CC BY
4ЭОЖ 7.038.6
Ч. ДЖЕНКС ЖЭНЕ Р. ВЕНТУРИДЩ ПОСТМОДЕРНИЗМ СЭУЛЕТШЩ ЭСТЕТИКАЛЬЩ ПРИНЦИПТЕР1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУ К0ЗЦАРАСТАРЫ
Б^ИТУ СТИ «Сэулет жэне курылыс» кафедрасыныц ага окытушысы, техника гылымдарыныц магистрi, «Батыс ^азакстан инновацияльщ-технологияльщ университет» ЖЖКББМ, Орал каласы, Б^О, ^азакстан Республикасы
КАЛАМГАЛИЕВА ФАРИЗА КЕНЖЕГАЛИЕВНА
6В07301-«Сэулет» БББ 2 курс студент^ «Батыс ^азакстан инновациялык-технологиялы; университет» ЖЖКББМ, Орал каласы, Б^О,
^азакстан Республикасы
Ацдатпа. Бул мацалада американдыц сэулетшыер, теоретиктер жэне сэулет сыншылары Чарльз Дженкс жэне Роберт Вентури постмодернизм сэулеттщ эстетикалыц принциптерт цалыптастыру кезцарастары талцыланады. Ч. Дженкс жэне Р. Вентури жумыстарын талдау нег1з1нде олар ашцан постмодернизм сэулеттщ тэн белгшертщ (историзм, ретроспективизм, жергтктг дэстYрлерге ЖYгiну, адхокизм, партисипация, метафоризм, цос кодтау) интермодернизм, интерактивтшк, полисемантика, постмодерндт метафора, постмодерндт сезiмталдыц сияцты постмодерндт парадигманыц негiзгi элементтерiне сэйкестт туралы цорытынды жасалады. Постмодернизмнщ сэулеттт тэжiрибесiн талдау негiзiнде осы кезецдегi сэулет тшнщ негiзгi эстетикалыц принциптерт белт керсетедi. Заманауи сэулетшi жаца нысанга шршп, тшдт дискурсты плюрализациялау принцитне CYйене отырып, ез ережелерт, тшдерт, стильдерт жасай алады. Сондай-ац, заманауи композициялардагы дэстYрлi мотивтердi «дэйексездеу» арцылы сэулеттт кесктнщ ретроспективтшгт атап еткен жен. Постмодерндт гимараттыц цасбетi цазiр белгш бiр «уацыт жолдауыныц» хабарламасы болып табылады, оныц мацсаты мен басца гимараттарга немесе мекемелерге жататындыгы, оныц тарихы мен пайда болу уацыты жэне т.б. ол эшекейлер мен ою-ернектерге, сэулеттт формадагы символдыц кершстерге мYмкiндiк бередi. Постмодерндт сэулеттщ мацызды сипаттамасы театрлылыц принциптщ кертш болып табылады, ягни сэулет нысанын «аудиторияга» жэне «сахнага» шартты тYрде белу, бул цабылдау субъектшертщ осы кещсттнде болудыц жаца эстетикасын жасайды.
Tyüíh свздер: постмодернизм сэулетi, эстетикалыц принциптер, сэулет тш, плюрализм, туспалдау, ою-ернек, контекстуалдылыц, театрлылыц.
Юркпе. 1960 жылдардьщ аягы мен 1970 жылдардьщ басы к;аз1рп замангы сэулет енершщ стильдш багыты тещрепнде кызу ^респен ерекшелендь Бул ^рес терец рухани дагдарыска жэне урбанизацияланган еркениет субъектшершщ иллюзияларыныц тYпкiлiктi жогалуына байланысты кYPделi жэне даулы жагдайдыц керЫа болды. Нэтижесшде техниканыц жогары динамизмiмен аныкталган калалык массивтердщ каркынды есуш керуге болады.
