CC BY
4714
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.1
kom. dr inz. Barbara KACZMARCZYK1
Przyjçty/Accepted: 30.04.2013; Zrecenzowany/Reviewed: 04.09.2013; Opublikowany/Published: 30.09.2013
BEZPIECZENSTWO I JEGO TYPOLOGIE
Safety and Its Typologies
Streszczenie
Badania bezpieczenstwa trwaj^ od lat. Dyskusje dotycz^ce bezpieczenstwa mieszcz^ si? w wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych. Szczegolne miejsce wsrod nich zajmuj^nauki spoleczne, a w nich nauki o bezpieczenstwie. Wskazuje to na interdyscyplinarnosc tej problematyki, a tym samym na ogromne znaczenie dla czlowieka, grupy spolecznej, narodow, panstw, organizacji mi?dzynarodowych itd. Naukowa eksploracja problematyki zwi^zanej z bezpieczenstwem nie pozwala dzis wyodr?bnic wspolnych kryteriow dla przywolanych powyzej dziedzin i dyscyplin naukowych, ktore w sposob jednoznaczny pozwolilyby na wprowadzenie do nauki wspolnej typologii bezpieczenstwa. Swiadomosc tego nie zwalnia jednak z poszukiwania takich rozwi^zan. Jest to przedsi?wzi?cie trudne i zlozone. Jego istot^jest bowiem poszukiwanie wspolnych plaszczyzn i naukowo uzasadnione niwelowanie roznic. Artykul ten jest prob^takiej przegl^dowej, naukowej eksploracji. Wjej efekcie zaprezentowano typologi? bezpieczenstwa, ktoraponad wszelk^ wqtpliwosc nie jest rozwi^zaniem ostatecznym, a jedynie glosem w dyskusji. U podstaw tego stanowiska znajduj^ si? rozwi^zania wykorzystane w artykule, b?d^ce wnioskami z badan prowadzonych przez ekspertow z zakresu nauk o bezpieczenstwie, politologii, stosunkow mi?dzynarodowych, ochrony srodowiska i prawa. Przedmiotowy artykul wskazuje na potrzeb? konsolidacji wysilkow ekspertow w wielu zakresach bezpieczenstwa. Jest to podstawowy obowi^zek ludzi nauki zwi^zany z poszukiwaniem racjonalnych rozwi^zan sluz^cych rozwojowi oraz wypelnieniu sluzebnej roli nauki wobec czlowieka.
Summary
Security research has been done for years. Discussion about security is present in many science fields especially in social science, particularly security science. That is why security research is interdisciplinary and has great importance for human, society, state and international organizations. Scientific explorations of this topic are not enough to extract criteria which would allow for introduction of the common typology of security. But this is not an argument to stop exploring this very complex problem. Its essence is to find common grounds and eliminate differences. This article is an attempt at such scientific overview and exploration of this problem. In result the article presents typology of security which is not the final version but only a part of the discussion.
The article presents research scholars of Security Science, Political and International Relations Science, Environmental Protection Science and Law Science. The aim of this article is to show the necessity to consolidate all experts' efforts from many fields of safety in order to find rational solution to this problem.
Slowa kluczowe: bezpieczenstwo, zagrozenie, typologia, organizacja, system; Keywords: safety, danger, typology, organization, system; Typ artykulu: artykul przegl^dowy; Type of article: review article;
1. Wprowadzenie
Wyst?puj^ce coraz cz?sciej zagrozenia w roz-nych sferach zycia, a takze prawdopodobienstwo wyst^pienia nowych sprawia, ze kazdy czlowiek troszczy si?, w miar? swoich mozliwosci, o bezpie-
1 Regionalne Centrum Badan nad Bezpieczenstwem w Bielsku-Bialej; ul. A. Frycza Modrzewskiego 12, 43-300 Bielsko-Biala, Polska; barbara.kaczmarczyk1979 @gmail.com; Regional Safety Research Centre [editor's owntranslation]; Poland;
czenstwo swoje oraz bliskich. Powyzszy stan chce osi^gn^c poprzez podejmowanie wielu czynnosci. Nalezy zauwazyc, ze bezpieczenstwo moze dla kaz-dego czlowieka znaczyc zupelnie cos innego. Za-rowno w potocznym rozumieniu,jak i w naukowym prozno szukac jednej definicji. Zdaniem J. Marcza-katrudnosctawynikaze wzglçdu„na(...) ogromny, wszechogarniaj^cy zakres kategorii bezpieczenstwa, bardzo trudny, a chyba wrçcz niemozliwy do zwiç-zlego opisania i zdefiniowania" [14; s. 20]. Niew^t-pliwie o bezpieczenstwie mowi siç od bardzo daw-
na. Jest ono obecne w wielu dyscyplinach nauko-wych, jednak bez w^tpienia zwlaszcza w praktyce stanowi bardziej zlozony problem. Dyskusje w po-wyzszym zakresie trwaj^ do dzis. Czym zatem jest bezpieczenstwo?
