CC BY
49
mgr inz. Ewa MAJCZAK
Jednostka Certyfikuj^ca CNBOP
DIALOG SPOLECZNY JAKO NARZ^DZIE ROZWI4ZYWANIA KONFLIKTÖW W OBSZARZE BEZPIECZENSTWA - MEDIACJE I NEGOCJACJE
SPOLECZNE cz. II
Streszczenie
W artykule omowiono jeden ze sposobow realizacji ochrony ludnosci w tym bezpieczenstwa powszechnego tj. efektywne zarz^dzanie kryzysowe. Zidentyfikowano obszary zastosowania dialogu spoleczny w procesie zarz^dzania kryzysowego.
Abstract
The article describes one of the civil defense realization mode which includes public safety. It is ensured by effective crisis management. There are identified areas in crisis management process where social dialogue should be used.
1. Ochrona ludnosci.
Ochrona ludnosci, a w szczegolnosci zapewnienie bezpieczenstwa opiera si? na tworzeniu przez panstwo sprawnych systemow i mechanizmow zapewniaj^cych to bezpieczenstwo. Wykorzystywanym w tym celu narz?dziem jest zarz^dzanie bezpieczenstwem. Aby zapewnic efektywnosc systemow bezpieczenstwa, zarz^dzanie odbywa si? na wszystkich szczeblach wladzy poczynaj^c od najnizszego, jakim jest samorz^d lokalny, koncz^c na najwyzszym poziomie - krajowym.
Ochrona ludnosci to takze edukacja spoleczenstwa, czyli prowadzenie szkolen, cwiczen, tworzenie programow edukacyjnych. Prowadzenie edukacji nalezy przede wszystkim do wladz, uczestnikami s^. zas spolecznosci. Edukacja umozliwia obywatelom wzi?cie czynnego udzialu w zapewnieniu bezpieczenstwa, czyli w ochronie ludnosci. 1.1. Bezpieczenstwo powszechne.
Bezpieczenstwo jest elementarn^ potrzeb^ tak pojedynczego czlowieka jak rowniez grup spolecznych, a jego brak wywoluje niepewnosc i poczucie zagrozenia [1]. W piramidzie potrzeb ludzkich wedlug Maslow'a bezpieczenstwo zajmuje drug^. pozycj? zaraz za potrzebami fizjologicznymi. Bezpieczenstwo stanowi najwyzsz^. wartosc i dotyczy kazdej
sfery zycia czlowieka. Pewnosc, stalosc, porz^dek, opieka, wolnosc od strachu, l?ku, chaosu, zagrozenia - to nieliczne z potrzeb, ktore poprzez zapewnienie bezpieczenstwa powinny zostac zaspokojone.
Gwarancja bezpiecznego funkcjonowania panstwa, bezpieczenstwa kazdej rodziny i kazdego obywatela powinna stanowic priorytet dla wladz rz^dz^cych krajem. Zatem obowi^zkiem wszystkich panstw powinno byc, po pierwsze stworzenie sprawnego systemu bezpieczenstwa, a po drugie stale jego doskonalenie. Wywi^zanie si? z tych zadan zaspokoiloby potrzeby spoleczne w zakresie bezpieczenstwa tak w czasie stabilnosci, jak i w chwili pojawienia si? zagrozen wewn?trznych i zewn?trznych [2].
Misj^. kazdego panstwa jest zapewnienie jednostce i spolecznosci warunkow, w ktorych mog^. si? oni bez zaklocen rozwijac i prowadzic pomyslne zycie [3]. Owe warunki spelniane s^. poprzez zapewnienie bezpieczenstwa. W tym celu przygotowywana jest polityka i strategia bezpieczenstwa, ktore zawieraj^. glowne zasady prowadzenia polityki bezpieczenstwa w panstwie oraz cele tej polityki i strategie. Narz?dziem wykonawczym zapewnienia bezpieczenstwa jest zarz^dzanie bezpieczenstwem, a w tym zarz^dzanie kryzysowe w naglych wypadkach i innych sytuacjach niepoz^danych oraz zarz^dzanie bezpieczenstwem w pracy i miejscach wypoczynku. System bezpieczenstwa obrazuje ryc. 5.
BEZPIECZENSTWO
POLITYKA I STRA BEZPIECZENST
ZARZADZANIE BEZPIECZENSTWEM
X
ZARZADZANIE KRYZYSOWE
ZARZADZANIE BEZPIECZENSTWEM W MIEJSCU PRACY
NAGLE WYPADKI SYTUACJE - NIEPOZADANE
Ryc. 1. System bezpieczenstwa. [4]
Mimo, ze finalnym celem dzialania systemow i mechanizmow bezpieczenstwa jest zawsze i niezmiennie bezpieczenstwo pojedynczego czlowieka, to sposob ich funkcjonowania zalezy
od szczebla organizacji systemu. Istnieje kilka poziomow bezpieczenstwa, ktore zalez^ od sposobu zarz^dzania. Zarz^dzanie bezpieczenstwem rozpoczyna siç na szczeblu lokalnym. Lokalna administracja samorz^dowa odpowiedzialna jest za bezpieczenstwo spolecznosci, ktora jej podlega. Nie kto inny jak wojtowie, prezydenci, burmistrzowie i starostowie [5] [7] odpowiadaj^. za bezpieczenstwo na swoim terenie, to oni bezposrednio dbaj^ o bezpieczenstwo mieszkancow gmin, miast, powiatow, ktorzy stanowi^. spolecznosc lokaln^. Bezpieczenstwo powszechne buduje siç zatem od poziomu najnizszego - lokalnego, poniewaz zagrozenia wystçpuj^ce na danym terenie i dotycz^ce grupy ludzi tam egzystuj^cych maj^ wlasciwosci lokalne.
Pojçcie bezpieczenstwa scisle l^czy siç z pojçciem ryzyka. Bezpieczenstwo to z jednej strony funkcjonowanie czlowieka w sferze spoleczno - kulturalnej, udzial w zyciu publicznym, dzialalnosc na rzecz spolecznosci, do ktorej siç przynalezy. Z drugiej zas opiera siç na koncepcji „zero ryzyka", czyli pewnosci braku zagrozenia, poczuciu spokoju i ladu. W takim sposobie pojmowania bezpieczenstwo mozna zdefiniowaC jako: stan otoczenia jednoczesnie cywilizacyjnego i naturalnego danej spolecznosci, ktory okreslony jest przez poziom jego calkowitego ryzyka. Uwzglçdnione zostaly w tej definicji zarowno ryzyko obliczeniowe jak i spoleczne wzburzenie. Oba czynniki maj^ znacz^cy wplyw na bezpieczenstwo i jego poczucie. Zwi^zek bezpieczenstwa z ryzykiem doskonale wyraza wzor 1 :
Rc = Ro + SW (1) [8]
gdzie:
RC - ryzyko calkowite,
RO - ryzyko obliczeniowe,
SW - spoleczne wzburzenie.
Natomiast ryzyko obliczeniowe przedstawia wzor 2:
Ro = P(A) x S(A) (2) [8]
gdzie:
P(A) - prawdopodobienstwo wyst^pienia zdarzenia A, S(A) - wielkosc strat zwi^zanych z wyst^pieniem zdarzenia A.
Bezpieczenstwo posiada dwie skladowe: bezpieczenstwo realne, bçd^ce odzwierciedleniem ryzyka obliczeniowego szacowanego przez ekspertow oraz poczucie bezpieczenstwa - odpowiednik spolecznego wzburzenia. Nalezy zaznaczyc, iz skladowe te s^. rownowazne. Niemniej jednak druga skladowa wprowadza w rozwazania o bezpieczenstwie
duz^ dozç subiektywizmu przejawiaj^cego siç rôznicami w postrzeganiu. Nie jest mozliwe obliczenie ani nawet oszacowanie spolecznego wzburzenia. Oznacza ono bowiem rôzne sposoby rozumienia i oceniania tych samych sytuacji, zagrozen, wielkosci ryzyk przez spolecznosc lokaln^. Ludzie tworz^cy spolecznosci zazwyczaj nie opieraj^ siç na statystykach, pomiarach ani obliczeniach. Spoleczne wzburzenie to subiektywne odczucia tych ludzi, ich wlasne pogl^dy i opinie. Dlatego tez najczçsciej jest tak, ze zapewnieniom ekspertôw o duzym bezpieczenstwie realnym towarzyszy male poczucie bezpieczenstwa, ze oceny spolecznosci i ekspertow znacznie rôzni^ siç od siebie. Oznacza to, ze bezpieczenstwo realne i poczucie bezpieczenstwa nie pokrywaj^. siç, wrçcz przeciwnie- ich obszary rôzni^. siç wielkosci^. i hierarchizaj ryzyka. Owe rôznice wystçpuj^. nie tylko na poziomie spolecznosc - eksperci, lecz takze pomiçdzy mieszkancami tej samej spolecznosci lokalnej.