Бул процестер калыптаскан сэулеттщ мшдеттерш кайта карастыруга жэне сэулетпк кещспктщ жаца эстетикасыныц - постмодернизм эстетикасыныц пайда болуына экелдь
Нэтижелер жэне оларды талкылау. Бул эстетиканыц басталуы, Чарльз Дженкстщ (1-сурет) пiкiрiнше, 1972 ж. 15 маусымда Сент-Луистегi Пруитт-Айгоу кварталында жарылыс кYнi болды, бул казiрri замангы кала курылысы идеяларыныц ец шынайы керiнiсi болуы мYмкiн. Квартал Ле Корбюзьенщ Yш негiзгi кундылыгына сэйкес салынган: кYн, кецiстiк жэне жасыл. Алайда, уакыт ете келе, квартал бiртiндеп толык кацырап бос калды, бул акыр
ГИЗАТУЛЛА ТЛЕККАБЫЛ ГИЗАТУЛЛАУЛЫ
соцында кайгылы айырбаска экелдi [2, 14 б.]. Жаца эстетикалык сэулетпк принциптердi камтитын жаца сэулеттiк тiлдi iздеу басталды.
Пруитт-Айгоу кварталы 1952-1955 жж. сэулетшшер М. Ямасаки мен Дж. Хельмут Ле Корбюзьенщ «урбанизмнщ Yш негiзгi куанышына», ягни «^нге, кещспкке жэне жасылга толы» сэйкес жасалган жэне американдык сэулетшiлер институты мен Халыкаралык заманауи сэулет конгресшщ (С1АМ) жогары багасына ие болган. Сент-Луисте кабылданган сэулеттiк элеуметтiк мэселелердi шешудщ сэтсiз эрекетшщ себебiн Дженкс езшщ «пуристiк тшнщ» «тургындардыц сэулетпк кодтарымен» сэйкес келмеуiнен кердi.
1-сурет. Чарльз Дженкс (1939-2019) 2-сурет. Роберт Вентури (1925-2018)
Бiр кызыгы, 1971 ж. М. Ямасакидщ тагы бiр жобасы - Нью-Йорктегi ДYниежYзiлiк сауда орталыгыныц (WTC) «егiз мунаралары» жYзеге асырылды, олардыц жойылуы 2001 ж. 11 кыр^йектеп террористiк актiде кептеген зерттеушшер постмодерннщ кайтыс болган ^нш керсетедi. М. Ямасакидщ шыгармашылыгы осы даулы дэуiрдщ маркерлерiн тац калдырды.
1972 ж. бастап Ч. Дженкс кептеген американдык сэулетшшердщ жобаларын толыгымен постмодерндiк деп санаган (мысалы, Филадельфиядагы Франклин сотыныц жобалык шешiмi (Р. Вентури, 1972-1976 жж.)).
Постмодернизм сэулетшщ екiншi ерекшелiгi ретiнде Ч. Дженкс ретроспективизмдi немесе «тiкелей репродукцияны» керсетп (Ч. Дженкс «revivalism» терминiн колданды: агылшын тiлiнен аударганда revival - жандандыру), зерттеушшщ пiкiрiнше, тарихшылдыкка параллель дамып, 1975 ж. кейiн ю жYзiнде онымен бiрiктiрiлдi.
«Тiкелей репродукцияныц» мысалдары ретiнде Ч. Дженкс Уэльстеп Портмерионды (К. Уильямс-Эллис, 1925-1966 жж.); Египет сэулетшiсi Х. Фатхидщ «нагыз жергiлiктi дэстYрлердi» Шейх-Абд-эль-Гурна ауылыныц (1945-1948 жж.) жаца орнына кешiру жобасын жYзеге асыру барысында «жацадан ашылуын»; Порт Гримо, Пуэрто Банус жэне Ла Галиот «эрзац-калаларын»; ал американдык ретроспективизмнщ ец жаркын мысалы ретшде Малибудагы Джон Пол Гетти муражайын (1970-1975 жж.) - бул Геркуланумдагы Папири вилласыныц «репродукциясын» келтiрдi. Бул мысалдар мэтiнаралык байланыстардыц тагы бiр туынды тYрiн - стиль сакталган кезде, бiрак сюжет езгерген кезде гипотекстщ осындай езгеруiне негiзделген пародияны таниды.
