CC BY
52
dr Zbigniew CIEKANOWSKI
Akademia Obrony Narodowej Prywatna Wyzsza Szkola Biznesu, Administracji i Technik Komputerowych
Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa The Threats of State Safety
Streszczenie
W artykule przedstawiono zagadnienia zwi^zane z zagrozeniami bezpieczenstwa panstwa, ktore nalezy od dawna (czasy istnienia plemion) do wartosci najbardziej cenionych i chronionych przez wszystkie narody. Bezpieczenstwo obejmuje zagadnienia polityczne, militarne, czynniki ekonomiczne i technologiczne, ekologiczne i spoleczne. Oprocz przedstawionych czynnikow od zarania dziejow swiata odgrywaj^ czynniki naturalne, ktore s^ niezalezne ale nalezy si? z nimi bardzo liczyc co pokazuj^ ostatnie lata. Wraz z techniki weszlismy w zagrozenia techniczne, ktore s^ z jednej strony w zyciu czlowieka, a z drugiej strony bardzo mu zagrazaj^. Przedstawione zagrozenia bezpieczenstwa panstwa zostaly w sposob syntetyczny scharakteryzowane i opisane. Nalezy podkreslic, ze przedstawione zagrozenia nie wyczerpuj^ wszystkich, poniewaz wraz z rozwojem nauki i techniki powstaj^ coraz nowsze.
Summary
The paper presents problems related to state security threats, which are long (existence of tribes times) to the values most cherished and protected by all nations. Safety problems include political, military, economic and technological factors, ecological and social conditions. In addition to the factors since the dawn of the world played by natural factors, which are independent but must be handled with a count as shown in recent years. With the technology we have entered the technical risks that are on the one hand, man's life and on the other hand threaten him. Presented threat to state security have been characterized in a concise and described. It should be emphasized that the risks presented are not exhaustive, since, with the development of science and technology, developing ever-more later.
Slowa kluczowe: zagrozenia bezpieczenstwa, zagrozenia wewn^trzne, zagrozenia gospodarcze, bezpieczenstwo ekonomiczne, potencjal zagrozen;
Keywords: safety treats, internal treats, economic treats, economic safety, potential of treats;
Jednoznaczne okreslenie kategorii zagrozen i bezpieczenstwa panstwa jest trudne do przeprowadzenia - co wynika ze zlozonosci i wielowymiarowosci ekonomicznego bezpieczenstwa panstwa. Dost^pne definicje zagrozen nie ulatwiaj^. wykonania zadania okreslenia ich istoty. W definicjach leksykalnych zagrozenie ma bezposredni zwi^zek ze slowem bezpieczenstwo i najcz^sciej jest wyjasniane odwrotnosci^. bezpieczenstwa1. Najcz^sciej zagrozenia konkretyzowane s^. poprzez wartosci, ktore mog^. byc utracone, a takze poprzez przedmiot destrukcyjnych oddzialywan lub cechy zrodel zagrozen . Konkretyzaj umozliwia takze wskazanie podmiotu lub przedmiotu bezpieczenstwa. Ponadto zagrozenia mog^ byc skonkretyzowane np. poprzez przedmiot destrukcyjnych oddzialywan lub cechy zrodel zagrozen.
Ogolne przedstawienie istoty tej kategorii, jak np. przez stwierdzenie, ze „Zagrozenie to mozliwosc wyst^pienia jednego z negatywnie wartosciowanych zjawisk" . Rowniez bariery s^. zaliczane do tak wartosciowanych zjawisk. Dlatego tez bior^c pod uwage istoty poj^cia barier i ich skutki dla procesow gospodarczych i realizacji celow ekonomicznych i obronnych, mozna kategorie barier i zagrozen stosowac zamiennie.
W bardziej skonkretyzowanej formie „zagrozenie" najcz^sciej definiowane jest jako sytuacja, w ktorej naruszone mog^. byc istotne dla danego podmiotu wartosci. Inna dokladniejsza definicja podaje, ze „Zagrozenie, sytuacja w ktorej istnieje zwi^kszone prawdopodobienstwo utraty zycia, zdrowia, wolnosci albo dobr materialnych". Zagrozenie wywoluje u czlowieka niepokoj lub strach o roznym stopniu nat^zenia, do przerazenia lub obezwladnienia wl^cznie, b^dz odruch lub swiadom^. ch^c przeciwdzialania. Zagrozenie moze wynikac z przyczyn naturalnych (np. oddzialywanie zywiolow) i spowodowanych przez innego czlowieka (np. nieprzyjaciela)4.
1 S. Korycki, System bezpieczenstwa Polski, AON, Warszawa 1994, s. 54.
2 S. Dworecki, Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 2002, s. 65.
3 R. Zi^ba, Kategoria bezpieczenstwa w nauce o stosunkach mi^dzynarodowych, [w:] D. Bobrow, E. Halizak, R. Zi^ba, Bezpieczenstwo narodowe i miqdzynarodowe u schylku XX wieku, Warszawa 1997, s. 4.
4 Leksykon Wiedzy Wojskowej, MON, Warszawa 1979, s. 512.
Zagrozenia kojarzone s^. z mozliwosci^. wyst^pienia takich oddzialywan, ktore uniemozliwiaj^. lub utrudniaj^ realizacjç np. egzystencji, rozwoju (wartosci) eksponowanych w naukach spolecznych, albo wykonywanie zadan i funkcji (korzystanie z wartosci uzytkowych), jak jest to rozumiane np. w odniesieniu do urz^dzen technicznych.