2. Zakres przedmiotowo-podmiotowy bezpieczenstwa
Wyjasnieniem tego zagadnienia zajmowali si? i nadal to czyni^ zarówno ludzie nauki, jak i prak-tyki. Korzystanie ze zdobytej wiedzy w nauce, w przeszlosci i obecnie,jest nieodl^czne w procesie prowadzenia badan nad zagadnieniami bezpieczenstwa. Na przestrzeni lat obserwuje si? korzystanie z osi^gni?c wielu dziedzin i dyscyplin naukowych, w szczególnosci z nauk przyrodniczych, humani-stycznych, spolecznych, scislych i medycznych. Co-raz bardziej zlozony charakter bezpieczenstwa spra-wia, ze niezb?dne jest rozszerzenie obszarów pene-tracji naukowej przez inne dyscypliny i subdyscypli-ny naukowe. Wedlug W. Chojnackiego s^nimi [5]: filozofia, literatura, religia, sztuki pi?kne i muzyka; antropología, pedagogika i psychologia w odniesie-niu do percepcji zagrozen; bezpieczenstwo ekono-miczne; bezpieczenstwo mi?dzynarodowe; socjolo-gia bezpieczenstwa; etyka bezpieczenstwa; bezpieczenstwo informacyjne; bezpieczenstwo w cyber-przestrzeni. Jak podkresla W. I. B. Beveridge, korzystanie ze zdobytej wiedzy w swiecie nauki jest konieczne. Uwaza on, ze „odkrywcy s^, ludzmi, któ-rzy dostarczaj^zworników do luków budowli i uka-zuj^, swiatu calkowit^, struktur? dziel wznoszonych glównie przez swych poprzedników (...). Zdarza si?, ze zasada lub technika powstala w jednej dzie-dzinie wiedzy, po przeniesieniu do innej dziedzi-ny staje si? dla niej podstaw^, rozwoju (...). Wi?k-szosc odkryc znajduje szersze zastosowanie w dzie-dzinach, do których zostaly przeniesione, niz w tych w których powstaly. W tych nowych dziedzinach staj^ si? one cz?sto narz?dziami ulatwiaj^cymi dal-sze odkrycie" [3; s. 147].
Termin „bezpieczenstwo" w pismiennictwie do-tycz^cym przedmiotu rozwazan postrzegany jest na wiele sposobów. Etymologia angielskiego slowa security oznaczaj^cego bezpieczenstwo pochodzi od lacinskiego terminu sine cura, co oznacza „bez obawy, bez l?ku". Bezpieczenstwo juz w XV wie-ku kojarzylo si? ze slowem „bezpieczny", co ozna-czalo „taki, któremu nic nie grozi" [4; s. 26], nato-miast w wieku XVI odbierane bylojako „beztroski, spokojny; smialy, odwazny, poufaly, zazyly; pewny, pewny siebie" [4; s. 26].
Siownik jqzyka polskiego okresla bezpieczenstwo jako stan, a doslownie „stan niezagrozenia, spokoju, pewnosci" [4; s. 26] natomiast Siownik ter-minów z zakresu bezpieczenstwa narodowego jako „gwarancj? rozwoju spoleczenstwa ijego przetrwa-
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.1
nia. To nietrwaly stan, który wymaga ci^glej tro-ski, ale daje poczucie pewnosci, gwarantujejego za-chowanie oraz daje szans? na przyszly rozwój" [19; s. 13]. Podobn^ definicj? prezentuje slownik nauk spolecznych UNESCO, gdzie bezpieczenstwo jest „identyczne z pewnosci^, i oznacza brak zagrozenia albo ochron? przed nim" [6; s. 629]. Najbardziej uni-wersaln^, definicj^, wydaje si? bye zawarta ta w The Oxford Dictionary, gdzie bezpieczenstwo to „stan lub uczucie, ze jest si? bezpiecznym" [25; s. 749]. Definicje leksykalne identyfikuj^, bezpieczenstwo jako pewnose, zabezpieczenie przed czyms i wska-zuj^, iz oznacza ono tak brak zagrozenia,jak i ochro-n? przed zagrozeniem [30; s. 5], przy czym pewnose nalezy postrzegae jako gwarancj? niewyst?powa-nia b^dz eliminacj? zagrozen. Zjawisko opisane po-wyzej nalezy traktowae jako wartose motywacyjn^, która inspiruje do dzialania, jako specyficzny proces o dynamicznym charakterze, zarówno w odnie-sieniu do tresci,jak ido form oraz metod zapewnia-nia [30; s. 5].
Prowadz^c rozwazania w zakresie bezpieczenstwa, nalezaloby zacz^c od jego potocznego rozu-mienia, które obejmuje:
• poczucie wolnosci od zagrozen,
• poczucie spokoju, komfortu zycia,
• brak zagrozen utraty zycia, zdrowia, mienia,
• bezkolizyjne wspólistnienie czlowieka i otocze-nia (równiez przyrodniczego),
• wiar? w skutecznose pomocy na wypadek zagrozen [12; s. 56].