Subiektywny, indywidualny wymiar pojçcia bezpieczenstwa ma ogromny wplyw na kreowanie bezpieczenstwa lokalnego. Nierzadko czynnik poczucia bezpieczenstwa jest traktowany jako mniej znacz^cy, nie maj^cy wiçkszego wplywu na bezpieczenstwo lokalne, w przeciwienstwie do wagi przykuwanej specjalistycznym metodom, obliczeniom, dyskusjom. Takie podejscie znieksztalca obraz bezpieczenstwa, gdyz pomija wszelkie aspekty nieuwzglçdnione w analizach ekspertow. Moze zatem dojsc do sytuacji, gdy spolecznosc, mimo dostatecznego realnego poziomu bezpieczenstwa zacznie naciskac na wladze, aby te zwiçkszyly bezpieczenstwo. Wynika z tego, ze rôznice miçdzy bezpieczenstwem realnym a poczuciem bezpieczenstwa mog^. stanowic kluczowy problem przy okreslaniu polityki bezpieczenstwa w szczegolnosci na poziomie lokalnym.
Poczucie bezpieczenstwa danej spolecznosci wzrasta w miarç jak wzrasta jej mozliwosc wplywania na lokaln^ politykç bezpieczenstwa. Spolecznosc czuje potrzebç uczestniczenia w tym, co jej bezposrednio dotyczy, a przeciez lokalna polityka bezpieczenstwa jest wlasnie tak^. dzialalnosci^.. Nalezy zaznaczyc, ze tylko realizowanie polityki bezpieczenstwa od szczebla lokalnego umozliwia prowadzenie dialogu pomiçdzy spolecznosci^. lokalna i jej wladzami, a tym samym zapewnia jej wspôludzial w tworzeniu wlasnego bezpieczenstwa [6].
Bezpieczenstwo zalezy od postrzegania ryzyka przez spolecznosc lokaln^. Postrzeganie jest oczywiscie elementem subiektywnym i wi^ze siç z „poziomem" akceptacji ryzyka. Jesli bowiem ryzyko wystçpuj^ce na obszarze zamieszkiwanym przez grupç ludzi jest przez tç grupç akceptowane, to oznacza, ze ta spolecznosc lokalna ma duze poczucie bezpieczenstwa. Jesli owe ryzyko akceptuj^. rôwniez specjalisci, politycy i wszyscy zainteresowani, mozna stwierdzic, ze jest bezpiecznie. Zainteresowanych bezpieczenstwem
w kazdej spolecznosci jest bardzo wielu. Dlatego tez uzgodnienie, jaki poziom ryzyka jest do zaakceptowania, jest niestety bardzo trudne, nierzadko niewykonalne [7].
Bezpieczenstwo, wykorzystuj^c poj?cie akceptowalnosci ryzyka, mozna okreslic jako sytuacj?, gdy spolecznosc znajduje si? w stanie ryzyka, ktorego wartosc jest mniejsza od wartosci tolerowanej, czyli akceptowanej przez t? spolecznosc. Stwierdzenie to stanowi dowod, ze nie ma poj?cia bezpieczenstwa calkowitego. Istnieje natomiast poziom bezpieczenstwa, ktorego przekroczenie b?dzie dla calej spolecznosci oznaczalo zagrozenie
POZOSTAWANIE SPOLECZENSTWA W STANIE RYZYKA NIE WI^KSZEGO OD WARTOSCI TOLEROWANEJ
Ryc. 2. Bezpieczenstwo. [10]
Przykladowa spolecznosc lokalna prowadzi normalne zycie na danym obszarze. Wszyscy jej czlonkowie zdaj^ sobie spraw? z tego, ze w kazdej chwili moze wydarzyc si? cos nieoczekiwanego, co moze miec niekorzystne skutki. Dopoki jednak spolecznosc jest pewna, ze prawdopodobienstwo wyst^pienia jakiegokolwiek zdarzenia niekorzystnego jest niskie, a jego potencjalne skutki niewielkie, to stan ten uwazany jest przez nich za bezpieczenstwo. Ludzie maj^ swiadomosc, ze cos moze nast^pic, ale wiedz^. tez, ze podj?to wszelkie dzialania zapobiegaj^ce wyst^pieniu danego zjawiska i dzi?ki temu akceptuj^. istniej^ce warunki. Oczywiscie istnieje granica akceptowalnosci. Jesli wyst?puj^ zdarzenia, ktorych zakres nie przekracza gornej granicy poziomu bezpieczenstwa, to stan ten nie ulega zmianie. W innym przypadku spolecznosc odczuwa brak bezpieczenstwa, czyli zagrozenie i niepokoj.
Zasada budowania bezpieczenstwa od poziomu najnizszego jest czasami „lamana" -mozliwa jest bowiem ingerencja panstwa w sprawy obywatela. Dzieje si? tak tylko wtedy, gdy zagrozeni s^. wszyscy bez wyj^tku lub gdy panstwo wyst?puje w imieniu wszystkich obywateli i dla ich dobra. Odnosnie drugiej sytuacji ingerowanie panstwa odbywa si?, kiedy
[9].
+ STRAT
zagrozenie jeszcze nie wystçpuje np. stworzenie prawa o ruchu drogowym. Prawo pozwalaj^ce na ingerencjç panstwa w sprawy obywatela, swiadczy o tym, ze bezpieczenstwo jest dobrem publicznym [11].
1.2. Elementy teorii kryzysu i teorii ryzyka. Elementy teorii kryzysu.
Kryzys jest czçsci^. zycia [12] [13] kazdego czlowieka i dotyczy wszystkich bez wyj^tku. Nie stanowi elementu zupelnego zaskoczenia, jest bowiem prawdopodobny, a czasem nawet poz^dany. Stymuluje czlowieka do wprowadzania zmian, podejmowania nowych wyzwan i stawiania nowych zadan. Cingle zmiany wywolywane s^. czçsto krytycznymi wydarzeniami. Otoczenie i srodowisko stale siç zmieniaj^. i nie gwarantuj^. pewnosci, poniewaz razem z wartosciami pozytywnymi pojawiaj^. siç takze negatywne, wprowadzaj ^ce niestabilnosc i niepewnosc.
Sytuacja niepoz^dana sama w sobie nie jest kryzysem. Kryzys jest tym, co dzieje siç pôzniej, po wyst^pieniu takiej sytuacji, a do czego przyczynia siç czlowiek, np. wyst^pienie wody z brzegôw nie jest niczym niebezpiecznym, dopôki nie okaze siç, ze na zalanych terenach prowadzona jest ludzka dzialalnosc. Zatem powodem kryzysu czçsto jest sam czlowiek. Rôwniez jego zachowanie, dzialania, decyzje wywoluj^. zachwiania, ktôrym nie zawsze mozna latwo zaradzic. Mimo, ze nie jest mozliwe kontrolowanie i przewidywanie czlowieka, mozna w inny sposôb zapanowac nad kryzysem. Ograniczenie sytuacji wywoluj^cych kryzys oraz minimalizowanie skutkôw s^. odpowiednim podejsciem do kryzysu. Kryzys jest zjawiskiem wystçpuj^cym w ramach procesu cingle dokonuj^cych siç zmian wokôl spoleczenstwa, jest nieodl^cznym elementem rozwoju spolecznego i dlatego jest nieunikniony.