W naukach spolecznych zagrozenia definiowane s^. miçdzy innymi jako niekorzystne i niebezpieczne dla zywotnych interesow i podstawowych wartosci danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego) dzialania innych uczestnikow zycia spolecznego5. W odniesieniu do panstwa i narodu zagrozenie definiowane jest „...jako mozliwosc powstania sytuacji, w ktorej dane spoleczenstwo nie ma warunkow dla swego bytu i rozwoju lub s^. one w sposob istotny ograniczone"6. Natomiast „zagrozenie bezpieczenstwa panstwa to splot zdarzen wewnçtrznych lub w stosunkach miçdzynarodowych w ktorym z duzym prawdopodobienstwem moze nast^pic ograniczenie lub utrata warunkow do niezakloconego bytu i rozwoju wewnçtrznego b^dz naruszenie lub utrata suwerennosci panstwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach miçdzynarodowych w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp." .
Takie stanowisko w kwestiach rozumienia istoty i tresci zagrozen upowszechnia siç coraz bardziej. Jako reprezentatywn^ dla okreslania zagrozen bezpieczenstwa panstwa poprzez wartosci, mozna przytoczyc nastçpuj^c^. definicjç: „zagrozenie dla bezpieczenstwa narodowego stanowi dzialanie lub ci^g wydarzen, ktore:
• zagrazaj^ drastycznie i w stosunkowo krotkim okresie jakosci zycia mieszkancow danego panstwa lub
• nios^ ze sob^ istotne zagrozenie ograniczenia mozliwosci dokonywania wyborow politycznych przez rz^d panstwa lub prywatne instytucje pozarz^dowe (osoby prywatne, grupy, korporacj e) w ramach danego panstwa" .
W ramach ogolnych zagrozen bezpieczenstwa narodowego (panstwa) wyroznia siç takze zagrozenia dla jego roznych dziedzin (segmentow), na ktorych jest ono realizowane. Mozna zatem wyroznic ich odpowiednie rodzaje. „Przyjmuj^c za podstawç dziedziny, w ktorych moze wyst^pic zagrozenie, wyroznia siç zagrozenia militarne i niemilitarne. Wsrod
5 M. Cieslarczyk, Niektôre psychospoleczne aspekty bezpieczenstwa, wyzwan, szans i zagrozen, w: „Zeszyty
Naukowe AON" 1999 nr 2(35), s. 233.
6 R. Wroblewski, Wybrane problemy diagnozy bezpieczenstwa narodowego, w: „Zeszyty Naukowe AON" 1991
nr 3/4 , s. 69.
7 S. Dworecki, Zagrozenia...wyd. cyt., s. 61.
8 J. Stanczyk, Wspôlczesnepojmowanie bezpieczenstwa, ISP PAN, Warszawa 1996, s. 24.
zagrozen niemilitarnych mozna z kolei wyroznic zagrozenie polityczne, zagrozenie gospodarcze, zagrozenie ekologiczne, zagrozenie wewnçtrzne i inne"9.
Zagrozenia gospodarcze wyrozniane s3 jako „rodzaj zagrozenia bezpieczenstwa, w wyniku ktorego moze nast^pic oslabienie potencjalu gospodarczego"10. Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, jak wynika z definicji, jest rozpatrywane w dwoch opcjach: w jednej jest okreslane przez pryzmat zagrozen, ich struktury i warunkow zaistnienia, mozliwosci likwidacji lub ograniczenia, w drugiej przez pryzmat ich wplywu na przetrwanie i rozwoj kraju.
Ze sposobu podejsc do zagrozen reprezentowanych w obu opcjach wynikaj^ istotne wnioski do rozpatrywania barier i zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego panstwa. Pierwsze nakazuje rozpoznac istotç, zrodla i warunki zaistnienia zagrozen. Drugie nakazuje badanie ich wplywu na mozliwosci realizacji wartosci a takze poszukiwanie sposobow eliminowania, unikania lub ograniczania zagrozen, a w sytuacji ich przeksztalcenia w destrukcyjne oddzialywania, ograniczenia ich skutkow.
Analizuj^c zagrozenia gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa z tresci pojçc bezpieczenstwa panstwa i bezpieczenstwa ekonomicznego, wskazac trzeba na dwa stanowiska w tej kwestii:
• pierwsze, koncentruj3.ce siç na okreslaniu zagrozen poprzez negatywne skutki roznych oddzialywan na mozliwosc realizacji przez dany obiekt lub podmiot istotnych dla niego wartosci;
• drugie, polegaj3.ce na lokalizowaniu zagrozen posrod konfliktow (okreslanie zagrozen poprzez konflikty daje mozliwosc operacjonalizacji tych zagrozen).
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem zagrozenia gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa (tozsamych w praktyce z bezpieczenstwem ekonomicznym kraju) prezentowane s3 jako mozliwosc utraty chronionych wartosci rozpatrywanych na roznych plaszczyznach i jako odwrotnosc bezpieczenstwa. Roznica w definiowaniu polega glownie na przedstawieniu innych obiektow zagrozen (lub plaszczyzn), jak np. system spoleczno-gospodarczy lub potencjal obronno-ekonomiczny. Nalezy przy tym podkreslic, ze kategoria potencjalu gospodarczo-obronnego poprzedzala kategoriç gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa, a wspolczesnie ta pierwsza zostala wchloniçta przez tç szersz^ drug3.
