszystkim niewielkie zdolnosci tych podmiotôw poslugiwania siç cyberprzestrzeni^. do dzialan jednoznacznie ofensywnych. Znacz^cy jest fakt, iz podmioty pozapanstwowe intensywnie wykorzystuj^. swoj^. obecnosc w sferze wirtualnej do szeroko rozumianych celôw pomocniczych. Oznacza to wzrost strategicznej rangi ich dzialalnosci innego rodzaju, glôwnie bardziej tradycyjnej, fizycznie prowadzonej aktywnosci terrorystycznej lub przestçpczej. Oczywiscie tempo rozwoju IT oraz rosn^cy wplyw cyberprzestrzeni na funkcjonowanie wspôlczesnych panstw, zwlaszcza zas ich spoleczenstw i gospodarek, pozwala przypuszczac, iz ranga zagrozen wi^z^cych siç z aktywnosci^. podmiotôw pozapanstwowych w tej sferze bçdzie systematycznie rosla.
Asymetria srodowiska bezpieczenstwa w pogl^dach paktu NATO
i wybranych panstw.
NATO
Istot3 podejscia NATO do zagrozen asymetrycznych jest zalozenie mozliwosci uzycia przez jedn^ stronç nietypowych srodkôw i taktyki dzialania skierowanych przeciwko newralgicznym punktom drugiej strony. Potencjalnych zagrozen asymetrycznych, odnosz^cych siç do panstw czlonkowskich NATO, upatruje siç w mozliwosciach pozyskania przez kolejne panstwa technik i technologii dotycz^cych broni masowego razenia, balistycznych pociskôw rakietowych i pociskôw manewruj^cych. Jednoczesnie wiedza o dysponowaniu przez nie tak^ broni^ dziala odstraszaj^co i moze oslabic zaangazowanie sojusznikôw w wypadku ewentualnych akcji podejmowanych przeciwko agresorowi.
Kolejnym elementem jest mozliwosc niekontrolowanego pozyskania nowoczesnego uzbrojenia oraz srodkow wykrywania celow, a takze l^cznosci. Ponadto istnieje prawdopodobienstwo wykorzystywania roznych koncepcji walki informacyjnej, skierowanej przeciwko systemom informacyjnym panstw Sojuszu, a takze przenoszenia sfery konfrontacji i walk na obszar duzych aglomeracji miejskich.
Typowe dzialania asymetryczne, ktore mog3 byc podejmowane w okresach zwiçkszonego napiçcia, organizowania atakow terrorystycznych, w wojnach partyzanckich i w otwartych konfliktach, polegaj^ na:
• wprowadzeniu zamieszania lub obezwladnieniu w wybranym czasie kluczowych elementow infrastruktury cywilnej lub wojskowej przeciwnika;
• uniemozliwianiu przeciwnikowi rozwiniçcia jego wojsk w okresie otwartego konfliktu lub opoznianiu tego rozwiniçcia;
• zrywaniu interoperacyjnosci w celu utrudnienia prowadzenia dzialan koalicyjnych;
• oslabieniu skutecznosci wojskowej przeciwnika, w tym zwlaszcza przez ograniczenie mozliwosci uzycia techniki przed podjçciem dzialan bojowych i w czasie ich prowadzenia;
• zwiçkszenie kosztow operacji w wymiarze politycznym przez nadmierne angazowanie zasobow ludzkich i materialnych;
• ograniczenie tempa prowadzenia operacji;
• uniemozliwienie przeciwnikowi osi^gniçcia przewagi informacyjnej i oceny sytuacji bojowej;
29
• oslabieniu poparcia politycznego udzielonego przez sojusznikow. Stany Zjednoczone
Pojçcie „asymetria" w kontekscie zaangazowania sil zbrojnych, pojawilo siç w USA oficjalnie w 1995 r. w publikacji „Pol^czona walka sil zbrojnych USA". Zostalo zdefiniowane jako starcie miedzy sob^. roznych rodzajow sil zbrojnych, na przyklad sil powietrznych z l^dowymi czy morskimi. W szerszym wymiarze zjawisko to zostalo opisane w „Narodowej strategii wojskowej" i wskazywalo na takie zagrozenia asymetryczne jak terroryzm, wykorzystanie (lub grozba uzycia) broni masowego razenia i walka informacyjna. W miarç uplywu czasu zagrozenia asymetryczne zaczçly skupiac coraz wiçksz^ uwagç analitykow i ekspertow. W toku dyskusji eksperci doszli do wniosku, ze USA nie mog3 zostac pokonane w wyniku ataku symetrycznego, mog3 byc natomiast pokonane w wyniku ataku
asymetrycznego. Podkreslono takze, ze dysponowanie nowoczesnymi technologiami moze stanowic powazn3 slabosc w sytuacjach walki asymetrycznej. Sposobem odniesienia sukcesu jest zrozumienie istoty zagrozen, a w rezultacie uzyskania zdolnosci zapobiegania im .Wazna tez byla konstatacja, ze administracja amerykanska nie jest wlasciwie przygotowana, wyposazona i zorganizowana do sprostania nowym zagrozeniom. Z tego wynikla koniecznosc opracowania koncepcji, doktryn oraz zasad organizacyjnych dotycz3cych wspólpracy
3G
wykraczaj 3cej poza dotychczasowe granice kulturowe, prawne i budzetowe . Francja i Wielka Brytania
Podejscie Francji i Wielkiej Brytanii do problematyki zagrozen asymetrycznych jest bardzo zbiezne. Wedlug ocen francuskich zagrozenia asymetryczne s3 utozsamiane w pierwszym rzçdzie z terroryzmem, nazywanym broni3 biednych, staj3cym siç coraz grozniejszym potçzniejszym, lepiej zorganizowanym i wymierzonym w najslabsze punkty swiata zachodniego, jakimi s3 jego ludnosc oraz terytorium.