Najbardziej odpowiednie i neutralne wydaje siç byc zdefiniowanie kryzysu przez cechy. Poprzez udzielenie odpowiedzi na szereg pytan mozna otrzymac definicjç kryzysu. Nalezy zatem postawic sobie kluczowe pytania odnosnie zaistnialej sytuacji: kto?, co?, kiedy?, gdzie?, w jaki sposôb?. Jesli nie mozemy lub nie potrafimy z jakichkolwiek powodôw odpowiedziec na zadane pytania, to rozwazana sytuacja jest kryzysem [10]. Wiadomym jest jednak, ze kryzys jest rôwniez emocjonalnym zdarzeniem, moze oznaczac radykaln^. zmian ç stanu w zyciu; jest chwil^, w ktôrej waz^. siç losy dzialan - bçd^. postçpowac bez zmian, ulegn^. modyfikacji czy tez zostan^ zakonczone; jest rôwniez cierpieniem, ktôremu towarzysz^. uczucie zagrozenia i lçku przezywane z zwi^zku z zaistnial^. sytuacja
Kryzys nie jest zdarzeniem. Kryzys mozna nazwac stanem. Jest takze rezultatem jakiegos zdarzenia lub ci^gu zdarzen, ktory charakteryzuje siç tym, ze wystçpuje wtedy duze zagrozenie bezpieczenstwa ludzi, a funkcjonowanie struktur panstwowych i samorz^dowych zostaje powaznie ograniczone. Konsekwencjkryzysu jest takze zerwanie lub znaczne ograniczenie wiçzi spolecznych. Dla jednostki, rodziny czy spolecznosci lokalnej przyczyny nie maj3 istotnego znaczenia. Wazne s^ skutki, ktorymi moge okazac siç: destabilizacja sytuacji, zagrozenie zycia, spokoju czy zrownowazonego rozwoju.
Stan, ktory mozna nazwac kryzysem musi zawierac trzy skladowe, ktore przedstawione zostaly schematycznie na ryc. 7 [14].
Ryc. 3. Elementy kryzysu. [14, str. 34]
Analiza elementów kryzysu prowadzi do nast^pujecych wniosków: takie samo zdarzenie inicjujece w dwóch róznych sytuacjach, spolecznosciach, okolicznosciach moze zostac inaczej odebrane i wywolac zupelnie inne skutki. Wyst^pujec w jednej spolecznosci moze wywolac kryzys, w innej zas nie. Zalezy to od ogólnego polozenia, w jakim znajduje si? spolecznosc, jak równiez od postrzegania mozliwosci dzialania przez wladze czy osoby zarzedzajece. Uwarunkowane jest takze obyczajami, kulture czy poziomem zycia danej spolecznosci lokalnej.
Wyróznianych jest dwanascie podstawowych wymiarów kryzysu, które w zasadzie charakteryzuje przedmiotowe poj?cie - kryzys jest zagrozeniem celów, punktem zwrotnym, zbiegiem zdarzeñ, które tworze nowy uklad okolicznosci; kryzys cechuje poczucie pospiechu, niepokoju, stresu, napi?cia, chaos informacyjny, zmiana relacji wsród uczestników, brak mozliwosci panowania nad sytuacje i jej skutkami, potrzeba dzialania zgodnie z planem [14]. Poza wymienionymi istnieje jeszcze psychologiczno-socjologiczne cechy kryzysu, które moge powodowac zmiany w zachowaniu, napi?cia w organizmie itp.
Kryzysy moge byc powodowane dzialaniami „sil" wewn?trznych lub wynikac z oddzialywañ zewn?trznych. Uwzgl?dniajec [15] zródla, kryzysy moge powstawac wskutek:
- zagrozen natury technicznej : blçdy lub uszkodzenia techniczne;
- zagrozen zwi^zanych z silami natury: wszelkiego typu anomalie pogodowe;
- narastaj ^cych problemôw spolecznych: blçdy w dzialalnosci ludzkiej, problem uchodzcôw, konflikty spoleczne.
Kryzys moze odnosic siç do jednostki, rodziny, spolecznosci lokalnej, zespolu itp., przy czym jego zdefiniowanie wymaga racjonalnego odbioru otoczenia [13]. Elementy teorii ryzyka.
Ryzyko, jesli wzi^c pod uwagç jego scisl^. wspôlzaleznosc z pojçciem bezpieczenstwa, jest jednym z parametrôw opisuj^cych funkcjonowanie czlowieka w przestrzeni cywilizacyjnej i naturalnej. Stanowi miarç charakteryzuj ^c^. bezpieczenstwo. Dotyczy w zasadzie calego obszaru dzialalnosci czlowieka i wszystkiego, co go otacza i z czym siç spotyka. Przestrzen cywilizacyjna stworzona w trosce o dobro ludzi, ktôrej celem miala byc ochrona przed zagrozeniami przestrzeni naturalnej, sama stala siç ich zrôdlem [7]. Ryzyko wi^ze siç zatem z zagrozeniem, czyli sytuacja gdy istnieje potencjalna mozliwosc spowodowania utraty zdrowia, zycia lub uszkodzenia mienia, srodowiska, niezaleznie od zrôdel zagrozenia i niezaleznie od innych okolicznosci [16]. Zagrozenia implikuj^. zdarzenia niekorzystne, ktôrych skutki mog^. okazac siç grozne dla zycia, powodowac zniszczenia mienia i miec negatywny wplyw na srodowisko. Ryzyko mozna zatem obliczyc wedlug wzoru (3):
Ryzyko _ prawdopodobienstwo wyst^pienia v skutki tego (3) [11] Obliczeniowe zdarzenia niekorzystnego zdarzenia
Z powyzszego wzoru wynika, ze ryzyko to prawdopodobienstwo wyst^pienia niekorzystnego zdarzenia wraz z jego mozliwymi skutkami, przy czym wartosci te odnosz^. siç do okreslonego przedzialu czasu. Zdefiniowane w ten sposôb ryzyko nazywa siç ryzykiem obliczeniowym. Obie skladowe, mogloby siç wydawac, mozna wyrazic liczbowo, a wartosc takiego ryzyka jest zupelnie obiektywna. Prawdopodobienstwo i skutki s^. matematycznie mierzalne lub, w najgorszym wypadku, mozliwe do oszacowania - taka jest opinia ekspercka. Zatem jesli nie ma zadnej szkody materialnej, to ryzyko powinno wynosic zero. Tak jednak nie jest. Niezgodne jest takze z prawd^, ze otrzymane wartosci opisuj^ prawdziwe ryzyko, bowiem nie wszystkie skutki mozna wyrazic w liczbach. Ponadto hierarchia ryzyka stworzona przez ekspertôw i spolecznosc znacznie rôzni^ siç od siebie. Pojawia siç czynnik spoleczny, ktôry jest niebanaln^. czçsci^. ryzyka. Utrata wiçzi spolecznych czy zaklôcenia w funkcjonowaniu spolecznosci s^. nieocenione, niemozliwe do oszacowania. Skutki te
generowane se sytuacjami niekorzystnymi, czyli im nieprzerwanie towarzysze. Co wiçcej maje istotny wplyw na dalsze funkcjonowanie spolecznosci lokalnych. Ignorowanie skutków spolecznych jest niedopuszczalne, gdyz stanowie one nieodleczne czçsc ryzyka [11]. Skutki zwykle okresla siç odnosnie jednostki i mówi siç wtedy o ryzyku indywidualnym lub odnosnie grupy ludzi uzywajec pojçcia ryzyka zbiorowego. Jednakze ryzyka te moge miec równiez charakter spoleczny [7].
Uwzglçdniajec spoleczny aspekt ryzyka przedefiniowano jego poprzednie pojçcie, i w nowej formule brzmi: ryzyko jest sume ryzyka obliczeniowego i spolecznego wzburzenia [17], wzór (4):
Ryzyko = Ryzyko Obliczeniowe + Spoleczne Wzburzenie (4) [17]
Na ryzyko skladaje siç wiçc dwa czynniki, które se równowazne. Ryzyko Obliczeniowe, czyli liczbowe przedstawienie prawdopodobienstwa i skutków oraz Spoleczne Wzburzenie okreslajece stosunek spolecznosci lokalnej do danego rodzaju ryzyka, którego znaczenie jest tamie samo jak wartosci wynikajecych z obliczen [11].