9 Siownik terminôw z zakresu bezpieczenstwa narodowego, J. Pawlowski (red.), AON, Warszawa 2002, s. 163.
10 Tamze, s. 163.
Na plaszczyznie obronno - ekonomicznej, odnosz^cej siç do gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa, Z. Kolodziejak zagrozenia gospodarcze ujmuje jako „..zespol czynnikow o charakterze wewnçtrznym i zewnçtrznym, uruchomienie ktorych moze doprowadzic do zaburzen w rozwoju potencjalu obronno - ekonomicznego"11. Podobne w tresci jest stanowisko W. Stankiewicza, ktory w jçzyku ekonomiki obrony pojçcie
„zagrozenie" definiuje „...jako rodzaj mozliwych i prawdopodobnych dzialan
12
przeciwnika, skierowanych na oslabienie potencjalu obronno - gospodarczego" . Dodaje przy tym wazn^. uwagç w kwestii identyfikacji zagrozen mowi^c, ze stan bezpieczny cechuje brak zagrozenia lub niski stan napiçcia polityczno - militarnego uznany za normalny w dluzszym okresie. Wynika z tego wniosek, ze do zagrozen nie nalezy zaliczac wszystkich niekorzystnych oddzialywan a jedynie te, ktore wyraznie odbiegaj^. od stanu „normalnego". Ten autor nie wyjasnia czym siç charakteryzuje i jaki jest to „normalny stan" napiçcia. Mozna wstçpnie oprzec siç na intuicyjnym rozumieniu, tego czym s^. zagrozenia o niskiej intensywnosci.
W zwi^zku z fragmentarycznym ujçciem zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego, podejmowane byly proby zbudowania definicji calosciowej. Taki zamierzony rezultat wydaje siç zawierac nastçpuj^ca definicja: „Zagrozenie gospodarcze - stan, w ktorym panstwo nie moze przeciwstawic siç takim oddzialywaniom zewnçtrznym i wewnçtrznym, ktore uniemozliwiaj^. rozwoj ekonomiczny zgodny z okreslonymi kierunkami i tempem, a przez to oslabiaj^ potencjal gospodarczo -
13
obronny" . Jak latwo zauwazyc tresc cytowanej definicji odnosi siç do zagrozen wartosci, zarowno na plaszczyznie ogolnoekonomicznej, jak i na plaszczyznie gospodarczo -obronnej. Ponadto akcentuje, ze zagrozenia mog^ pochodzic zarowno ze zrodel zewnçtrznych jak i wewnçtrznych. Wydaje siç zatem, ze jest to w miarç pelne, chociaz ogolne okreslenie istoty zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego. L^cz^c przedstawione stanowiska nalezy stwierdzic, ze zagrozenia gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa (bezpieczenstwa ekonomicznego panstwa) identyfikowane bçd^ z takimi zewnçtrznymi i wewnçtrznymi procesami, ktore mog^. skutkowac brakiem zdolnosci gospodarki do zaspokajania uzasadnionych potrzeb, lub utrat^ adekwatnosci albo
11 S. Michalowski, Bezpieczenstwo ekonomiczne w stosunkach wschôd - zachôd, PISM, Warszawa 1990, s. 23.
12 W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczenstwa ekonomicznego a gospodarka obronna, w: Bezpieczenstwo
ekonomiczne, teoria i praktyka, Lodz 1986, s. 29.
13 Bezpieczenstwo gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994, s. 57.
poglçbianiem niedopasowania gospodarczych podstaw bezpieczenstwa do sprostania wymogom konfliktów
Opieraj^c siç na takim sposobie rozumowania mozna stwierdzie, ze gospodarka i gospodarcze podstawy bezpieczenstwa panstwa znajduj^ siç w stanie niebezpieczenstwa kiedy wystçpuje regres gospodarczy lub zbyt niski w stosunku do potrzeb stopien zaspokojenia potrzeb zwi^zanych z bezpieczenstwem. Mozna tez stwierdzie, ze jest to taka forma istnienia, która nie zapewnia trwania, przetrwania, nie mówi^c o rozwoju.
Dla okreslenia specyfiki zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa istotne znaczenie ma takze przywolane wczesniej rozumienie zagrozen w kategoriach „umierania dla innych" lub „zycia dziçki smierci innych". Ten sposób postrzegania zagrozen jest niezwykle cenny z punktu widzenia ekonomii, poniewaz istoty rynków s^. wlasnie zagrozenia tego typu, a odpowiadaj^c^ im form^ jest konkurencja. Pozwala to wybrn^é ze sprzecznosci pomiçdzy stabilizacj^ jako jednej i istotnych cech bezpieczenstwa ogólnego i panstwa, a konieczn^ destabilizaj wynikaj^c^. z rynkowej konkurencji, wymuszaj^c^. przestrzeganie regul efektywnosciowych stanowi^cych o rozwoju, a wiçc
0 bezpieczenstwie ekonomicznym.