Ч. Дженкстщ езi де 1970 жылдардыц ортасынан бастап т[келей репродукция карикатура немесе пародия тYрiнде болганын атап еттi. «Тiкелей репродукцияныц ирониясыз орынды болатын кездерi бар ма?», - деп ойлаган кейбiр сыншы сэулетшiлер бул суракка оц жауап бередi деп сендi, бiрак тiптi К. Джеймсонныц радикалды дэстуршшдш, Ч. Дженкстiц пiкiрiнше, «постмодернизмнiц жетекшi багыты ретiнде толык кукыкпен кабылдануы мYмкiн», тiптi Гетти муражайында да сыншы иронияныц Yлесiн тауып, оны «постмодерндiк курылымныц плюрализмi мен тацдаудыц ашыктыгы Yшiн мактауга турарлык эдей емес Yлгiсi» деп санады.
Постмодернизм сэулетшщ келес ерекшелш Ч. Дженкс сэулеттщ жергшкп ерекшелiктерiн жандандыруды «жергшкп дэстYрлерге жаца Yндеу» немесе «неовернакуляр» (лат. vernaculus - жергiлiктi) деп атайды. Ч. Дженкстiц пiкiрiнше, ерекше емес стиль шатырмен, Yлкен белшектермен, кeлемдердiц керкем бeлiнуiмен, кiрпiштi колданумен, кeбiнесе ескi гимараттарды косумен сипатталады. Сонымен катар, эдетте, бул стиль заманауи жэне дэстYрлi Yйлесетiн мэмшеге келу болып табылады жэне «заманауи тургын YЙдiц карацгылыгын жасыратын «халыктык» декорация» тYрiнде жYзеге асырылады.
Ч. Дженкс жазган историзмнiц барлык дерлш кeрiнiстерi постмодерндiк интертекстуалдылык тужырымдамасына ете жаксы сэйкес келедi, бул дэйексeздi белгiлi бiр мэтiндiк фрагменттi e3i^ бекiту ретiнде емес, белгiлi бiр дэуiрдiц немесе белгiлi бiр ойлау тэсшнщ символы ретiнде жалпы стилистикалык код ретiнде карастырады. Эрине, сэулетте «дэйексeз» терминiн «классикалык» интерпретацияда жазуга болады, мунда бiр мэтiндi екiншiсiне косу тек белгiлi бiр дерек^зге сiлтеме жасаумен гана емес, сонымен катар мундай инклюзияны оцай аныктауга мYмкiндiк беретiн арнайы маркерлердi (тырнакша, курсив жэне т.б.) тарихи кешендерде, соныц iшiнде сэулет ескерткiштерiнде колданумен бiрге жYPдi. Егер сэулеттiк «дэйексeз» орын алса, онда ол ^бшесе катысу катынастарына негiзделген мэтiнаралык байланыстардыц баска тYрi болып табылады, атап айтканда: eзiне бекiтiп алган мэпннщ авторы соншалыкты танымал деп болжайды, сондыктан мэтiнаралык байланыстардыц бул формасы оныц атына CYЙенудi кажет етпейдь Туспалдау жагдайында eзiне бекiтiп алынган мэтiн авторлыктыц беделiне онша сштеме жасамайды, ал алушылардыц жадына оларды «заттардыц баска тэртiбiне кeшуге» мэжбYрлеу Yшiн жYгiнедi, бiрак карастырылып отырган нэрсеге уксас болады. Осындай Yндеудi Ч. Дженкс 1950-1960 жж. историзмнщ алгашкы кeрiнiстерiнiц кeпшiлiгiнде кeрсеттi.