Ryzyko nie jest zatem pojçciem czysto inzynierskim, raczej inzyniersko -spolecznym. Skutki zdarzen niekorzystnych oddzialuje nie tylko na swiat fizyczny, zagrazajec zyciu i zdrowiu, niszczec mienie i srodowisko, lecz maje równiez charakter spoleczny. Wartosc liczbowa obliczonego ryzyka obarczona jest duze doze niepewnosci. Wydawac by siç moglo, ze przynajmniej ryzyko obliczeniowe jest zupelnie obiektywne. Nie do konca jest to prawda. Dzieje siç tak dlatego, ze jednoznaczne i scisle okreslenie prawdopodobienstwa wystepienia zdarzenia niekorzystnego oraz jego wszystkich skutków napotyka wiele trudnosci, co powoduje, ze ryzyko obliczeniowe obarczone jest znacznym blçdem. Fakt ten nie pozwala spolecznosci bezgranicznie wierzyc w inzynierskie wyliczenia. Ponadto ryzyko opisywane przez prawdopodobienstwo wystepienia zagrozenia jest interpretowane przez ludzi jako zapewnienie o wystepieniu tego zagrozenia. Duzy margines blçdu w obliczeniach ryzyka i niedajece obliczyc siç spoleczne wzburzenie powoduje, ze oba te czynniki scisle ze sobe koreluje, wrçcz se nierozerwalne [7] [11]. Mozna wiçc przyjec, ze ryzyko jest funkcje dwóch zmiennych mianowicie Ryzyka Obliczeniowego (ROb) i Spolecznego Wzburzenia (SW), które nalezy rozdzielic, lecz traktowac z take same waznoscie [17].
Ryzyko = f(ROb, SW) (5) [17]
Leczec ze sobe oba czynniki nalezy wskazac na wspólne wlasciwosci ryzyka inzynierskiego i Spolecznego Wzburzenia:
- „Spoleczne Wzburzenie jest tak samo rzeczywiste jak Ryzyko Obliczeniowe";
- „Spoleczne Wzburzenie jest mierzalne tak jak mierzalne jest Ryzyko Obliczeniowe";
- „Spoleczne Wzburzenie poddaje siç zarz^dzaniu tak, jak poddaje siç zarz^dzaniu Ryzyko Obliczeniowe";
- „Spoleczne Wzburzenie stanowi obok ryzyka obliczeniowego równowazny skladnik ryzyka";
- „Analiza ryzyka wymaga w równej czçsci uwzglçdnienia Spolecznego Wzburzenia i Ryzyka Obliczeniowego" [l7].
Zarz^dzanie bezpieczenstwem oparte jedynie na ryzyku obliczeniowym bez uwzglçdnienia Spolecznego Wzburzenia uwazane jest przez spolecznosc lokaln^ jako zarz^dzanie zle.
Skutki mog^. dosiçgn^c pojedynczego czlowieka, grup ludzi, spolecznosci lokalnych, a nawet cale spoleczenstwa. Jednak kazdy z w/w podmiotów zazwyczaj odmiennie postrzega ryzyko, odnosi je do siebie. Postrzeganie przez spolecznosc jest lokalna wlasciwosci^ ryzyka. Natomiast róznice w postrzeganiu wynikaj^. przede wszystkim z doswiadczen spolecznosci lokalnych zwi^zanych z okreslonym ryzykiem, stopnia jej swiadomosci i wiedzy o ryzyku. Wi^ze siç takze z poziomem akceptacji ryzyka. Poziom akceptacji ryzyka nie moze zostac ustalony bez udzialu tych, którzy maj^ czuc siç bezpiecznie. Nie moze tez zostac przez nikogo narzucony. Akceptacja ryzyka musi byc dobrowolna. Nalezy zatem d^zyc do tego, aby ryzyko wystçpuj^ce na danym obszarze zostalo zaakceptowane przez wszystkich zainteresowanych. Do tego grona zaliczyc nalezy: przedstawicieli spolecznosci lokalnej i grup interesów tej spolecznosci, przedstawicieli organizacji spolecznych i przemyslu funkcjonuj^cego na danym terenie, sluzby i straze, wladze lokalne oraz zaproszonych gosci. Niestety przy takiej ilosci ludzi i reprezentowanych przez nich interesów uzgodnienie, jaki poziom ryzyka jest akceptowany napotka na trudnosci, które mog^. nie zostac przezwyciçzone. Klopoty pojawiaj^. siç juz wewn^trz spolecznosci lokalnej. Grupy, a nawet pojedynczy przedstawiciele jednej spolecznosci lokalnej, mog^. róznic siç wartosci^ spolecznego wzburzenia. To, co jeden czlowiek uzna dla siebie za bezpieczne, dla innego oceniaj^cego bezpiecznym nie jest. Ocena ryzyka poszczególnych ekspertów takze moze byc rózna. Nie dziwi zatem fakt, ze ocena i hierarchia ryzyka ekspertów i spolecznosci lokalnej w bardzo duzym stopniu siç od siebie rózni^ [7] [ll]. Dla ekspertów ryzyko to prawdopodobienstwo zdarzenia i jego skutki. Natomiast dla spolecznosci lokalnej pojçcie to wi^ze siç z zupelnie czyms innym. W grç wchodz^. uzasadnione zreszt^ emocje, elementy subiektywne jak zaufanie czy poczucie sprawiedliwosci, znajomosc tematu i pamiçc o tym, co bylo. Najwiçkszy problem stanowi jednak to, ze eksperci na ogól ignorj subiektywny wymiar ryzyka, zas spolecznosc lokalna nie bierze pod uwagç eksperckich obliczen [l7].
Ogrom róznicy zdan mozna zobrazowac w nastçpujecy sposób: ryzyko postrzegane przez spolecznosc lokalne to jeden byt, ryzyko obliczone przez ekspertów to drugi byt. Ryzyko dotyczy tego samego obszaru. Porównujec oba byty, a raczej róznice miçdzy nimi wystçpujece, nalezaloby uznac je za niezalezne. Tak niewiele maje ze sobe wspólnego [7].
Wyeliminowanie ryzyka nie jest mozliwe, jednak mozna je za pomoce odpowiednich narzçdzi ograniczyc. Przedsiçwziçcie to powinno dotyczyc obu czynników ryzyka: ryzyka obliczeniowego i spolecznego wzburzenia. Nie wystarczy obnizyc prawdopodobienstwa wystepienia zdarzenia niekorzystnego lub ograniczyc jego skutki. Obnizenie poziomu ryzyka polega równiez na obnizaniu wartosci spolecznego wzburzenia. Cel ten mozna osiegnec poprzez specyficzne narzçdzia, do których naleze m. in. jawna polityka, edukacja, konsultacje, sztuka negocjacji. Wszystkie te elementy stanowie jedno duze narzçdzie, jakim jest tzw. komunikacja ryzykalna, czyli umiejçtnosc komunikowania siç ze spoleczenstwem w sprawach kryzysu [7] [11].
Spolecznosc lokalna i wladze regionu powinny scisle ze sobe wspólpracowac, aby mozliwe bylo ograniczenie ryzyka. Wspólpraca ta opiera siç na dialogu ze spolecznoscie lokalne. Niestety taki dialog nie jest na razie zjawiskiem powszechnym, wrçcz tego dialogu nie ma, a jest on niezwykle wazny przynajmniej z dwóch powodów:
1. uswiadamianie spolecznosci lokalnej realnych zagrozen, aby jej czlonkowie potrafili odpowiednio siç zachowac i mogli wspomagac akcjç ratownicze, gdy juz wystepi zdarzenie niekorzystne;
2. uswiadamianie spolecznosci lokalnej przyczyn powstawania zdarzen niekorzystnych, aby czçsci z nich mozna bylo uniknec [5].