Jednak z cal^ moc^ nalezy podkreslie, ze taki sposób postrzegania zagrozen dla gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa, moze miee tylko ograniczone zastosowanie. Wynika to z faktu, ze ksztaltowanie tej sfery opiera siç glównie na decyzjach politycznych. Dopuszczenie mechanizmu rynkowej alokacji zasobów w obszarze sluz^cym tylko bezpieczenstwu gospodarczych podstaw bezpieczenstwa stanowi tylko np. przetargi na dostarczanie dóbr i uslug organizowane przez jednostki wojskowe. Znacznie szerzej wykorzystanie rynkowych mechanizmów jest dopuszczane do obszaru podwójnego zastosowania. Warunkiem tego jest w pewnym zakresie stabilnose regul gry rynkowej (okreslanych w procesie politycznym), a wiçc stabilnose polityczna (wewnçtrzna
1 zewnçtrzna) lub szerzej bezpieczenstwo polityczne panstwa.
Zagrozeniem bçdzie wiçc niedostosowanie podmiotów do funkcjonowania i realizacji celów, pod naciskiem konkurencji. Drug^ strong tego stanowiska bçdzie identyfikowanie zagrozen z brakiem zmian strukturalnych. Mozna wrçcz stwierdzie, iz rzecz nie w zagrozeniach albo w ich braku, lecz w takim stosunku do nich, który optymalizuje szansç (i pewnose) istnienia i prolongowania14 Zagrozeniem jest hamowanie wymiany struktur,
14 J. Swiniarski, O naturze bezpieczenstwa, Prolegomena do zagadnien ogólnych, Warszawa - Pruszków, 1997, s. 174.
zarowno sfery realnej, jak i sfery regulacji przestarzalych i nieefektywnych na struktury nowe, sprawniejsze.
Przedstawione sposoby rozumienia zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa (lub inaczej zwanego - bezpieczenstwa ekonomicznego), za podstawç ich okreslenia przyjmuj^ zakres czy tez poziom realizacji chronionych wartosci. St^d tez mozliwosc utraty tych wartosci lub ich niepelna realizacja s^ l^czone z wystçpowaniem zagrozen, rozumianych jako oddzialywania nios3.ce niepoz^dane skutki. Istnieje w zwi^zku z tym potrzeba okreslenia tych skutkow, aby na tej podstawie stwierdzic czy pojawily siç zagrozenia.
Selekcji zagrozen z posrod roznorodnych oddzialywan mozna dokonac tylko na podstawie przyjçcia odpowiednich kryteriow. Dlatego do zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa (bezpieczenstwa ekonomicznego panstwa) przyjçto kryteria zbudowane na podstawie przewidywanych skutkow negatywnych oddzialywan, jezeli kryteria te maj3 spelniac, funkcjç osadnika, w ktorym w odpowiednim czasie istnieje mozliwosc pojawienia siç destrukcyjnych oddzialywan na gospodarkç. Ponadto okreslone kryteria s^ niezbçdn^ podstaw^. obiektywizacji ocen w analizach bezpieczenstwa panstwa. Nalezy ustalic, przed czym powinno siç bronic, a w konsekwencji zdecydowac jakie przeciwdzialania podj^c i jakie do tego uzyc srodki. Trafne decyzje mozna podj^c tylko na podstawie poprawnie zidentyfikowanych zagrozen.
Kryteria rozumiane jako zasady wyznaczaj^ce sposob os^dzania skutkow destrukcyjnych oddzialywan na gospodarcze podstawy bezpieczenstwa panstwa,
wyprowadzane powinny byc z nadrzçdnego systemu wartosci15. Zagrozeniami gospodarczego bezpieczenstwa panstwa bçd^ te oddzialywania (zjawiska i procesy), ktore mog3 doprowadzic do:
• zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolnosci rozwojowych;
• pogorszenie pozycji kraju mierzonej udzialem w tworzeniu dochodu narodowego i miçdzynarodowym podziale pracy w stosunku do gospodarek otoczenia zagranicznego;
• utraty swobody (suwerennosci) podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych i gospodarczo-obronnych oraz ich optymalizacji;
• utraty zdolnosci do dostarczania wystarczaj^cej ilosci dobr i uslug;
15 Wl. Kopalinski, Siownik wyrazôw obcych i zwrotôw obcoj^zycznych, Muza S.A. Warszawa 2001, s. 282.
• utraty mozliwosci utrzymania poz^danego poziomu potencjalu militarnego i rezerw gospodarczych w czasie pokoju;
• utraty szeroko rozumianego zaplecza w czasie woj ny dla woj sk walcz^cych.
Sformulowane kryteria identyfikacji zagrozen odnosz^ siç do pewnych daj^cych siç przewidywac progow krytycznych w gospodarce i gospodarczych podstawach bezpieczenstwa panstwa (w tym jej powi^zan z zagranic^), ponizej ktorych naczelne wartosci stanowi^ce o bezpieczenstwie kraju nie bçd^ mogly byc realizowane i chronione.
Zaznaczyc jednak nalezy, ze nie wszystkie zjawiska wyrazone ujemnymi wskaznikami (np. wyrazone spadkiem wydobycia wçgla) nalezy wi^zac z kategori^ zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa. Zagrozeniami nie bçd^ te zjawiska i procesy, ktore przywracaj^ ich adekwatnosc do zadan i funkcji wynikaj^cych ze zmian sposobow realizacji bezpieczenstwa panstwa lub oczyszczaj^ ze zbçdnych mocy wytworczych i produktow, pomimo ze statystyka odnotuje zwi^zany z tym spadek produkcji. Inaczej mowi^c do zagrozen nie zalicza siç tej czçsci zjawisk, dziçki ktorym dokonuj^ siç zmiany jakosciowo - strukturalne, podnosz3.ce efektywnosc i zdolnosci gospodarczych podstaw bezpieczenstwa do dostarczania odpowiednich dobr. Warunkiem jest jednak plynne zastçpowanie elementow struktury przestarzalej elementami nowoczesnymi. Do zagrozen ograniczenia swobody nie nalezy zaliczac decyzji w podejmowaniu decyzji gospodarczo-obronnych wynikaj^cych np. umow handlowych czy wchodzenia w sklad ugrupowan integracyjnych, jezeli s3 one zgodne wlasnymi preferencjami kraju i suwerennie dokonanego wyboru.