Жаца эстетиканыц негiздерi, эрине, постмодернизмнiц постклассикалык дYниетанымныц негiздерiн кeрсететiн мацызды философиялык, эстетикалык жэне мэдени тужырымдамаларына непзделген. Бiздiц ойымызша, оларды сeздiц толык магынасында жаца ойлау багдарламасы деп атауга болмайды, eйткенi хаотикалык жэне плюрализмнщ негiзгi постмодерндiк идеялары eнерде бiртутас, ортак теориялык база мен эстетикалык канондардыц болуын жокка шыгарады. Алайда, «постмодерндiк» уранымен идеялык тYPде бiрiктiрiлген сэулеттiк кубылыстардыц барлык алуан тYрлiлiгi «сэулеттiк толеранттылык» идеясын бiрiктiредi, оныц мэнi «постмодернизмнiц сэулеттiк эстетикасы казiргi замангы сэулет eнерiнiц баска агымдарына карама-кайшы емес, плюралистiк ^з^растан туындайды, мысалы, халыктык, кeркем мэдениет элемшщ тутастыгын талап ету» болып табылады [4, 17 б.]. Осылайша, постмодернизм кез-келген теориялык философиялык багдарламаны катац устанудан бас тартты. Мундай кондыргыны Ч. Дженкс «багдарламалык плюрализм» деп атады [2, 98 б.].
Бул формалардыц бiр бeлiгi эр тYрлi тарихи сэулеттiк туспалдауларга непзделген (А. Росси, Б. Рейхлин, Ф. Рейнхарт, И.М. Пей, Р. Стерн, Ч. Мур жэне т.б.). Сэулетпк форманы тарихиландыруга арналган кондыргы сэулетпк шыгармашылыкта оцай танылады, мунда eткен сэулеттiц эр тYрлi эстетикалык формалары туралы ирониялык кецестер басты болып табылады. Авторлык стильдердiц эртYрлiлiгi сэулетпк шыгармашылык еркiндiгiнiц бар екендiгi туралы гана емес, сонымен катар 6y^ постмодерндш колжазба сэулетiне ортак бiр нэрсенiц болуы туралы айтады - Ч. Дженкс сeзiмен айтканда, бул - эр тYрлi стильдерге, дэуiрлерге, идеяларга оралатын пiшiндер мен бeлшектердi ойнайтын «радикалды эклектизм». Сэулеттегi постмодернизм eзiн жинакталган дэстYрлердiц бiрiгуi, коллаждыц бiр тYрi ретшде кeрсеттi. Ол eзiнiц негiзгi принципi - эклектизмдi устана отырып, эр тYрлi семантикалык жэне стилистикалык козгалыстарды бiрiктiрдi.
Сондай-ак, заманауи композициялардагы дэстYрлi мотивтердi «дэйекшздеу» аркылы сэулеттiк кескiннiц ретроспективтiлiгiн атап e™^ жeн. Халыктык сэулет пен кeркемeнерпаздар гимараттарына елiктеу аркылы эдей архаикалык бейнелерге жYгiну кабылдау субъектшерше жаксы тYсiнiктi болды.
Тапсырыс беруш^ керермен, тутынушы ендi курылыс процесiнде екiншi тулгалар болып табылмайды. Ендi сэулетшi мен тапсырыс берушi бiрлескен авторларга айналады. Сэулет Ле Корбюзьенщ «тургын YЙ машинасынан» айырмашылыгы емiр CYPуге жарамды болады. Егер бурын форма функцияны устанган болса, ендi керiсiнше - форма функцияларды белгiлейдi.
^оршаган ортага, ягни сэулетпк кещспктщ контекстiне деген кезкарас та езгередь Бул, бiр жагынан, дэстурмен де байланысты, бiрак кец магынада - сэулеттегi постмодернизм ез элеуметпк-мэдени, улттык, табиги-климаттык жэне т.б. багытында келе жатыр. Ол «автономия» принцитнен бас тартады жэне кептеген шарттарды ескерудi талап етедi, сонымен бiрге белгiлi бiр жердщ сезiмiне Yлкен мэн бередi. Сэулет курылымы коршаган ландшафтка органикалык тYрде сэйкес келуi керек.