1.3. Zarz^dzanie kryzysowe.
Ochrona spolecznosci lokalnych przed nadzwyczajnymi zagrozeniami jest obowiezkiem wladz gminy, powiatu, województwa i panstwa. Przedsiçwziçcie to, a raczej jakosc jego przygotowania, ma istotne znaczenie dla ochrony ludnosci, jak równiez dla funkcjonowania spolecznosci dotkniçtej przez kryzys. Nieodpowiednia realizacja tego przedsiçwziçcia moze spowodowac, ze okaze siç ono nieefektywne i nieskuteczne, co wiçcej moze miec negatywny wplyw na realizacjç innych zadan w spolecznosci. Ze wzglçdu na mozliwosc pojawienia siç niepozedanych skutków w postaci np. obnizenia poziomu zycia, przedsiçwziçcie nalezy dokladnie zaplanowac. Pierwszym i najwazniejszym krokiem jest uswiadomienie celów dzialania i ich stosunków. Nalezy zatem wziec pod uwagç wszelkie ograniczenia, wyznaczyc priorytety i okreslic kryteria oceny prowadzonych dzialan [1S].
Zarzedzanie bezpieczenstwem polega w równej mierze na prowadzeniu wlasciwej polityki i strategii bezpieczenstwa oraz na zarzedzaniu w naglych wypadkach i podczas sytuacji niepozedanych, czyli na zarzedzaniu kryzysowym. Zarzedzanie kryzysowe jest to caloksztalt dzialan, których celem jest zapobieganie sytuacjom kryzysowym i przygotowanie na ich mozliwe wystepienie lub przejmowanie nad zaistniale juz sytuacje kontroli i ksztaltowanie jej przebiegu w drodze zaplanowanych dzialan oraz przywrócenie stanu sprzed katastrofy. Sytuacja kryzysowa oznacza sytuacjç trudne, niebezpieczne i stwarzajece zagrozenie dla zycia, zdrowia, mienia, srodowiska oraz infrastruktury [13]. Zarzedzanie kryzysowe stanowi fundament gotowosci cywilnej i jest dzialaniem priorytetowym, jesli chodzi o budowanie jakichkolwiek systemów bezpieczenstwa czy obrony. Zarzedzanie kryzysowe ma obowiezek wyspecjalizowac kadry do racjonalnego dzialania w przedzialach ryzyka, usunec ignorancjç, marnotrawstwo i amatorstwo, a przede wszystkim oszczçdzic bólu i cierpienia ofiarom sytuacji kryzysowych [19].
Zakres zarzedzania kryzysowego jest bardzo szeroki. Wyodrçbnia siç jednak trzy glówne j ego kierunki :
• kierunek pierwszy - zarzedzanie kryzysowe swoim dzialaniem pokrywa trzy typy
zagrozen: naturalne, techniczne oraz militarne;
• kierunek drugi - zarzedzaniem kryzysowym obejmuje siç wszystkie szczeble
administracji panstwowej (lokalny, wojewódzki, centralny) ze szczególnym uwzglçdnieniem samorzedu. Miçdzy szczeblami powinno rozwijac siç rzeczywiste i bliskie partnerstwo. Dotyczy ono zarówno ukladu poziomego jak i pionowego. Partnerstwo jest równiez wskazane miçdzy sektorami: prywatnym i publicznym, czyli rzedowym, samorzedowym i pozarzedowym;
• kierunek trzeci - zarzedzanie kryzysowe jest zamkniçtym cyklem dzialan
poczewszy od przedsiçwziçc zwiezanych z zapobieganiem, przez przygotowanie, planowanie, reagowanie, a na odbudowie konczec [19].
Zarzedzanie kryzysowe, jak kazde inne, opiera siç na zbiorze zasad. Zasady umozliwiaje bowiem prawidlowe funkcjonowanie, wskazuje wlasciwy tor postçpowania. Fundamentalne zasady zarzedzania kryzysowego to:
1. zasada prymatu ukladu terytorialnego - podejmowanie decyzji zwiezane z dzialaniami w ramach zarzedzania kryzysowego nalezy do organów, wedlug podzialu terytorialnego, funkcjonujecych na danym terenie, poniewaz to one najlepiej znaje ten teren i wiedze jak nalezy postepic. Ingerencja organów dzialajecych na wyzszym szczeblu jest ograniczona
do momentu przejçcia przez nie odpowiedzialnosci, czyli w sytuacjach przekraczaj ^cych mozliwosci reagowania organu na nizszym poziomie;
2. zasada jednoosobowego kierowania i odpowiedzialnosci - tylko jedna osoba wskazuje sposôb postçpowania i tyko ona ponosi odpowiedzialnosc za realizacjç polecen i ich konsekwencje;
3. zasada kompetencji i odpowiedzialnosci wladz administracji ogôlnej - zasada zwi^zana jest z podstawowym zakresem realizacji zarz^dzania kryzysowego przez poszczegôlne sluzby. Kazda ze sluzb odpowiada za podejmowanie dzialan wynikaj^cych z jej istnienia, tzn. musi wykonywac zadania, do ktôrych zostala stworzona i byc za te dzialania odpowiedzialna. Zasada ta uwzglçdnia ustawç o prawach i obowi^zkach czlowieka;
4. zasada zespolenia - polega na wspôldzialaniu rôznych sluzb ze sob^.. Jeden czlowiek, na podstawie prawa, zarz^dza wszystkimi sluzbami i to on decyduje o pol^czeniu odpowiednich sluzb. W ten sposôb zobowi^zuje je do wspôlnego prowadzenia dzialan, czyli je zespala;
5. zasada kategoryzacji zagrozen - aby zarz^dzanie kryzysowe bylo efektywne, nalezy najpierw zhierarchizowac zagrozenia wystçpuj^ce na danym terenie. Pozwoli to na okreslenie „pierwszenstwa" w podejmowaniu dzialan wzglçdem zagrozen;
6. zasada partycypacji obywateli - w zarz^dzaniu kryzysowym czynnie uczestnicz^ mieszkancy rozpatrywanego obszaru. Organy wladzy funkcjonuj^ce na danym terenie powinny prowadzic dialog ze spolecznosci^ lokaln^, a tym samym uswiadamiac o zagrozeniach i uczyc racjonalnego postçpowania podczas sytuacji kryzysowej;
7. zasada pomocowosci - w przypadku, gdy powstala na okreslonym obszarze sytuacja wykracza poza mozliwosci reagowania sluzb, ktôre siç tam znajduj^, a odpowiednie organy wyst^pi^. o pomoc, wladza wyzszego szczebla posiadaj^ca w dyspozycji takie sluzby ma obowi^zek tej pomocy udzielic;
8. zasada reagowania na najnizszym szczeblu - jako pierwsza na sytuacjç kryzysow^ powinna zareagowac wladza lokalna.
W przypadku, gdy wszystkie powyzsze zasady zawiod^ lub ze wzglçdu na ich nieznajomosc
nie mog^. zostac zastosowane pozostaje ostatnia, najwazniejsza, odwoluj^ca siç do rozs^dnego
postçpowania:
9. zasada zdrowego rozs^dku - zarz^dzanie w sytuacji kryzysowej wymaga podejmowania slusznych decyzji, ktôre oparte bçd^ na wnikliwej analizie, a wyci^gniçte wnioski poparte zostan^. rozs^dnym wytlumaczeniem [10].
Jak wspomniano, zarzedzanie kryzysowe powinno rozpoczec siç na szczeblu lokalnym i byc na poczetku prowadzone przez wójta, starostç a w dalszej kolejnosci przez wojewodç. Przedstawiciele wladzy korzystaje z pomocy swoich urz^dów i ekspertów z administracji zespolonej. Zarzedzanie kryzysowe powinno byc skuteczne, efektywne i zachowac cieglosc. Z tego wlasnie powodu tak waznym jest pierwszenstwo wladz w dzialaniu. Jako pierwsi powinni reagowac zatem ci, którzy najlepiej znaje obszar i spolecznosc go zamieszkujece [1S].
Zarzedzanie kryzysowe odbywa siç na trzech poziomach:
- lokalny - jest podstawowym poziomem wykonawczym, na tym poziomie ma miejsce reagowanie;
- wojewódzki - poziom koordynacji i - w razie gdy zdarzenie wykroczy poza granice powiatu - pomocy;
- centralny - przede wszystkim pelni rolç koordynujece, lecz jesli zdarzenie przekroczy granice województwa, równiez niesie pomoc.