W tego rodzaju pojmowaniu istotne s^, wyst?pu-j^ce „przeklamania", czyli bl?dy b^dz nieprawdzi-we informacje, które mog^, przedstawiae rzeczywi-stose w zupelnie innym swietle niz faktyczny. Taki stan daje wiar? i nadziej? czlowiekowi, by mógl za-chowae pewnose co do jego wyobrazenia o bezpie-czenstwie w srodowisku, w którym funkcjonuje, tym samym oddalaj^c od siebie prawd?. Powyzsza sytu-acja jest bezpieczna z punktu widzenia psycholo-gicznego kazdego czlowieka, co ma swoje pozytyw-ne odzwierciedlenie wsród spoleczenstwa. Powodu-je ona brak dodatkowych zagrozen wywolanych pa-nik^, wsród spolecznosci. Powyzsze swiadczy o tym, ze potoczna wiedza moze nie bye wiarygodna, dlate-go tez warto podejmowae dyskusj? w tym zakresie.
Naukowcy rozpatruj^, równiez bezpieczenstwo jako substytut szcz?scia róznie interpretowanego na przelomie dziejów. Grecki filozof Arystoteles uwa-zal, ze warunkiem osi^gni?cia szcz?scia jest zycie niezalezne, bezpieczne, przyjemne, a takze prowadzone na wysokim poziomie materialnym [1; s. 8283]. Wedlug niego powyzsze stanowi najwyzsze do-bro. Filozof rzymski Lucjusz Anneusz Seneka uwa-zal,, ze, zycie, szcz?sliwe, sprowadza, si?, do, radosci, z tego, co si? posiada w danej chwili [16; s. 66].
Zdaniem epikurejczykow szcz?scie mozna bylo osi^gn^c dzi?ki przyjemnosciom i unikaniu cierpien [24; s. 11]. Z kolei sw. Augustyn glosil, ze czlowiek b?dzie szcz?sliwy wtedy, kiedy znajdzie Boga [23; s. 49]. Wjego ocenie szcz?scianie daj^rzeczymate-rialne, lecz wszelkie sprawy duchowe. W nowozyt-nym utylitaryzmie J. Benthama i J. S. Milla szcz?-scie to „ostateczna wartosc wyrazana przez trwal^ satysfakcj? tworzon^ przez zroznicowane przyjem-nosci w roznych sferach zycia" [24; s. 11].
Jak przedstawiono powyzej szcz?scie rozumia-ne jest w roznoraki sposob. W konsekwencji jed-nak powyzsze tresci mozna sprowadzic do jednego sformulowania, ktore zostalo wypowiedziane przez E. Fromena, ze „Jestesmy szcz?sliwi [...],jezeli do-stajemy to czego chcemy" [8; s. 14]. W zasadzie, czy s^to wartosci materialne, duchowe czyjakiekol-wiek inne, chodzi o pragnienia i zyczenia. Niestety kiedys i dzis niejest mozliwe, by kazdy mogl w ci^-glym procesie realizowac zamierzenia, ktore dawa-lyby mu tylko i wyl^cznie szcz?scie, dlatego tezjak slusznie zauwaza J. Swiniarski i W. Chojnowski, na-st^pilo przewartosciowanie dobra najwyzszego ze szcz?scia na bezpieczenstwo lub traktowanie bezpieczenstwa jako wspolczesnego, bardziej realnego i rzeczywistego substytutu szcz?scia.
Zdaniem R. Rosa bezpieczenstwo obejmuje za-spokojenie potrzeb: istnienia przetrwania, pewno-sci, stabilnosci, calosci. Uwaza on, ze nie tylko prze-trwanie jest wazne, ale takze gwarancja jakosci zycia. Powyzszy tok rozumowania znacznie moze po-szerzac katalog zagrozen dla bezpieczenstwa oraz koniecznych srodkow, ktore musz^byc podejmowa-ne w celu ich likwidacji [15 ; s. 13].
W rozwazaniach psychologicznych, A. H. Mas-low, definiuj^c potrzeby czlowieka, zhierarchizowal je pocz^wszy od potrzeb fizjologicznych, poprzez bezpieczenstwo, potrzeb? przynaleznosci, szacun-ku, a na potrzebie samorealizacji koncz^c. W mysl powyzszego nalezy rozumiec, ze w pierwszej kolej-nosci, by kazdy czlowiek mogl funkcjonowac, mu-sz^byc zaspokojone potrzeby nizszego rz?du - pra-gnienie i glod, ktore s^ podstawowym warunkiem przetrwania i funkcjonowania. Stanowi^ one pod-waliny do zapewnienia bezpieczenstwa, czyli po-czucia pewnosci, braku l?ku lub zagrozenia. Powyzsze powinno miec swoje odzwierciedlenie w stabil-nym srodowisku, zarowno psychicznym, jak i emo-cjonalnym. W opinii Maslowa bezpieczenstwa nie nalezy l^czyc ze szcz?sciem, ktore moze wynikac z zadowolenia czy satysfakcji. Powyzsze ma swoje odzwierciedlenie dopiero w potrzebie samorealizacji definiowanejjako zadowolenie z post?powania i okreslonego zachowania si? czlowieka.