Ksztaltowanie gospodarczych podstaw bezpieczenstwa kraju - jak wczesniej wskazano jest uwarunkowane, zarowno czynnikami zewnçtrznymi jak i wewnçtrznymi. St^d tez w zaleznosci od miejsca polozenia zrodla zagrozenia oddzialywuj3.ce na ten podsystem mozna podzielic na dwie zasadnicze i rownorzçdne grupy, tj.:
• zagrozenia zewnçtrzne;
• zagrozenia wewnçtrzne.
Opieraj^c na takim podziale gospodarczy potencjal zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa, w zaleznosci od polozenia (miejsca), mozna podzielic na dwie grupy:
• zewnçtrzny potencjal zagrozen;
• wewnçtrzny potencjal zagrozen.
Ten potencjal moze oddzialywac kanalami powi^zan gospodarczych z zagranic^ w zakresie przeplywow rzeczowych i informacyjnych. Miar^ tego potencjalu moze byc wielkosc srodkow mozliwych do zaangazowania w celach destrukcyjnych lub wielkosc i waznosc przeplywow srodkow ekonomicznych, ktore mog3 zostac przerwane. Najwazniejsze sposrod nich grupuj^ siç w przeplywach:
• towarow i uslug;
• ludzi i kapitalow;
• technologii i sztuki zarz^dzania.
Z listy istniej^cych i mozliwych do okreslenia przykladow tego potencjalu w odniesieniu do Polski, warto wymienic kilka, takie jak:
• nierownorzçdnosc znaczenia dla siebie partnerow w stosunkach ekonomicznych, co moze przejawiac siç w formie zaleznosci handlu zagranicznego, technologicznej, kapitalowej, itp.;
• zaleznosc od dostaw (pozyskiwania) istotnych dla funkcjonowania i rozwoju gospodarki czynnikow, jak np. zaleznosc surowcowo -
• energetyczna od j ednego partnera;
• zaleznosc kredytowo-platnicza, wyrazona brakiem zdolnosci kraju do obslugi i redukcji zadluzenia zagranicznego bez istotnego obnizenia rozwoju i konsumpcji;
• wymuszone uzaleznienie sfery regulacji gospodarki, wyrazone np. koniecznosci^ uzgadniania polityki gospodarczej i gospodarczo-obronnej z miçdzynarodowymi instytucjami finansowymi;
• wymuszone ograniczenie udzialu w miçdzynarodowej wymianie (eliminacja z rynkow) produktow uznanych za „wrazliwe" przez najsilniejszych partnerow itp.
Na plaszczyznie ekonomiczno - obronnej przedmiotem zainteresowan s3 zagrozenia gospodarczych podstaw bezpieczenstwa. Mozna je podzielic - podobnie jak na plaszczyznie ogolnoekonomicznej na dwie zasadnicze grupy:
• zewnçtrzne zagrozenia ekonomiczno-obronne;
• wewnçtrzne zagrozenia ekonomiczno-obronne.
W zaleznosci od polozenia zrodel (miejsca) potencjalu zagrozen ekonomiczno-obronnych, mozna wyroznic:
• zewnçtrzny potencjal zagrozen ekonomiczno-obronnych;
• wewnçtrzny potencjal zagrozen ekonomiczno-obronnych.
Potencjal zagrozen ekonomiczno-obronnych moze istniec w roznych formach. Jako przykladowe mozna wymienic:
• brak alternatywnych zrodel zaopatrzenia gospodarki w surowce lub produkty strategiczne pozyskiwane z zewn^trz;
• brak trwalej wspolpracy (powi^zan) o odpowiedniej skali z przemyslem obronnym krajow w ramach sojuszniczych ugrupowan;
• eliminacj a z miçdzynarodowych rynkow uzbroj enia i sprzçtu woj skowego;
• struktura i charakter zagranicznych inwestycji w sektory gospodarki, ktore maj3 istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczenstwa panstwa;
• ograniczenia dostçpu do nowoczesnych technologii produkcji i wykorzystania dobr sluz^cych bezpieczenstwu itp.
Obok porz^dkowania zagrozen wedlug zrodel i przedmiotu oddzialywan mozna stosowac takze inne kryteria klasyfikacji. Dla przykladu - w zaleznosci od charakteru zrodel (impulsu) mozliwych destrukcyjnych oddzialywan, czyli sfer z ktorej pochodz^ destrukcyjne oddzialywania - wyroznic mozna zagrozenia:
• rzeczowe, ktore mog3 powodowac negatywne skutki w rozmiarach i strukturze gospodarczych podstaw bezpieczenstwa;
• informacyjne, wywoluj^ce dezorganizacjç funkcjonowania b^dz nietrafne kierunki rozwoju gospodarczych podstaw bezpieczenstwa.