Równiez koncepcja sil zbrojnych Wielkiej Brytanii ma siç ogniskowac na problematyce zdolnosci do skutecznej obrony (lub dzialan uprzedzaj 3cych) przed srodkami asymetrycznymi. W strategii nauk wojskowych i innowacji stwierdza siç, ze rosn3ce tempo cywilnego postçpu technologicznego powoduje, iz osi3gniçcie celów wojskowych staje siç coraz bardziej mozliwe i to w rózny sposób. Z drugiej strony dostçp potencjalnych przeciwników do nowoczesnych technologii komercyjnych powoduje, ze jesli zostalyby one efektywnie wykorzystane, wtedy przeciwnicy mogliby, w pewnych obszarach, dysponowac zdolnosciami porównywalnymi z NATO. Z pewnosci3 potencjalni przeciwnicy zwiçksz3 zdolnosc walki asymetrycznej, szczególnie w obszarach informacji, elektroniki, l3cznosci
31
oraz biotechnologii. Chiny
Chiny s3 jednym z pierwszych panstw, które poczynily kroki w kierunku wlasciwego sprostania wymogom dzialan asymetrycznych .Nie tylko wyposazaj3 swoje sily zbrojne w nowoczesne systemy uzbrojenia i sprzçtu, lecz takze dostrzegaj3 potencjalne skutki, jakie mog3 przyniesc takie dzialania, szczególnie dla powodowania zagrozen Stanom Zjednoczonym, wzglçdnie ich sojusznikom. W ksi3zce „Walka nieograniczona" wskazano szczególowo zasady ewentualnego prowadzenia walki ze Stanami Zjednoczonymi, przy wykorzystaniu strategii asymetrycznej. Jej istot3 ma byc to, ze nie ustanawia ona scislych
regul, upatrjc przyszle pole walki we wszystkich elementach obszaru wystçpowania
32
czynnika asymetrycznosci. Polska
Problematyka zagrozen asymetrycznych, rowniez w naszym kraju, zaczyna bye coraz szerzej podejmowana przez przedstawicieli swiata nauk wojskowych .Wskazuje siç na to, ze strategiczny potencjal nuklearny nie na wiele moze siç przydae do obrony przed potencjalnymi przeciwnikami nienuklearnymi, asymetrycznymi, a zwlaszcza przeciwnikami nie bçd^cymi panstwami (np. miçdzynarodowe organizacje terrorystyczne). W kontekscie dyskusji nad przyszlosci^. NATO wskazuje siç, ze reakcja na ataki terrorystyczne w USA umocnila Sojusz. Nalezy przyspieszye adaptacjç Paktu tak, aby byl on zdolny przeciwdzialae zagrozeniom asymetrycznym.33
We wspolczesnym swiecie coraz wiçcej regionow moze bye spychanych w anarchiç: przez grupy wojownikow czwartej generacji, niepanstwowe i transnarodowe ugrupowania bazuj^ce na ideologii, religii, fanatyzmie oraz nielegalnej dzialalnosci gospodarczej. Mozna przypuszczae, ze asymetria gospodarcza, okreslana czçsto „konfliktem Polnoc-Poludnie", pozostanie jeszcze przez dlugi czas jedn^. z przyczyn sprawczych zagrozen. Taka sytuacja wymaga od spolecznosci swiatowej szczegolnej uwagi, ktor^. nalezy zwrocie przede wszystkim na zagrozenia ze strony szeroko pojçtego megaterroryzmu (biologicznego, chemicznego, j^drowego i informacyjnego), mog^cego skutkowae katastrofalnymi konsekwencjami.