W trakcie prowadzonych rozwazan nalezy za-uwazyc, ze najwazniejszyjest byt, istnienie czlowieka, ktory moze odczuwac l?k przed zagrozeniem.
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.1
Bez powyzszego mowienie o bezpieczenstwie nie ma najmniejszego sensu. Z kolei kwestia istnienia nasuwa pytania o jego sens i celowosc. To wlasnie cel nadaje istnieniu sens. Kazdy istnieje bowiem „po cos", majakis cel do zrealizowania. Gdyby bylo ina-czej, z pewnosci^ zastanawiano by siç nad potrzeb^ istnienia. Zgodnie z zalozeniami filozofii egzysten-cjalistycznej podstawowymi wartosciami czlowieka jest jego byt oraz rozwoj i tylko niezagrozenie tych dwoch wartosci daje poczucie bezpieczenstwa.
Zdania naukowcow zajmuj^cych siç zagad-nieniami bezpieczenstwa rowniez nie s^, jednako-we. Zdaniem R. Ziçby i J. Stanczyka bezpieczenstwo scisle zwi^zane jest z takim stanem jak pew-nosc. Pierwszy z nich uwaza, ze bezpieczenstwo to „stan i poczucie pewnosci oraz wolnosci od zagrozen" [30; s. 5] natomiast drugi, ze „bezpieczenstwo jest (...) identyczne z pewnosci^, (...) i oznacza brak zagrozenia (...) fizycznego albo ochronç przednim" [21; s. 15]. Stanislaw Koziej koncentruje siç na po-dejsciu pragmatycznym, twierdz^c, ze jezeli jest mowa o dynamicznym (procesie) bezpieczenstwa danego podmiotu w sensie praktycznym, to nalezy miec w mysli tç dziedzinç jego aktywnosci, ktora zmierza do „zapewnienia mozliwosci przetrwania, rozwoju i swobody realizacji wlasnych interesow w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywa-nie okolicznosci sprzyjaj^cych (szans), podejmowa-nie wyzwan, redukowanie ryzyka oraz przeciwdzia-lanie (zapobieganie i przeciwstawianie siç) wszel-kiego rodzaju zagrozeniom dla podmiotu ijego interesow" [9; s. 2].
Z punktu widzenia polityki miçdzynarodowej bezpieczenstwo to „jeden z naczelnych celow egzy-stencjalnych narodow, panstw i ich grup wynikaj^-cy z koniecznosci zaspokojenia podstawowych potrzeb: istnienia, przetrwania i rozwoju." [13; s.16].
W opinii S. Sladkowskiego bezpieczenstwo podlega „warunkowaniu przez ogolne tendencje i procesy rozwoju spolecznosci zarowno w wymia-rze wewnçtrznym (wewn^trzpanstwowym),jak i ze-wnçtrznym odnoszonym do rozwoju spolecznosci miçdzynarodowej" [17; s. 3]. Powyzsze skutkuje narastaj^cymi wspolzaleznosciami, a to z kolei ma znaczenie dla przeobrazen tresci i form zapewnienia bezpieczenstwa. Sytuacja ta sprawia, ze pojawia siç trudnosc w definiowaniu terminu „bezpieczenstwo", a takze jego pochodnych, ktore wl^czaj^, w obszar zainteresowaniajego rodzaje wylaniaj^ce siç z prze-jawow roznej dzialalnosci spolecznej. Wspomniany badacz, wyjasniaj^c przyczynç powyzszego zjawi-ska, tlumaczy, ze roznice i odrçbnosci, ktore utrzy-muj^siç i s^, ksztaltowane przez spolecznosc krajo-w^, i miçdzynarodow^, maj^wplyw na postrzeganie zagrozen. Doskonalym przykladem zasluguj^cym na uwagç jest fakt, ze prawdopodobienstwo wyst^-pienia konkretnego zagrozenia powoduje skupienie
siç nad jego zagadnieniem czçsto wielu narodów. W konsekwencji lekcewazy siç mozliwosc wyst^-pienia innych zagrozen, do momentu ustabilizowa-nia siç sytuacji. Dopiero wtedy dostrzega siç potrze-bç poszerzania tresci pojçcia bezpieczenstwo o ob-szary obejmuj^ce np. sfery gospodarcze, kulturowe, naukowo-techniczne, ideologiczne czy tez eko-logiczne.
Natomiast B. Balcerowicz uwaza, ze na istotç bezpieczenstwa sklada siç: gwarancja nienaruszone-go przetrwania oraz gwarancja mozliwosci rozwo-ju. Wedlug wspomnianego autora powyzszy termin nalezy postrzegac w dwóch aspektach: wewnçtrz-nym i zewnçtrznym, a takze w czterech wymiarach: jednostkowym, grupowym, narodowym (panstwo-wym) oraz miçdzynarodowym [2; s. 55].