Wewnçtrzne zagrozenia i bariery ksztaltowania bezpieczenstwa panstwa w sposob najbardziej syntetyczny znajduj^ odzwierciedlenie w ograniczeniach tworzenia produktu krajowego brutto. Znajduj^ one swoj3 pierwotn^ przyczynç w opoznieniach rozwojowych polskiej gospodarki w stosunku do gospodarek krajow rozwiniçtych, a wyrazaj^ siç w dysproporcjach struktury tworzenia produktu krajowego brutto. Jako takie mog3 byc one jednym z istotnych zrodel zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego Polski wspoltworz^c
gospodarczy potencjal zagrozen16 przez, ktory nalezy rozumiec skalç (poziom, rozmiary) odstçpstw makrostruktury produkcji polskiej gospodarki w okresie transformacji od przyjçtej za normç makrostruktury typowej dla gospodarki rynkowej.
Istnienie duzego dystansu i zbyt powolne zblizanie siç do struktury tworzenia produktu krajowego brutto charakterystycznej dla gospodarek rozwiniçtych, wyczerpuje znamiona ujçte w kryteriach identyfikacji zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego, poniewaz skutkuj^ utraty zdolnosci rozwojowych (w poz^danym tempie) i pogorszeniem pozycji polskiej gospodarki w miçdzynarodowym podziale pracy.
Wspolczesna struktura polskiej gospodarki, pomimo dokonuj^cych siç zmian, wzrosla ze struktury odziedziczonej po PRL i jest w pewnym zakresie posiada jej wady. Jednak ocena jej struktury wedlug porownywalnych kryteriow napotyka powazne trudnosci metodologiczne i statystyczne. Byla to typowa gospodarka ograniczona przez wielkosc zasobow, pomimo istnienia dosc znacznego obszaru wlasnosci prywatnej w porownaniu do innych krajow realnego socjalizmu. Do cech charakterystycznych poprzedniego systemu gospodarczego nalezal brak funkcjonalnych sprzçzen miçdzy trzema kluczowymi kategoriami ekonomicznymi: preferencjami konsumentow, efektywnym popytem a podazy Tak wiçc struktura rzeczowa popytu byla dwojako zdeformowana: bezposrednio w strukturze
17
wewnçtrznej popytu oraz posrednio - wskutek nadmiernych jego rozmiarow globalnych . Ponadto struktura rzeczowa podazy nie byla dostosowana nawet do znieksztalconej juz struktury popytu efektywnego, poniewaz istniala chroniczna nierownowaga w sferze produkcji i nie bylo barier popytu finalnego.
W pierwszym etapie transformacji w strukturze wewnçtrznej produktu krajowego brutto zaszly istotne przeksztalcenia. Byly one wywolane zasadniczymi zmianami warunkow popytu i podazy, spowodowanymi reform^ deflacyjn^ i liberalizacyjn^ pocz^tkuj^cych przeksztalcenia systemowe, ktore zmienialy logikç alokacji zasobow. Dlatego ten etap transformacji mozna okreslic jako okres urealnienia siç podstawowych wielkosci ekonomicznych pod wplywem racjonalizacji struktury rzeczowej popytu, a w stosunku do okresu socjalizmu powaznie zmienila siç sektorowa struktura cen. Zmalaly wzglçdne ceny produkcji rolnej i przemyslu, wzrosty zas ceny uslug. Efektem programu deflacyjnego bylo natomiast osi3gniçcie w latach 1990-91, po raz pierwszy od 40 lat, trwalego zrownowazenia rynku dobr konsumpcyjnych, zaopatrzeniowych i inwestycyjnych, a dziçki temu
16 A. Lipowski, Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie transformacji 1990-97/98. Analiza
i ocena, w: „Ekonomista" 1999 nr 5, s. 565.
17 A. Lipowski, Zmiany w strukturze...wyd. cyt., s. 568.
wyeliminowanie chronicznych niedoborow towarow. W tym czasie zmienila siç logika ksztaltowania struktury gospodarki, w ktorej o decyzjach alokacyjnych przes^dzaly funkcjonalne sprzçzenia miçdzy preferencjami konsumentow i efektywnym popytem a podaz^. Porownuj^c tendencje zmian zaobserwowanych w Polsce i w wiçkszosci badanych krajow Europy Zachodniej nalezy stwierdzic, ze uksztaltowana w naszej gospodarce struktura tworzenia produktu krajowego brutto w 1997 r. charakteryzuje siç bardziej korzystnymi proporcjami, o czym swiadcz^ dodatnie odchylenia udzialu przemyslu, handlu i uslug finansowo-biznesowych.
W 1998 r. doszlo do pierwszego, powazniejszego (od 1992 r.) obnizenie tempa wzrostu produktu krajowego brutto. To oslabienie jego dynamiki nalezy wi^zac przede wszystkim z kryzysem finansowym w Rosji, ktory rozpoczql siç w sierpniu 1998 r. i spowodowal zalamanie siç eksportu polskiego na tamten rynek. Swiadczy o tym silna zbieznosc czasowa miçdzy kryzysem rosyjskim a pocz^tkiem zalamania siç polskiego eksportu, zas wtornie - takze popytu krajowego, w nastçpstwie tego lamania.