Znaczecy wplyw na efektywne zarzedzanie kryzysowe ma, obok grona innych czynników, efektywna komunikacja. Ten zaniedbywany niestety element ma szczególne znaczenie. Komunikacja dotyczy i samych organizacji i ukladu organizacji - zainteresowane grupy. Stopien opanowania sytuacji w pierwszych kilku godzinach moze miec wplyw na wielkosc i odczuwalnosc skutków. Mozliwosc opanowania uzalezniona jest glównie od ilosci i jakosci otrzymywanych informacji, gdyz na podstawie zgromadzonych informacji podejmowane se wszelkie decyzje [15].
Czçsto zarzedzanie kryzysowe jest niedoceniane przez ogól. Tlumaczy siç to brakiem widocznych efektów co wiçcej, zdarzenia niekorzystne wciez wystçpuje i zagrazaje ludziom i ich otoczeniu. Przyczyne takiego postrzegania sprawy jest nieswiadomosc spoleczna. Zarzedzanie kryzysowe jest przeciez permanentnym funkcjonowaniem sztabu ludzi, nie zas dzialalnoscie dorazne.
Zarzedzanie kryzysowe dotyczy wszystkich bez wyjetku. Wierzenia, kultura, pogledy polityczne, przynaleznosc spoleczna czy rasa nie maje zadnego znaczenia. Tym samym nie pomija ono zadnych poziomów wladzy publicznej ani organizacji i instytucji krajowych czy mi çdzynarodowych.
1.3.1. Fazy zarzedzania kryzysowego.
Zarzedzanie kryzysowe jest ciegiem dzialan, które zmieniaje siç w zaleznosci od potencjalnych zagrozen, rodzaju zdarzenia, jego przebiegu i charakteru. Aby mozliwe bylo
usystematyzowanie tychze dzialan, sporz^dzono model zarz^dzania kryzysowego. Stanowi on jednoczesnie zamkniçty cykl tworzenia bezpieczenstwa na kazdym z poziomów [l3]. W modelowym zarz^dzaniu kryzysowym na szczególn^. uwagç zasluguje wielofazowe podejscie do zagadnienia kryzysu, które to podejscie jest podstaw^. podejmowania wszelkich dzialan. Modelowe zarz^dzanie kryzysowe uwzglçdnia cztery fazy:
- zapobieganie,
- przygotowanie,
- reagowanie,
- odbudowç [20].
Tworz^ one calosc, a kazda z nich wynika z fazy j^. poprzedzaj ^cej stanowi^cej swego rodzaju podbudowç. Zachodz^ na siebie utrudniaj^c tym samym okreslenie jednoznacznych granic.
Zarz^dzanie bezpieczenstwem realizowane jest za pomoc^ zarz^dzania kryzysowego, które sklada siç z dwóch obiegów: obiegu malego i obiegu duzego. Obieg maly odbywa siç pomiçdzy dwoma fazami. Tworz^ go faza zapobiegania i faza przygotowania, poprzez które d^zy siç do zminimalizowania liczby zagrozen. Maly obieg zarz^dzania kryzysowego funkcjonuje w sytuacji normalnej, tzn. gdy nie ma kryzysu. Dzialania zarz^dzania kryzysowego w takiej sytuacji skupiaj^. siç na odpowiednim zapobieganiu i przygotowaniu. Duzy obieg natomiast uruchamia siç w chwili, gdy wyst^pi wyj^tek i zdarzy siç kryzys. Taka sytuacja wymaga podjçcia szczególnych dzialan, które s^. generowane przez kryzys. Nie wystarczy zapobiegac i przygotowywac siç, gdy sytuacja juz wyst^pila. Duzy obieg zawiera cztery fazy reagowania kryzysowego: reagowanie, odbudowç, zapobieganie i przygotowanie. W momencie pojawienia siç kryzysu niezbçdne jest odpowiednie zareagowanie na niego, czyli próba zatrzymania lub przejçcia kontroli nad przebiegiem kryzysu. Kryzys wyrz^dza szkody, które powinny zostac jak najszybciej zniwelowane [l0].
Zarz^dzanie kryzysowe, a w szczególnosci fazy zarz^dzania kryzysowego nazywa siç równiez lancuchem bezpieczenstwa. Zapobieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowa s^. swego rodzaju ogniwami tworz^cymi ten lancuch. Wiadomym jest, iz lancuch jest calosci^. bez zaznaczonego wyraznie pocz^tku i konca. Poszczególne ogniwa s^. scisle ze sob^. zwi^zane i tworz^. w ten sposób calosc. Lancuch jest na tyle silny, na ile silne jest jego najslabsze ogniwo. Takimi samymi prawami rz^dzi siç lancuch bezpieczenstwa. Kolejne fazy tworz^. calosc. Brak którejkolwiek z nich sprawia, ze lancuch nie istnieje. Fakt ten wskazuje na to, ze wszystkie fazy s^. równomierne, tak samo wazne. Dopiero jednoczesne istnienie kazdej z nich decyduje o istnieniu lancucha bezpieczenstwa w ogóle. Wtedy dopiero mozna mówic o zarz^dzaniu kryzysowym, kiedy kazda z faz jest w równej mierze realizowana.
O lancuchu bezpieczenstwa decyduje wszystkie fazy. Odnosi siç to równiez do jego mocy. Najslabsza faza stanowi o jego calosciowej mocy. Najslabsza nie oznacza najmniej wazna. Pojçcie „najmniej wazna" w odniesieniu do faz nie wystçpuje. Zapobieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowa maje taki sam stopien waznosci, a o ich mocy decyduje efektywnosc prowadzonych w zakresie kazdej z nich dzialan. Odnosi siç to do przygotowania dzialan w kazdej fazie i sposobu ich wykonania [10].
Zarzedzanie kryzysowe powinno rozpoczynac siç od szczebla najnizszego i byc realizowane przede wszystkim przez administracjç samorzedowe. Fazy zarzedzania kryzysowego obowiezuje na wszystkich szczeblach wladzy. Jedynie zadania przypisane poszczególnym fazom moge róznic siç nieznacznie.
Istnieje dwa rodzaje reagowania: prewencyjne i operacyjne. Reagowanie operacyjne obejmuje dzialania, które maje zapobiec nadchodzecemu kryzysowi. Majec swiadomosc bliskiego zagrozenia nalezy podjec kroki zabezpieczajece. Nalezy powstrzymac kryzys zanim spowoduje straty. Reagowanie prewencyjne zas ma za zadanie nie dopuscic do reagowania operacyjnego. Reagowanie operacyjne jest doraznym dzialaniem na zaistniale sytuacjç kryzysowe. Jesli dochodzi do tego typu reagowania, to oznacza, ze niestety jakas czçsc systemu zawiodla [3]. Reagowanie operacyjne jest bezposrednie reakcje na kryzys. Polega na podejmowaniu przedsiçwziçc zmierzajecych do spowolnienia rozwoju sytuacji lub jej zatrzymania, udzielenia doraznej pomocy poszkodowanym, a takze ograniczania szkód i strat [22].
Reagowanie operacyjne moze miec charakter rutynowy. Dzieje siç tak, gdy sytuacja niekorzystna nie wykracza poza granice zagrozen standardowych, a do jej opanowania wystarczy uruchomienie wlasnych sil i srodków gminy czy powiatu. Inaczej wygleda reagowanie operacyjne, gdy zdarzenie wykracza poza granice standardowe, kiedy wystepi sytuacja nadzwyczajna lub kryzys. Wtedy zasoby wlasne sluzb z reguly nie wystarczaje. Poza mobilizacje wszystkich mozliwych wlasnych sluzb rutynowych potrzebne jest dodatkowe wsparcie z innych terenów. Dzialania wymagaje wtedy wsparcia, a nierzadko kierowania lub koordynacji [3].
Wszelkie podjçte podczas reagowania operacyjnego przedsiçwziçcia maje na celu zapanowanie nad kryzysem, likwidacjç jego skutków, ograniczenie wtórnych zniszczen i strat oraz, co najwazniejsze, dotarcie z pomoce do wszystkich poszkodowanych [2].