Warto zwrócic uwagç na slowa A. Wolfersa, który uznal, ze „bezpieczenstwo, w obiektywnym sensie, mierzy nieobecnosc zagrozen dla nabytych wartosci, w subiektywnym sensie, nieobecnosc strachu, ze ta-kiewartoscibçd^zaatakowane" [28; s. 15O].
Prowadz^c rozwazania na temat bezpieczenstwa, warto wzi^c równiez pod uwagç proponowa-ny model przez szwajcarskiego politologa D. Freia, ktéryuwzglçdnia cztery elementy [7; s. 17-21]:
• stan braku bezpieczenstwa wystçpuj^cy w sytuacji prawidlowo postrzeganego rzeczywistego za-grozenia;
• stan obsesji, w którym niewielkie zagrozenie po-strzeganejestjako duze;
• stan falszywego bezpieczenstwa opieraj^cy siç na niedoszacowaniu (lekcewazeniu) powaznego za-grozenia;
• stan bezpieczenstwa, w którym zagrozenie jest niewielkie, ajego postrzeganie adekwatne.
Wspóln^ cech^ wiçkszosci definicji bezpieczenstwa jest okreslanie go mianem procesu [1O; s. 1O], w którym uczestniczy wiele podmiotów. W konsekwencji bezpieczenstwojest ci^glym procesem spo-lecznym, w ramach którego podmioty dzialaj^ce staraj^siç doskonalic mechanizmy zapewniaj^ce im poczucie bezpieczenstwa. Proces ten ma charakter zmienny w czasie o zróznicowanej dynamice i in-tensywnosci, która powi^zana jest ze zmiennosci^ warunków otoczenia, postçpem cywilizacyjnym, a takze sferami i zakresem potrzeb poszczególnych podmiotów.
W. Zajdzinski oraz S. Milosz stoj^ na stanowi-sku, ze w rozwazaniach o bezpieczenstwie kraju przyjmuje siç tezç, „iz bez wzglçdu na epokç i ustrój zachowaniem panstwa na arenie miçdzynarodowej rz^dz^ d^zenia odzwierciedlaj^ce podstawowe inte-resy narodowe:
• po pierwsze - wola przetrwania - zachowania wlasnej egzystencji i tozsamosci; a wiçc suweren-nosci i integralnosci terytorialnej;
D0I:1O.12845/bitp.31.3.2O13.1
• po drugie - rozwój i wzrost swojej pozycji w oto-czeniu" [29; s. 7O].
Zatem nalezy zalozyc, ze bezpieczenstwo to nic innegojak dzialania zmierzaj^ce do przetrwania (su-werennosc panstwa, biologiczne przetrwanie), a takze do rozwoju spoleczenstwa. Suma tych dwóch skladnikówjest gwarancj^bezpieczenstwa.
З. Kryteria typologiczne bezpieczenstwa i ich konsekwencje
Zdaniem wielu badaczy bezpieczenstwojest nie-podzieln^kategori^jednak w celu uzyskania odpo-wiedzi na pytania rodz^ce siç w takcie procesu badan nad bezpieczenstwem konstruuje siç róznejego typologie.
Bezpieczenstwo nalezy rozpatrywac w szerszej perspektywie, przyjmuj^c dobrodziejstwa,jakie nio-s^, ze sob^, odmienne dyscypliny naukowe. Jak za-uwaza B. Wisniewski zagadnieniami przydatnymi do opisywania i wyjasniania faktów, procesów i zja-wisk w szeroko rozumianym bezpieczenstwie s^: podmiot, z punktu widzenia którego bezpieczenstwo jest analizowane; srodowisko (otoczenie), dziçki któremu podmiot (...) zaspokaja swoje podstawowe potrzeby, realizuj^c interesy i osi^gaj^c okreslo-ne cele i wartosci; relacje miçdzy podmiotem ajego srodowiskiem (otoczeniem), a takze ryzyko towa-rzysz^ce wszelkim zmianom i rozwojowi [27; s.16].
W drodze prowadzonej analizy nalezy stwier-dzic, ze glówna rola bezpieczenstwa to zapewnienie trwania, przetrwania i rozwoju danego podmiotu, a takzejego srodowiska.
W literaturze przedmiotu prowadzone s^, rozwazania na temat bezpieczenstwa w kilku wymiarach. J. Kukulka proponuje, by rozwazania nad bezpieczenstwem prowadzic w wymiarach podmiotowym, przedmiotowym i procesualnym [11; s. 4O-41]. Z kolei R. Ziçba uwaza, ze powyzszym zagadnieniem nalezy zajmowac siç przy uwzglçdnieniu na-stçpuj^cych aspektów [31; s. 3O-32]:
• podmiotowego: bezpieczenstwo narodowe i bezpieczenstwo miçdzynarodowe;
• przedmiotowego: bezpieczenstwo polityczne, wojskowe, gospodarcze, spoleczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne, informacyjne itd.;
• przestrzennego: bezpieczenstwo personalne (do-tycz^ce indywidualnych ludzi - osób), lokalne (panstwowo-narodowe),, subregionalne,, regional-ne (koalicyjne), ponadregionalne i globalne (uni-wersalne);
• czasu: stan bezpieczenstwa i proces bezpieczen-stwa;,
• sposobu organizowania:
- indywidualne (unilateralne) - hegemonizm mocarstwowy (zapewnienie przez dzialanie);
- jednostronne (izolacjonizm, neutralnosc, nie-zaangazowanie);
- sojusze (system blokowy);
- system bezpieczenstwa kooperacyjnego;
- system bezpieczenstwa zbiorowego (regional-nego, uniwersalnego) [31; s. 25].