Бул кагида «адхокизм» тужырымдамасын жалгастырады жэне дамытады, оган сэйкес жобалау кезшде, ец алдымен, белгш бiр жердщ накты жагдайлары, болашак тутынушылардыц талгамдары жэне т.б. ескершедг
Постмодерндiк сэулет тек функция мен курылым гана емес, сонымен катар байланыс куралы болып табылады. Постмодерндш гимараттыц касбетi - бул белгш бiр «жолдаудыц» хабарламасы, оныц максаты мен баска гимараттарга немесе мекемелерге жататындыгы, оныц тарихы мен пайда болу уакыты жэне т.б. сэулетпк курылым тек айкын магына мен жалгыз функцияны гана емес, сонымен бiрге жасырын функциялар мен магыналарды бiлдiруге жэне бейнелеуге тырысады. Семантикалык тургыдан ол казiргi замангы функционалды сэулеттен герi бай, сондыктан бiркатар жасырын магыналарга ие бола алады. Сонымен, постмодерн екiлдерiнiц бiрi Роберт Вентури (2-сурет) былай деп жазады: «Мен жасырын магыналарды айкын магыналар сиякты мацызды деп санаймын. Мен мэндердщ айкындылыгынан герi мэндердiц байлыгын жактаймын; мен жасырын функцияны, сондай-ак айкын функцияны жактаймын. Бiрак ^рделшк пен карама-кайшылыктыц сэулетi тутастыкка катысты ерекше мiндеттемелерге ие: оныц акикаты оныц тутастыгында немесе оныц тутастыкпен байланысы болуы керек» [5, 16 б.].
Постмодерндш сэулет функция белгшеген таза пiшiн мен керiнiстен мазмунды бейнелеуге, бейнелi элементтерге оралады. Ол эшекейлер мен ою-ернектерге, сэулеттiк формадагы символдык керiнiстерге мYмкiндiк бередi. Модернизмде касбетке тыйым салынганнан кейiн жэне согыстан кейiнгi сэулетке тэн 6y^ гимараттыц ашыктыгын талап еткеннен кешн, нацистiк дэуiрдегi бомба паналарына реакция репнде сырткы мYшелiк пен фронтон кайтадан белгiлер мен магыналардыц тасымалдаушысы болады. Сонымен катар, постмодерндiк сэулетте жаца сэн-салтанат, керемет китч жэне жаца «претензия» пайда болады.
Р. Вентури барлык гимараттарды 2 турге беледi: безендiрiлген сарайлар - сэндш касбеттерi бар карапайым курылымдар (баган портикосы бар банк, белгiсi бар супермаркет) жэне «уйректер» - функциялары келем аркылы берiлетiн мYсiндiк курылымдар (православие шiркеуi, хот-дог тYрiндегi асхана жэне т.б.). Сэулетшi Р. Вентури модернизм мен халыкаралык стильдiц непзш калаушылардыц бiрi Мис ван дер Роэнщ эйгiлi сезiн жокка шыгарады - «Less is more» (аздык - бул кептiк) - «more is not less» (кеппк - бул аздык емес). Буган токталмай, Р. Вентури езiнiц ирониялык Yкiмiн шыгарады: «Less is a bore» (аздык - бул кызык еместшк).
Театрлылык согыстан кейiнгi кезецде пайда болган постмодернизм сэулетiнiц эстетикасыныц тагы бiр ерекшелiгi бола отырып, каланы жобалауга жэне аудандастыруга мYлдем жаца кезкарасты колданады. Буган мысал репнде Риккардо Бофиллдщ сэулеттiк тэжiрибелерiн келпруге болады. Оныц жумысында сiлтемелер жалпы процеске бiрiктiрiлiп, «театр мен арка архетитмен колдау тауып, арнайы геометриялык композиция жасайды» [1,
Цорытындылай келе, Ч. Дженкс жэне Р. Вентури постмодернизм сэулепнщ 13 позициясын тужырымдады:
95 б.].
1. Нег1зг1 кундылыктар:
1) Амбиваленттшк бiр валенттiлiкке, киял талгамга артыкшылык бередi.
2) «КYPделiлiк пен карама-кайшылык» карапайымдылыкка пен «минимализмге» артыкшылык береди
3) КYPделiлiк теориясы мен хаос теориясы сызыктык динамикага караганда табиги кубылыстарды тYсiндiруде анагурлым мукият, ягни бул оныц мшез-кулкындагы «шынайы табиги» сызыктык емес екенiн бiлдiредi.