Sposobem skutecznego zapobiegania zagrozeniom powinna bye odpowiednia strategia. Dlatego wymogiem staje siç, aby NATO, zwlaszcza jego sily zbrojne, bylo w pelni przygotowane - mentalnie i organizacyjnie - do prowadzenia operacji wojskowych o zroznicowanym stopniu intensywnosci i w zlozonych warunkach. W ostatnich latach Sojusz podj^l szereg nowych inicjatyw zwi^zanych z zapobieganiem nowym wyzwaniom bezpieczenstwa.34
W okresie po zimnowojennym, w wyniku oddzialywania wielu bardzo zroznicowanych procesow i zjawisk, doszlo do znacz^cych przemian miçdzynarodowego srodowiska bezpieczenstwa, zarowno w skali ogolnoswiatowej, jak i poszczegolnych regionow. W rezultacie stopniowo zmieniala siç nie tylko sytuacja krajow, ale rowniez ich percepcja wlasnego bezpieczenstwa, sposoby jego rozumienia oraz oceny jego
najwazniejszych zagrozen. Bezpieczenstwo panstw zaczçto pojmowac szerzej, nie ograniczaj^c tej problematyki niemal wyl^cznie do zagrozen polityczno-wojskowych. Stopniowo zaczçto uwzglçdniac takze jego kolejne aspekty pozamilitarne, powiçkszaj^c tym samym zestaw podstawowych wartosci chronionych stanowi^cych o tresci pojçcia „bezpieczenstwo panstwa" o takie elementy jak jakosc zycia spoleczenstw czy tez posiadanie przez nie odpowiednich mozliwosci rozwojowych.
To w duzym stopniu wyjasnia, dlaczego tak silne wrazenie wywolaly wydarzenia z 11 wrzesnia 2001 r., udane zamachy terrorystyczne o niespotykanej dot^d skali, wymierzone bezposrednio w Stany Zjednoczone, bçd^ce najwiçksz^. potçg^. wojskow^. swiata, zorganizowane przez Al. - Kaidç, podmiot pozapanstwowy o zdecydowanie mniejszym od swego przeciwnika potencjale oraz w relatywnie niewielkim stopniu korzystaj^cym ze wsparcia panstw. Wrzesniowe ataki stanowily nie tylko bardzo czytelny dowôd zmian zachodz^cych w okresie po zimnowojennym na plaszczyznie bezpieczenstwa, a zwlaszcza rosn^cego znaczenia w jej ramach aktywnosci podmiotôw pozapanstwowych, ale tez unaocznily pewnego rodzaju nieodpowiedniosc, nieprzystawalnosc, w konsekwencji zas ograniczon^. uzytecznosc w obecnych relacjach miçdzynarodowych istotnej czçsci instrumentôw i srodkôw polityki bezpieczenstwa panstw.
Niezaleznie od prawdziwych lub domniemanych przyczyn tego stanu rzeczy oraz jego odpowiedniosci do wspôlczesnych realiôw mozna stwierdzic, iz czçsciowo w wyniku przeobrazen sytuacji przez caly okres po zimnowojenny, przede wszystkim jednak w nastçpstwie wydarzen z 2001r., zagrozenia niekonwencjonalne, stanowione przez okreslonego typu podmioty pozapanstwowe, zostaly uznane za jeden z najpowazniejszych, jesli nie najwazniejszy obecnie problem polityki bezpieczenstwa krajôw oraz najwiçksz^. grozbç dla ich stabilnosci. W konsekwencji zas prôby uchwycenia specyfiki tego rodzaju zagrozen oraz stworzenia wlasciwego instrumentarium do ich opisu, ktôrego jednym z najistotniejszych elementôw jest koncepcja zagrozen asymetrycznych, uwaza siç za szczegôlnie wazkie zagadnienia studiôw nad bezpieczenstwem.
Zagrozenia asymetryczne stanowi^. dzis najpowazniejsze, a przynajmniej najbardziej palace, bezposrednie i realne grozby dla stabilnosci krajôw. Nalezy miec swiadomosc realnosci zagrozen asymetrycznych oraz starac siç je skutecznie zwalczac, jednak nie mozna ich znaczenia przeceniac i przywi^zywac do nich wiçkszej wagi niz na to rzeczywiscie zasluguj^..
Literatura
1. Madej M., Zagrozenia asymetryczne bezpieczenstwa panstw obszaru atlantyckiego, Polski Instytut Spraw Miçdzynarodowych Warszawa 2007 s.23 i nastçpne,
2. Militarny Magazyn Specjalny "KOMANDOS ", 2002 nr 3 str. 38 i nastçpne.