Podobne zdanie przedstawil B. Balcerowicz w opracowaniu Bezpieczenstwo polityczne Rzeczy-pospolitej Polskiej.
Jak zauwaza W. Kitler bezpieczenstwo w uj?-ciu podmiotowym moze dotyczyc czlowieka posia-daj^cego system wlasciwych wartosci; grupy ludzi o roznej skali wartosci; sformalizowanych i teryto-rialnie rozpoznawalnych struktur, kieruj^cych si? okreslonymi normami prawnymi takimi jak gmina, powiat, wojewodztwo, panstwo, grupa panstw. T? opini? podziela S. Koziej, ktory uwaza, ze podmio-tem bezpieczenstwa mog^byc „wszystkiejednostki maj^ce wlasne interesy i wyrazaj^ce ambicje reali-zacji tych interesow" [9, s. 2]. Powyzsze nalezy roz-patrywac odpowiednio w nast?puj^cych kategoriach bezpieczenstwa indywidualnego (osobowe, perso-nalne); grupowego (rodowe, plemienne); narodowe-go (panstwowe), mi?dzynarodowego (regionalne, globalne) [9; s. 2].
Wymiar przedmiotowy obejmuje rozne dzie-dziny (plaszczyzny). Ma on charakter pomocniczy wzgl?dem podzialu podmiotowego, ale nie stanowi odr?bnego kierunku ustalen teoretycznych. Wymiar ten pozwala na okreslenie rodzajow bezpieczenstwa. Jak zauwaza Cz. Znamierowski mozna wyroznic m.in. bezpieczenstwo: polityczne, militarne, ekono-miczne, spoleczne, kulturowe, ideologiczne, ekolo-giczne, zewn?trzne i wewn?trzne [32; s. 80]. Bardzo wazne w procesie badania przedmiotujest poszerza-nie: „katalogu chronionych wartosci; zakresu srod-kow i metod polityki bezpieczenstwa; przestrzen-nej wizji bezpieczenstwa panstwa" [26; s. 20] celem wzbogacenia naukowego opisu bezpieczenstwa roz-patrywanego z przedmiotowego punktu widzenia.
Wymiar procesualny odnosi si? do subiektyw-nych i obiektywnych aspektow bezpieczenstwa, tj. pewnosci funkcjonowania i rozwoju danego pod-miotu [11; s. 40-41].
W ocenie B. Wisniewskiego podzial bezpieczenstwa j est zintegrowany z trzema obszarami [11; s. 22]:
• jednostkowym, grupowym i spolecznym;
• globalnym, regionalnym i lokalnym;
• obiektywno-subiektywnym.
Rozwazania o wszystkich rodzajach bezpieczenstwa z pewnosci^ mozna prowadzic z uwzgl?dnie-niem powyzszych obszarow. Mozna rowniezjak zauwaza B. Wisniewski, traktowac je w sposob zin-tegrowany, tzn. kompleksowy i wielowymiarowy.
DOI:10.12845/bitp.31.3.2013.1
Tego rodzaju mechanizm daje swobod? w zakresie prowadzenia badan i dokladnyjego pomiar.
Warto zwrocic rowniez uwag? na sposob podzialu bezpieczenstwa uj?tego w Slowniku terminow z zakresupsychologii dowodzenia i zarzqdzania [20; s. 17]. Uwzgl?dniono w nim podzial:
• ze wzgl?du na obszarjaki obejmuje, czyli na bezpieczenstwo globalne, mi?dzynarodowe, regionalne i narodowe;
• ze wzgl?du na stosunek do obszaru panstwa, czyli na bezpieczenstwo zewn?trzne i wewn?trzne;
• ze wzgl?du na dziedzin? wjakiej wyst?puje, czyli na bezpieczenstwo militarne, polityczne, ener-getyczne, ekologiczne, informatyczne, spoleczne, kulturowe; fizyczne i socjalne; strukturalne i per-sonalne.
Zaproponowany podzialjest bardzo podobny do poprzednich, co oznacza, ze postrzeganie typologii zagrozen w roznych dyscyplinach jest niemalze ta-kie same.
Z kolei w Strategii bezpieczenstwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej przyj?to podzial bezpieczenstwa narodowego na [22; s.10-20] bezpieczenstwo: zewn?trzne, militarne, wewn?trzne, obywatel-skie, spoleczne, ekonomiczne, ekologiczne, infor-macyjne i telekomunikacyjne.