Wyróznia siç piçc etapów reagowania na katastrofç [2][19]:
1. ostrzeganie i powiadamianie - na tym etapie wykonuje siç prace minimalizujece straty, do których zalicza siç: informowanie ludnosci o grozecym
niebezpieczenstwie i wlasciwych sposobach zachowania siç; informowanie instytucji, sluzb i organizacji, które maje obowiezek zareagowania na dane zdarzenie; zabezpieczenie ludnosci i infrastruktury. Ostrzeganie zalezy od gwaltownosci i charakteru zagrozenia;
2. zapewnienie bezpieczenstwa ludnosci - zaczyna siç wraz z ostrzeganiem. Polega na ewakuowaniu ludzi z terenu zagrozonego; poszukiwaniu i ratownictwie przy udziale sluzb medycznych, zapewnieniu opieki psychologicznej itp.; zycie ludzkie jest priorytetem;
3. zabezpieczenie mienia - ochrona mienia przed zniszczeniem przez zywiol oraz przed grabieze. Etap ten zaczyna siç dopiero w momencie, gdy ludnosc jest mozliwie bezpieczna;
4. dostarczenie stosownej pomocy - obejmuje dwa rózne, lecz jednoczesnie wykonywane zadania: opiekç socjalne i szacowanie szkód. Opieka socjalna to niesienie pomocy medycznej, zapewnienie tymczasowych miejsc zakwaterowania, dostarczenie wyzywienia, odziezy itp. Na tym etapie dzialaje organizacje charytatywne. Zas ocena skutków bçdzie sluzyc przygotowaniu prosby o pomoc do wyzszych szczebli;
5. odtwarzanie - dotyczy stworzenia minimalnych standardów zycia, odtworzenie uslug publicznych umozliwiajecych powrót do normalnosci. Odtwarzanie oznacza równiez usuwanie fizycznych skutków: odgruzowywanie, odkazanie i likwidacjç wtórnych zagrozen.
Wymienione etapy nakladaje siç w czasie, co powoduje, ze niektóre bçde wykonywane jednoczesnie.
Faza odbudowy zaczyna siç juz na etapie reagowania, zatem wiele dzialan tych faz przebiega równolegle. Faza ta podzielona jest na dwie czçsci: odbudowç dorazne i dlugofalowe:
• odbudowa dorazna (krótkoterminowa) polega na przywróceniu minimalnego standardu zycia i bezpieczenstwa, odtworzeniu infrastruktury krytycznej, doraznym zapewnieniu funkcjonowania urzedzen i obiektów uzytecznosci publicznej. Odbudowa dorazna dotyczy takze odtworzenia i uzupelnienia zasobów oraz przywrócenia gotowosci podmiotów ratowniczych [13] [19];
• odbudowa dlugofalowa - po udzieleniu pomocy i zapewnieniu minimalnego poziomu bezpieczenstwa przystçpuje siç do szacowania strat. Odbudowa dlugofalowa obejmuje planowanie modernizacji i calkowitej odbudowy oraz szacowanie wartosci odbudowy.
Na tym etapie ma miejsce analiza przyczyn wyst^pienia kryzysu i poszukiwanie sposobów na ograniczenie zródel ryzyka [2l]. Odbudowa polega równiez na kompleksowym odtworzeniu zniszczonego terenu, zapewnieniu stanu, w którym spolecznosc bçdzie mogla powrócic do warunków zycia sprzed katastrofy. Dlatego faza ta moze trwac latami [l9]. Faza odbudowy obejmuje takze pomoc medyczn^. poszkodowanym. W fazie tej uruchamiane s^. programy pomocy indywidualnej i zbiorowej dla poszkodowanej ludnosci, organizuje siç punkty doradztwa prawnego, pomocy socjalnej i psychologicznej. Pomoc psychologiczna jest równie wazna jak odtwarzanie infrastruktury i urz^dów. Jest mozliwym, ze ludzie bçd^. potrzebowac tej pomocy przez dlugie lata. Niektórzy byc moze nigdy nie poradz^ sobie z takim skutkiem katastrofy.
W czasie odbudowy pojawia siç mozliwosc zapobiegania przyszlym katastrofom. Nalezy stosowac programy odbudowy, które obok zaistnialych zagrozen uwzglçdni^. jeszcze inne, dot^d nie wystçpuj^ce. Poza tym nowe odtworzone warunki powinny gwarantowac wyzszy poziom bezpieczenstwa spolecznosci i standardy zapewniaj^ce minimalizowanie skutków podczas podobnych zdarzen w przyszlosci [2] [l9].
Zapobieganie polega na eliminowaniu lub redukcji prawdopodobienstwa wyst^pienia sytuacji kryzysowych lub ograniczaniu do minimum skutków katastrof nieuniknionych. Zapobieganie to przede wszystkim profilaktyka.
W tym celu podejmowane s^. takie przedsiçwziçcia jak:
• analiza ryzyka zagrozen polegaj^ca na identyfikacji zródel zagrozen i hierarchizacji tych zagrozen oraz prognozowaniu ich potencjalnych skutków;
• przewidywanie mozliwych scenariuszy rozwoju sytuacji;
• programowanie uwzglçdniaj^ce planowanie przestrzenne;
• edukacja spoleczenstwa [22].
Przygotowanie polega na zaplanowaniu reagowania na konkretne zdarzenie oraz na powiçkszaniu zasobów niezbçdnych do skutecznego reagowania. Faza ta jest scisle zwi^zana z szeroko pojçtym planowaniem i obejmuje dzialania takie jak:
• opracowywanie planów ochrony cywilnej;
• tworzenie sprawnych systemów l^cznosci i monitoringu;
• organizacja i utrzymanie systemów ostrzegania i alarmowania;
• stworzenie warunków przetrwania dla ludnosci w zakresie dostaw wody, energii, wyzywienia, odziezy, lekarstw, tymczasowych miejsc zakwaterowania itp.;
• stworzenie warunków zapewniajecych cieglosc funkcjonowania administracji publicznej;
• treningi i szkolenia dla sluzb przewidzianych do dzialan w sytuacji kryzysowej oraz dla spolecznosci lokalnej [22].
Faza przygotowania jest przedluzeniem fazy zapobiegania. Czçsci zagrozen mozna uniknec, lecz nigdy nie da siç ich calkowicie wyeliminowac. Istnieje sytuacje kryzysowe, które se po prostu nieuniknione, jak burze, sztormy, powodzie itp. [19]. Przygotowanie to przede wszystkim opracowanie procedur i planów postçpowania, poprzez realizowanie których reagowanie stanie siç efektywne [2].
Fazy zapobiegania i przygotowania maje na celu zapewnienie gotowosci sluzb i ludnosci. Skupiaje siç one na dzialaniach, które pomoge ograniczyc prawdopodobienstwo zaistnienia kryzysu lub sytuacji niepozedanej oraz odpowiednio przygotowac siç do reagowania, jesli zajdzie taka potrzeba [21]. Spolecznosci lokalne nie zawsze chce lub nie zawsze moge dostrzec ryzyka, jakie niose ze sobe zagrozenia powodowane silami natury oraz dzialalnoscie czlowieka i rozwojem technologii. Taki stan rzeczy, choc zasluguje na naganç, mozna w pewnym stopniu usprawiedliwic, czego w zadnym razie nie mozna uczynic, jesli chodzi o przedstawicieli administracji samorzedowej i panstwowej. Tym bardziej, ze dysponuje oni profesjonalistami w tej dziedzinie. Ignorancja moze byc przyczyne braku umiejçtnosci poradzenia sobie, gdy zaistnieje sytuacja kryzysowa. Nalezy zatem podjec mozliwe dzialania zapobiegajece wystçpowaniu zdarzen stwarzajecych zagrozenie. Owe dzialania pomoge obnizyc zakres zagrozen i uniknec stanu niepokoju i oczekiwania na katastrofç [13].
Idealem byloby kompleksowe przygotowanie spoleczenstwa na wystepienie wszystkich mozliwych zagrozen, co oczywiscie jest niemozliwe. Typy zagrozen se bardzo rózne i rózne se ich ryzyka. Nalezy zatem odpowiednio przygotowac sluzby i spoleczenstwo poprzez edukacjç, prowadzenie cwiczen [19] [22].