W drugim etapie transformacji w Polsce wyrazna byla dezagraryzacja i industrializacja, podobnie jak w krajach zachodnich. Trudna jest natomiast interpretacja relatywnego wzrostu uslug. Ich wzrost byl uwarunkowany nisk^ podstaw^ wyjsciow^. w 1998 r. doszlo do zahamowania zaobserwowanej od 1992 r. tendencji wzrostowej udzialu przemyslu w produkcie krajowym brutto. Jednak istotne odchylenia dodatnie na rzecz udzialu uslug w tworzeniu produktu krajowego brutto w Polsce, w porownaniu do odpowiedniego stadium rozwoju Europy Zachodniej, oznacza, ze nasza gospodarka weszla na sciezkç serwicyzacji.
Na podstawie analizy dostçpnej literatury i argumentow empirycznych mozna
stwierdzic, ze w miarç rozwoju gospodarczego najpierw obnizaj^ siç udzialy rolnictwa i rosn^
udzialy przemyslu w gospodarce, pozniej spadaj^ udzialy przemyslu, zwiçkszaj^ siç
natomiast relatywnie uslugi rynkowe. Powstaly koncepcje tzw. spoleczenstwa
postindustrialnego, ktore wykorzystywano m.in. w formulowaniu dlugoterminowych prognoz
rozwoju gospodarki zachodniej. W makrostrukturze produkcyjnej wielu krajow Europy
• •18
Zachodniej wyst^pily nastçpuj^ce zjawiska : dezagraryzacja, industrializacja, stabilizacja udzialu przemyslu w tworzeniu produktu krajowego brutto, dezindustrializacja oraz serwicyzacja.
18 Tamze, s. 590.
Dezagraryzacja stanowi uniwersaln3, ponadustrojow^ prawidlowosc strukturaln^ kazdej gospodarki. Wynika to:
• z rolniczego charakteru kazdej gospodarki w punkcie startu do rozwoju;
• z naturalnych barier ekspansji produkcji rolniczej (ziemia), ktora w przeciwienstwie do dzialow pozarolniczych moze w dluzszym czasie wzrastac wyl^cznie przez intensyfikacjç;
• w miarç wzrostu zamoznosci spoleczenstwa - ze stopniowego przesuwania siç popytu z dobr zywnosciowych na dobra przemyslowe, a nastçpnie na uslugi (rynkowe).
Industrializacja oznacza wypieranie z gospodarki sektora rolniczego. Mozna zatem powiedziec, ze w punkcie startu kazda gospodarka ma niewielki przemysl, ktory w przeciwienstwie do rolnictwa moze ekstensywnie, wzrastac19.
Stabilizacja udziatu przemystu w produkcie krajowym brutto oznacza, ze gospodarka osi3gnçla pulap swego nasycenia przemyslem.
Dezindustrializacja oznacza to, ze nasycenie przemyslem zaczyna siç zmniejszac
20
wtedy gdy wypieraj^ go inne bardziej dynamicznie rozwijaj^ce siç sektory (pozarolnicze) .
Serwicyzacja to przesuwanie dzialalnosci gospodarczej firm, zakladow przemyslowych, koncernow na swiadczenie uslug. Serwicyzacja dotyczy zwykle: zarz^dzania, przemyslu teleinformatycznego, nowych technologii, ochrony srodowiska itp. To wlasnie serwicyzacja gospodarki najczçsciej powoduje pocz^tkow^ stabilizacjç udzialu przemyslu w produkcie krajowym brutto, a pozniej jego wzglçdny spadek.
Z przedstawionych zmian strukturalnych wynika, ze tendencjç do dezindustrializacji i serwicyzacji gospodarki wykazaly relatywnie pozniej rozwiniçte kraje Europy Zachodniej. W zwi^zku z tym mozna przypuszczac, ze gdyby gospodarka Polski miala dalej isc sladem krajow Europy Zachodniej w procesie przemian makrostrukturalnych, to powinna rozpocz^c dezindustrializacjç i autentyczn^ serwicyzacjç jeszcze szybciej niz pozniej rozwiniçte gospodarki zachodnioeuropejskie. Proces transformacji z istoty swej polega bowiem na przyspieszonym, w porownaniu z krajami zachodnimi, przeksztalceniu siç gospodarki w calkowicie rynkow^.
19 Przykladem wykorzystania ekstensywnego wzrostu przemyslu byla gospodarka PRL, ktora nasycila kraj przemyslem znacznie ponad rynkowe standardy zachodnioeuropejskie, to jednak z powaznym naruszeniem makroproporcji produkcyjnych.
20 Proces ten jest dodatkowo pobudzany przez przerzucanie przez kraje rozwiniçte czçsci przemyslu do krajow rozwijaj^cych siç.
Relatywna dynamika przemyslu w Polsce w drugim etapie transformacji przebiega nieco szybciej niz kilkadziesi^t lat temu w Europie Zachodniej. Zdaje siç to potwierdzac przypuszczenie, ze punkt nasycenia gospodarki przemyslem na rzecz serwicyzacji moze byc w Polsce osi3gniçty przy relatywnie nizszym produkcie krajowym brutto na jednego mieszkanca niz to bylo w Europie Zachodniej. W tym celu musi siç rozpocz^c ekspansja takich uslug, jak: transport, telekomunikacja, informatyka wraz z ponown^ ekspansja posrednictwa finansowego w miarç szybkiego wzrostu produktu krajowego brutto na jednego mieszkanca.