Bezpieczenstwo jest obszarem intensywnych badan naukowcow z roznych dziedzin. Wyst?puj^ce niebezpieczenstwa, ktore zagrazaj^ szeroko poj?te-mu bezpieczenstwu, byly, s^ i b?d^ glownymi przy-czynami prowadzenia badan oraz dyskusji w przed-miotowym zakresie. Bez w^tpienia zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczenstwa obywatelom lezy w interesie panstwa. Gwarancj^powyzszegojest nie tylko fizyczne bezpieczenstwo, ale rowniez zapewnienie odpowiedniego poziomu egzystencji. Jak po-wiedziano wyzej interpretacji terminu bezpieczen-stwojest wiele. Na przelomie lat, a takze w roznych dyscyplinach i subdyscyplinach interpretuje si? go odmiennie. W wielu definicjach i typologiach od-nalezc mozna zarowno szereg podobienstw i cech wspolnych, jak rowniez roznic. W zasadzie bezpie-czenstwo,jakprzedstawiaj^powyzsze tresci, ewalu-owalo w czasie - przy uwzgl?dnieniu biez^cej sytu-acji na arenie nie tylko narodowej, ale i mi?dzyna-rodowej. Jednak najogolniej rzecz ujmuj^c, mozna stwierdzic, ze bezpieczenstwo to wiedza teoretycz-na i praktyczna, dzi?ki ktorej zostanie zapewniona mozliwosc egzystencji (przetrwania), a takze reali-zacji wlasnych interesow w niesprzyjaj^cym sro-dowisku, uwzgl?dniaj^c wykorzystanie pojawiaj^-cych si? szans, podejmowanie wyzwan, redukowa-nie ryzyk, a takze zapobieganie i przeciwstawianie si? wszelkim zagrozeniom godz^cych w podmiot, a takzewjego interesy.
W zaleznosci od przedmiotu (tresci) bezpieczenstwa wyróznia siç tyle jego rodzajów, dziedzin, ob-szarów, ile jest mozliwych sfer aktywnosci danego podmiotu. W zasadzie w kazdej sferze aktywnosci wystçpuj^, jakies elementy bezpieczenstwa, dlate-go, tez, spotkac, mozna, bezpieczenstwo, energetycz-ne, teleinformatyczne, informacyjne, masowych imprez sportowych, morskie, lotnicze, w ruchu l^do-wym, spoleczne (w tym np. socjalne), publiczne, powszechne, antyterrorystyczne, antykorupcyjne, gospodarcze (w tym np. energetyczne, finansowe, infrastrukturalne), w komunikacji i transporcie, eko-nomiczne, kulturowe itp.
• Jezeli mowa o zintegrowanym bezpieczenstwie narodowym (panstwowym) Polski wyróznia siç zgodnie z Konstytucjç obszary z podzialem na dziedziny:
- bezpieczenstwo zewnçtrzne;
- bezpieczenstwo wewnçtrzne.
4. Podsumowanie
Reasumuj^c, uprawnionym wydaje siç stwier-dzenie, ze z racji znaczenia bezpieczenstwa w zyciu czlowieka podlega ci^glym i systematycznym bada-niom. Badania nad bezpieczenstwem prowadzone s^, we wszystkich dziedzinach naukowych. W kazdej z nich przyjmuje siç kryteria sluz^ce typologii bezpieczenstwa, wlasciwe dla danej dziedziny nauko-wej. Dostrzega siç kryteria wspólne. W niniejszym artykule zostaly one wyeksponowane.
5. Wnioski
Na zakonczenie nalezy podkreslic, ze dyskusja na temat bezpieczenstwa trwa i trwac bçdzie, po-niewaz jego definicje powstaj^ce na przestrzeni lat dowodz^, ze termin ten ewoluuje. Bezpieczenstwo moze byc definiowanejako konkretny cel, ale ijako nastçpstwo, co oznacza, ze spoleczenstwo intere-suje siç czyms zwlaszcza wtedy, gdy to straci. Id^c tym, tokiem, rozumowania,, nalezy, stwierdzic,, ze, te-mat bçdzie w zasadziejeszcze dlugo wszechobecny, a badania bçd^trwaly tak dlugo,jak bçdzie wystçpo-walo prawdopodobienstwojego zachwiania.
Literatura
1. Arystoteles, Retoryka-Poetyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
2. Balcerowicz B., Bezpieczenstwo polityczne Rze-czypospolitej Polski, Wydawnictwo AON, Warszawa 2OO4.
3. Beveridge W.I.B., Sztuka badan naukowych, Warszawa 1963, Podstawowy Zaklad Wydaw-nictw Lekarskich.
4. Borys W., Siownik etymologiczny jqzyka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2O1O.
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.1
5. Chojnacki W., Integracyjne i dezintegracyjne podejscia do bezpieczenstwa [w:] Bezpieczenstwo w teorii i badaniach naukowych, B. Wi-sniewski (red. nauk.), Wydawnictwo WSPol, Szczytno 2011.