Poprzez wystçpowanie sytuacji kryzysowych i koniecznosc radzenia sobie z nimi, wladze i spolecznosc zdobywaje nieocenione doswiadczenie. Zaistniala sytuacja weryfikuje efektywnosc przygotowania i sprawnosc dzialania. Nalezy wyciegnec odpowiednie wnioski szczególnie z sytuacji, w których system, program, plan zawiodly, gdzie wystepily blçdy lub niedociegniçcia powodujece pogorszenie sytuacji. Korzystanie z doswiadczenia jest niezwykle wazne we wszystkich fazach zarzedzania kryzysowego. Doswiadczenie jest w przypadku zarzedzania kryzysowego wartoscie uniwersalne.
Uwzglçdnienie opisanych faz w dzialaniach zarzydzania kryzysowego pozwala na redukcjç prawdopodobienstwa wystypienia sytuacji kryzysowej, obnizenie wyrzydzanych strat i kosztów prowadzanych dzialan oraz stworzenie warunków, dziçki którym teren dotkniçty katastrofy. stanie siç mniej podatny na tego typu zagrozenia [5].
Kazda katastrofa obok konsekwencji materialnych pociyga za soby jeszcze drugi rodzaj skutków mianowicie psychologiczno - spoleczne i socjologiczne, w dalszym etapie ekonomiczne. Skutki techniczne i organizacyjne stanowiy strefç reagowania doraznego, strefç szybkiego reagowania polegajycego na odgruzowywaniu, ratowaniu zycia i zdrowia. Natomiast strefa druga jest odlozona w czasie i obejmuje m. in. pomoc psychologiczny i socjologiczny poszkodowanym [23]. Na tym etapie swoje zastosowanie znajdujy negocjacje i mediacje spoleczne. Spolecznosc lokalna dotkniçta katastrofy ma jeszcze jej swiezy slad w pamiçci. Ludzie sy rozgoryczeni i za cale zlo winiy wladze. Domagajy siç zwiçkszenia zabezpieczen, podjçcia nasilonych dzialan zapewniajycych bezpieczenstwo. Negocjacje i mediacje mogy okazac siç wtedy doskonalym narzçdziem wykorzystanym do prowadzenia dialogu ze spolecznosciy. Dziçki swojemu charakterowi mogy byc przydatne w tlumaczeniu i wyjasnianiu spolecznosci przyczyn wystypienia zdarzenia niekorzystnego, zwrócenia jej uwagi na najistotniejsze sprawy, jak równiez w przekonywaniu o adekwatnosci podejmowanych dzialan.
WNIOSKI:
1. Spoleczne wzburzenie jako skladowa ryzyka calkowitego jest wielkosciy zmienny zalezny, a nie jak siç powszechnie uwaza zmienny niezalezny;
2. Specyfika konfliktów wiyze siç przede wszystkim z dwoma fazami zarzydzania kryzysowego tj. fazy reagowania i fazy odbudowy, niemniej jednak ma zwiyzek równiez z fazy przygotowania;
3. Polityka i strategia bezpieczenstwa sy takimi samymi elementami polityki i strategii panstwa jak inne np. ekonomiczne, kulturowe polityki i strategie. Skoro negocjacje i mediacje spoleczne wykorzystywane sy w innych dziedzinach, tym bardziej mogy zostac zastosowane w postçpowaniach dotyczycych bezpieczenstwa.
4. W zwiyzku z tym, ze wystçpuje pozorny konflikt interesów mozliwe jest zastosowanie negocjacji typu win - win, które mogy doprowadzic do obopólnej wygranej;
5. W sytuacji, gdy spolecznosc lokalna wykazuje siç duzym oburzeniem i wrogim nastawieniem do wladz, zaleca siç stosowanie technik negocjacyjnych integratywnych i/lub podtrzymywania dobrej atmosfery;
6. Jesli porozumienie wydaje siç nie satysfakcjonowac obu stron w tym samym stopniu i pojawia siç obawa wycofania ktorejkolwiek strony z rozmow lub zmienienia przez nie postanowien, wlasciwymi do zastosowania technikami se techniki prewencyjne oraz techniki redukcji niezadowolenia z wyniku negocjacji;
7. W przypadku, gdy konflikt miçdzy wladzami a spolecznoscie lokalne jest na tyle zaogniony, ostry, ze strony nie widze mozliwosci wypracowania jakiegokolwiek porozumienia, stosuje siç mediacje tzw. shuttle diplomacy, w ktorych osoba trzecia -mediator - pomaga znalezc wlasciwe rozwiezanie.
Bibliografia:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., art. 5
2. Tyrala P.: Zarzedzanie kryzysowe: ryzyko-bezpieczenstwo-obronnosc. Wydawnictwo Adam Marszalek, Torun 2001
3. Wolanin J., wyklad: Zarzedzanie ryzykiem, SGSP, 2004/2005
4. Roguski W.E., wyklad: Planowanie i programowanie bezpieczenstwa, SGSP 2003/2004
5. Roguski W. E.: Elementy lokalnej polityki i strategii bezpieczenstwa. Zarzedzanie bezpieczenstwem: wybrane zagadnienia ochrony ludnosci: 3. Praca zbiorowa pod red. Wolanina J., Szkola Glowna Sluzby Pozarniczej; Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2003
6. Wolanin J.: Zarzedzanie bezpieczenstwem na poziomie lokalnym. Wielowymiarowa perspektywa. Zarzedzanie bezpieczenstwem na poziomie lokalnym. Red. Krawczyk D., Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2001
7. Wolanin J.: Wybrane zagadnienia zarzedzania ryzykiem. Mapy terytorialnego rozkladu ryzyka, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2004
8. Wolanin J., wyklad: Teoria kryzysu, SGSP, 2002/2003
9. Organizacja bezpieczenstwa powszechnego w Polsce ze szczegolnym uwzglçdnieniem rozwoju ratownictwa i ochrony ludnosci. Praca zbiorowa pod red. Lemanski J.F., Marczynski D., Zabawa S., Polskie Zrzeszenie Inzynierow i Technikow Sanitarnych, Pila 2000
10. Roguski E. W., wyklad: Systemy zarzedzania kryzysowego, SGSP, 2002/2003
11. Wolanin J.: Wybrane elementy zarzedzania ryzykiem. Zarzedzanie bezpieczenstwem na poziomie lokalnym: 2. Szkola Glowna Sluzby Pozarniczej; Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2002
12. Krynojewski F.R.: Zarzedzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych. Red. Mazur S., Akademia Wychowania Fizycznego, Katowice 2003
13. Wiedza Obronna nr 1/2001, str. 78 - 92. Czasopisma Wojskowe, Warszawa 2001
14. Modelowe organizacyjno - prawne sterowanie ryzykiem. Model sterowania ryzykiem. Pod. red. Wolanin J.. Szkola Glowna Sluzby Pozarniczej, Warszawa 2001
15. Zarzedzanie kryzysowe. Pod red. Grocki R., Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2000
16. Kçpka P., wyklad: Systemy zarzedzania kryzysowego, 2002/2003
17. Sandman P.: Responding to community outrage: strategies for effective risk communication. American Industrial Hygiene Association, 1993
18. Mudrow W.: Zarzedzanie kryzysowe. Moda czy koniecznosc? Przegled Obrony Cywilnej nr 3/2001, Urzed Szefa Obrony Cywilnej Kraju, Warszawa 2001
19. Golçbiewski J.: Podrçcznik menadzera programow kryzysowych. Szkola Aspirantow Panstwowej Strazy Pozarnej, Krakow 2003
20. Zarzedzanie bezpieczenstwem: wybrane zagadnienia ochrony ludnosci: 3. Praca zbiorowa pod red. Wolanina J., Szkola Glowna Sluzby Pozarniczej; Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2003
21. Roguski E. W.: Reagowanie prewencyjne i wspomaganie dzialan ratowniczych przez Gminne Centra Reagowania. Materialy konferencyjne: Gminne Centra Reagowania jako komponent Gminnych Cenrtow Informacji, Warszawa, grudzien 2004
22. Kçpka P., wyklad: Analiza wybranych sytuacji kryzysowych, SGSP, 2003/2004
23. Roguski E. W.: Podstawowe elementy bezpieczenstwa cywilnego w czasie wypadkow. Seminarium: Zasady prowadzenia dzialan operacyjnych w duzych aglomeracjach miejskich, w warunkach awaryjnego wycieku z cystern gazow skroplonych, SGSP, styczen 2004