Wiod^cymi przyczynami dokonuj^cych siç zmian w strukturze polskiej gospodarki, byly przede wszystkim skutki reform deflacyjnej i liberalizacyjnej. Natomiast po to, azeby widoczne byly owoce zmian w postaci ekspansji produkcji konkurencyjnej w skali miçdzynarodowej, musz^ byc przyspieszone reformy instytucjonalne - systemowe. Dotychczasowe efekty produkcyjne ci3gle stanowi^ bowiem w wiçkszym stopniu skutki historycznie pierwszych dwoch reform niz zaawansowanych reform instytucjonalno -systemowych. Te reformy powinny takze przyczynic siç do intensywniejszego rozwoju sfery
uslug edukacyjno - naukowych, finansowo - ubezpieczeniowych, informacyjnych
21
i telekomunikacyjnych . Moze to spowodowac w przyszlosci ustabilizowanie udzialu przemyslu, a nastçpnie rozpoczçcie procesu dezindustrializacji. Bylby to dowod, ze gospodarka Polski osi3gnçla juz strukturaln^ dojrzalosc podobn^ do rozwiniçtych krajow Europy Zachodniej. Podsumowuj^c dokonane rozwazania wewnçtrznych zagrozen gospodarczych podstaw bezpieczenstwa panstwa, nalezy stwierdzic, ze dokonuj^ce siç w tej dziedzinie zmiany prowadz^ do ich pomniejszenia. Ta korzystna tendencja przejawia siç poprzez procesy prowadz^ce do upodobniania siç struktury tworzenia produktu krajowego brutto do analogicznej struktury krajow Europy Zachodniej. Bezwzglçdne pomniejszenie gospodarczego potencjalu zagrozen w strukturze gospodarki, ograniczy zagrozenia bezpieczenstwa gospodarczego Polski, polegaj^ce na mozliwosci utraty zdolnosci gospodarki do rozwoju.
Zagrozenia dla bezpieczenstwa ekonomicznego Polski wynikaj^ rowniez z miçdzynarodowych stosunkow gospodarczych, ktore to oprocz korzysci plyn^cych z miçdzynarodowego podzialu pracy i miçdzynarodowego obrotu gospodarczego, kreuj3 takze zewnçtrzny potencjal zagrozen gospodarczych. Moze byc on okreslany na roznych poziomach, a takze w roznych ukladach podmiotowych i przedmiotowych. Najbardziej
21 A. Lipowski: Zmiany w strukturze..., wyd. cyt., s. 594.
ogólnym sygnalem pojawienia siç zródel i potencjalu istotnych zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego Polski jest brak równowagi w wymianie gospodarczej z zagranic^ (deficyt), a takze jej struktura.
Przejawem powstania zewnçtrznego potencjalu zagrozen bezpieczenstwa ekonomicznego kraju, jak uprzednio wspomniano, jest deficyt obrotów biez^cych bilansu platniczego kraju na poziomie uznanym za niebezpieczny. Powstanie i utrzymywanie siç tego deficytu na poziomie uznanym za niebezpieczny najczçsciej jest rezultatem nieodpowiedniego przebiegu wewnçtrznych procesów rozwojowych i sytuacji gospodarczej, a takze przejawem niewlasciwego b^dz nieskutecznego ksztaltowania stosunków gospodarczych z zagranic^.. Przyczyny mog^. tkwic takze w ksztaltowaniu siç uwarunkowan zewnçtrznych, a zwlaszcza w przebiegu koniunktury gospodarczej w krajach zewnçtrznego otoczenia gospodarczego a takze w pojawianiu siç ograniczen i barier wymiany na rynkach zagranicznych.
Literatura
1. Bezpieczenstwo gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994;
2. Cieslarczyk M., Niektóre psychospoleczne aspekty bezpieczenstwa, wyzwan, szans i zagrozen, w: „Zeszyty Naukowe AON" 1999 nr 2(35);
3. Dworecki S., Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 2002;
4. Leksykon Wiedzy Wojskowej, MON, Warszawa 1979;
5. Lipowski A., Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie transformacji 1990-97/98. Analiza i ocena, [w:] Ekonomista 1999 nr 5;
6. Kopalinski Wl., Slownikwyrazów obcych i zwrotów obcojçzycznych, Muza S.A. Warszawa 2001.
7. Korycki S., System bezpieczenstwa Polski, AON, Warszawa 1994;
8. Michalowski S., Bezpieczenstwo ekonomiczne w stosunkach wschód - zachód, PISM, Warszawa 1990;
9. Slownik terminów z zakresu bezpieczenstwa narodowego, J. Pawlowski (red.), AON, Warszawa 2002;
10. Stankiewicz W., Zagadnienia bezpieczenstwa ekonomicznego a gospodarka obronna, [w:] Bezpieczenstwo ekonomiczne, teoria i praktyka, Lódz 1986;
11. Swiniarski J., O naturze bezpieczenstwa, Prolegomena do zagadnien ogôlnych, Warszawa - Pruszkow, 1997;
12. Stanczyk J., Wspôlczesnepojmowanie bezpieczenstwa, ISP PAN, Warszawa 1996;
13. Wroblewski R., Wybrane problemy diagnozy bezpieczenstwa narodowego, [w:]
Zeszyty Naukowe AON, 1991 nr 3/4.
14. Ziçba R., Kategoria bezpieczenstwa w nauce o stosunkach miçdzynarodowych,
[w:] D. Bobrow, E. Halizak, R. Ziçba, Bezpieczenstwo narodowe i miçdzynarodowe u schylku XX wieku, Warszawa 1997.
Recenzenci:
dr Zbigniew Dubrawski dr Czeslaw Ochenduszka