6. Dictionary of the Social Sciences, London 1964.
7. Frei D., Sichercheit, Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977.
8. Fromm E., О sztuce istnienia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wroclaw-Krakow 1997.
9. Koziej S., Wstqp do teorii i historii bezpieczenstwa - skrypt internetowy, Warszawa/Ursynow 2010.
10. Kukulka J., Narodziny nowych koncepcji bezpieczenstwa, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997.
11. Kukulka J., Narodziny nowych koncepcji bezpieczenstwa [w:] Bezpieczenstwo miqdzynaro-dowe w Europie Srodkowej po zimnej wojnie, J. Kukulka (red.), Wydawnictwo UW, Warszawa 1994.
12. Lisiecki M., Kwiatkowska-Basalaj B. [w:] Za-rzqdzanie bezpieczenstwem, P. Tyrala (red.), Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoly Biznesu, Krakow 2000.
13. Mafy siownik stosunkow miqdzynarodowych, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997.
14. Marczak J., Wspolczesny charakter, potrzeby i organizacja bezpieczenstwa narodowego [w:] Wojskowe wsparcie wiadz cywilnych i spoleczenstwa - zalozenia przygotowania i uzycie, W. Kitler, A. Skrabacz (red.), Wydawnictwo AON, Warszawa 2004.
15. Rosa R., Filozofia i edukacja dla bezpieczenstwa w obliczu szans, zagrozen i wyzwan prze-lomu XX i XXI w. [w:] Bezpieczenstwo czlowieka i zbiorowosci spolecznych, W. Maliszew-ski (red.), Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2005.
16. Seneka L.A., О szczçsciu, Wydawnictwo Literackie, Krakow 1996.
17. Sladkowski S., Bezpieczenstwo ekologiczne Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo AON, Warszawa 2004.
18. Siownik jçzyka polskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1978, t.I.
19. Siownik terminow z zakresu bezpieczenstwa narodowego, Wydawnictwo AON, Warszawa 2002.
20. Siownik terminow z zakresu psychologii dowo-dzenia i zarzqdzania, Wydawnictwo AON, Warszawa 2000.
21. Stanczyk J., Wspolczesne pojmowanie bezpieczenstwa, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1996.
22. Strategia bezpieczenstwa narodowego, Warsza-wa 2007.
23. Sw. Augustyn, Dialogi filozoficzne, Wydawnic-two Znak, Krakow 1999.
24. Swiniarski J., Chojnacki W., Bezpieczenstwojako wspöiczesny substytut szczqsci [w:] Wspolczesne postrzeganie bezpieczenstwa, K. Jaloszynski, B. Wisniewski, T. Wojtuszek (red. nauk.), Wy-dawnictwo WSA, Bielsko-Biala 2007.
25. The OxfordReferenceDictionary, Oxford 1991.
26. Wisniewski B., Glöwne typy bezpieczenstwa [w:] Bezpieczenstwo w teorii i badaniach nauko-wych, B. Wisniewski (red. nauk.), Wydawnictwo WSPol, Szczytno 2011.
27. Wisniewski B., Wspölczesne rozumienie bezpieczenstwa [w:] Bezpieczenstwo w teorii i badaniach naukowych, Wydawnictwo WSPol, Szczytno 2011.
28. Wolfers A., Discord and Collaboration, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1962.
29. Zajdzinski W., Milosz S., Rola silzbrojnych wy-branych panstw w polityce bezpieczenstwa, Wydawnictwo AON, Warszawa 1998.
30. Zi^ba R., Pojqcia i istota bezpieczenstwa panstwa w stosunkach miqdzynarodowych, „Sprawy Mi^dzynarodowe" 1989, nr 10.
31. Zi^ba R., Instytucjonalizacja bezpieczenstwa eu-ropejskiego: koncepcje - struktury - funkcjono-wanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999.
DOI:10.12845/bitp.31.3.2013.1
32. Znamierowski Cz., Szkola prawa. Rozwazania о pahstwie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988.
kom. dr inz. Barbara Kaczmarczyk - absolwentka Politechniki Wroclawskiej (studia inzynierskie) we Wroclawiu, Akademii Obrony Narodowej w War-szawie (studia magisterskie i doktoranckie) oraz Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie (studia podyplomowe). Autorka i redaktorka naukowa opra-cowah publikowanych w kraju oraz w Niemczech, Czechach, Slowacji i Ukrainie w zakresie bezpie-czehstwa, zarzqdzania, zarzqdzania kryzysowego (komunikacja, kooperacja, cwiczenia) oraz eduka-cji dla bezpieczehstwa. Prowadzi zajçcia w uczel-niach z zakresu bezpieczehstwa, zarzqdzania kryzysowego, edukacji dla bezpieczehstwa. Sekretarz Re-gionalnego Centrum Badah nad Bezpieczehstwem w Bielsku-Bialej, Czlonek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, European Association for Security oraz rady programowo-naukowej kwartalni-ka Slqska Policja. Funkcjonariuszka Strazy Granicz-nej od 2002 do 2012 roku. Od 2012 ekspert Sekcji Operacji Policyjnych i Zarzqdzania Kryzysowego w Sztabie Policji Komendy Wojewodzkiej we Wroclawiu.