4) Жад пен тарих адамныц генетикалык кодымен, тiлiмен, стилiмен жэне калаларымен органикалык тYPде байланысты, сондыктан олар - адамныц тапкырлыгыныц YДеткiшi болып табылады.
2. Лингвистика жэне эстетика:
1) БYкiл сэулет кодтар аркылы ойлап табылып, кабылданады, демек будан сэулеттщ «тшдерЬ», символдык сэулет, кос кодтау калыптасады.
2) Барлык кодтар семиотикалык кауымдастык пен мэдениеттердiц эр турше эсер етедi, сондыктан радикалды эклектизм принциптерiне негiзделген жобалау Yшiн плюралистiк мэдениеттiц кажеттiлiгi туындайды.
3) Сэулет - бул журтшылык Yшiн «тш», сондыктан iшiнара сэулеттiк эмбебаптарга, iшiнара прогрессивтi технологияныц бейнелерiне непзделген постмодерндш классицизмнiц пайда болуы кажет.
4) Сэулет орнаментализмдi (бейнелi белгiлердi беру, паттернализация) кажет етедi, ол символдык немесе «симфониялык» болуы керек, демек будан заманауи акпараттык теорияларга жYгiнудiц орындылыгы калыптасады.
5) Сэулет адамды табиги жэне мэдени мэселелерге жакындатуы керек метафоралыкты кажет етед^ демек будан зооморфтык бейненi, «адам жYЗдерi» бар Yйлердi пайдалану, жогары технологиялык иконография калыптасады.
3. Урбанистика, саясат, экология:
1) Сэулет каланы калыптастыруы керек, демек будан контекстуализм, коллаж, неорационализм, шагын пэтердi жоспарлау, пайдаланушы типтер мен курылыс турлершщ араласуы калыптасады.
2) Сэулет заманауи жаhандык типтегi калада - гетерополисте элеуметпк шындыкты кристалдандыруы керек, бул этникалык топтардыц плюрализмi Yшiн eте мацызды, сондыктан жобалауга партизандык ^зкарас пен адхокизм пайда болады.
3) Сэулет адам заманыныц экологиялык шындыгын ескерiп, оныц дамуын, жасыл сэулет мен гарыштык символизмiн сактай бiлуi керек.
4) Адам тацгажайып, eзiн-eзi жаратып уйымдастыратын галамда eмiр CYрiп жатыр, сондыктан сыншылдыкты, процедуралыкты жэне иронияны дэрiптейтiн космогендiк сэулеттiц кажеттшп пайда болады.
Жогарыда айтылгандардан баска, постмодерндш сэулеттiц мацызды сипаттамасы театрлылык принципiнiц кeрiнiсi деп саналады, ягни сэулет нысанын «аудиторияга» жэне «сахнага» шартты тYPде бeлу, бул кабылдау субъектiлерiнiц осы кецiстiгiнде болудыц жаца эстетикасын жасайды. Сонымен катар, постмодерндш сэулеттiк форманыц негiзi оныц тшнщ символдык рeлi болып табылады, ол нысаннан сэулет бейнесiнiц такырыбына назар аударады.
ЭДЕБИЕТ
1. Бофилл, Р. 0мiр CYPуге арналган кещстктер. Мэскеу: Стройиздат, 1993. - 135 б.
2. Дженкс, Ч. Постмодернизм сэулет тш. Мэскеу: Стройиздат, 1985. - 136 б.
3. Иконников, А.В. Шетелдш сэулет: «жаца сэулеттен» постмодернизмге дешн. Мэскеу: Стройиздат, 1982. - 255 б.
4. Шуб, М.Л. Сэулетпк эклектиканыц негiзi репндеп постмодернизм мэдениетiнiц плюрализмi // Челябi мемлекеттiк университетiнiц хабаршысы. - 2007. - № 14. - 16-21 б.
5. Venturi R. Complexity and contradiction in architecture. New York: The Museum Art, 1992. - 136 p.
