CC BY
7УДК: 347.211
ЗАМАНАУИ ЖОГАРЫ ОКУ ОРЫНДАРЫН КАЛЫПТАСТЫРУДА ЖЕР МЭСЕЛЕС1НЩ РЭЛ1 МЕН МАЦЫЗДЫЛЫГЫ: САЯСИ ЖЭНЕ К^КЬЩТЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1
Бакыт Ом1рхан^лы Алтынбасов 1
Кущыщ жэне элеуметтж гылымдар факулътеттщ докторанты, Бристоль Университет1, ¥лыбритания, зац гылымдарыныц кандидаты, щауымдастырылган профессор, [email protected]
Эйгер1м РакымFаликызы Баянбаева
Кущыщ жэне элеуметтж гылымдар факулътеттщ докторанты, Бристоль Университет1, ¥лыбритания, зац гылымдарыныц магистр1, [email protected]
Аннотация. Бул мащалада жаца университеттт кампустар щуру Yшiн мемлекеттт щордан 1р1 жер учаскелер1 болту щажеттт жэне осы арщылы Казащстанныц жогары бтм саласын жаца сатыга шыгару мYмкiндiгi щарастырылды. Жер туралы зацнамага толыщтырулар енгiзу арщылы елiмiзде университеттердщ кэсткерлт элеуетт котеруге жэне сырттан щаржы тартып, бизнес компанияларымен эрттестт орнатуга, щаржылыщ автономиясы мен туращтылыгын щамтамасыз етуге болатыны корсетiлдi. Элемдт децгейдегi университеттт кампустар щалыптастыруга олардыц орналасщан жерi, сол ощрдщ климаттыщ жэне табиги жагдайы, халыщ саны жэне олардыц жергiлiктi бизнес компаниялармен эрттестт орнатуы мацызды екет айтылды. Заманауи университеттер салудыц ерекшелттерт тYсiну Yшiн тарихи эдт щолдану арщылы АКШ пен ¥лыбрита-нияныц алдыцгы щатарлы университеттерШц щалыптасуы жэне оган эсер еткен негiзгi 8 зацнамалыщ реформалар мен саяси шешiмдер щарастырылды. Казащстан Республикасы-ныц жогары бшм саласындагы корсетюштер шетелдердщ озыщ тэжiрибесiмен салы-стырмалы талдау эдш арщылы щарастырылды. Зерттеу барысында щужаттамалыщ талдау эдш мен щайталама деректердi талдау щолданылды. Мемлекеттт органдардыц ресми сайттарынан Yкiметтiц щущыщтыщ актiлерi мен жогары бiлiмдi дамытуга щаты-сты мемлекеттт багдарламалардагы негiзгi индикаторлар талданды. Заманауи университет щуру Yшiн оныц жанында iрi колемде жер алщаптарыныц болуы жэне ол жерде жогары технологиялыщ компаниялар щалыптастыру, сондай ащ ол жерлердi бизнес ком-паниялар мен озге де уйымдарга жалга беру щажеттт усынылды. Жаца университетщ о уйымдастырушылыщ жэне щаржылыщ автономиялыгын щамтамасыз ету Yшiн бизнес пен 2 онеркэст компанияларыныц окыдерт басщару органдарына мYшереттде тарту утымды ^ екеш аныщталды. Батыс елдерi университеттершц тэжiрибесi негiзiнде университет-^ терге сырттан щаржы тартуда филантроптыщ щызметтщ тиiмдi екет корсетiлдi. ^ ТYйiн свздер: университеттш кампус, жер алщаптары, бизнес, зацнама, реформа.
-О
ш £
Ч О X
о <
РЛ
X
ь
1 Автор для корреспонденции
РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ ЗЕМЕЛЬНЫХ ВОПРОСОВ В ФОРМИРОВАНИИ СОВРЕМЕННЫХ ВУЗОВ: ПОЛИТИЧЕСКИЕ И ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ
Алтынбасов Бахыт Омирханович
Докторант Факультета права и социальных наук Бристольского университета, Великобритания, кандидат юридических наук, ассоциированный профессор, [email protected]
Баянбаева Айгерим Ракимгалиевна
Докторант Факультета права и социальных наук Бристольского университета, Великобритания, магистр права, [email protected]
Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы развития казахстанского высшего образования и необходимость выделения крупных земельных участков из государственного фонда для создания новых университетских кампусов. Было выявлено, что внесение соответствующих изменений в земельное законодательство даст возможность вузам повысить их предпринимательский потенциал, дифференцировать финансирование, установить взаимовыгодное партнерство с бизнес-компаниями, обеспечить финансовую автономию и стабильность. Было отмечено, что плотность населения, климатические и природные условия региона, партнерство с местными бизнес-компаниями играют важную роль для формирования университетских кампусов мирового уровня. Были изучены специфика создания университетских кампусов и история возникновения ведущих университетов США и Великобритании, а также законодательные и политические реформы в данной сфере. Методом сравнительного анализа были рассмотрены некоторые нововведения в сфере высшего образования Республики Казахстан с учетом практики зарубежных стран. Также в исследовании были использованы документальный анализ и анализ вторичных данных. На основе документального анализа были рассмотрены основные индикаторы государственных программ в сфере развития высшего образования. Было отмечено, С что для создания современных университетских кампусов необходимо выделить им круп- Н ные земельные участки на безвозмездной основе. В дальнейшем предлагается создать на Щ этой территории высокотехнологичные компании, а также сдавать земельные участки в С аренду коммерческим компаниям и другим организациям. Для обеспечения организационной И и финансовой автономии университетских кампусов предлагается привлечь представите- Т лей бизнеса и промышленных компаний в качестве членов совета директоров университе- 3 та. Опыт зарубежных стран показывает, что благотворительная деятельность эффек- О тивна для привлечения дополнительного финансирования в университеты. о
Ключевые слова: университетский кампус, земельные участки, бизнес, законодатель- Т ство, реформа.
В
Щ
П
>
И
>
Р
к> о к>
THE ROLE AND IMPORTANCE OF LAND ISSUES IN THE ESTABLISHMENT OF MODERN UNIVERSITIES: POLITICAL AND LEGAL ASPECTS
IN О IN
CL
< z
CL
О
e
X
Altynbassov Bakhyt Omirkhanovich
Doctoral student of the Faculty of Law and Social Sciences,
University of Bristol, UKCandidate of Legal Sciences, Associate Professor,
Bayanbayeva Aigerim Rakimgalievna
Doctoral student of the Faculty of Law and Social Sciences, University of Bristol, UK Master of Law, [email protected]
Abstract. This article discusses the need to allocate large plots of land from the state fund for the creation of university campuses, which makes it possible to raise higher education in Kazakhstan to a new level of development. It was revealed that the introduction of appropriate amendments to land legislation will create an opportunity to increase the entrepreneurial potential of universities and diversify funding, establish partnerships with business companies, and ensure financial autonomy and stability. It was noted that the climatic and geographical conditions of the region, population density and partnerships with local business companies play an essential role in the formation of world-class university campuses. To understand the specifics of the creation of university campuses, the history of the emergence of leading universities in the USA and UK were considered along with legislative reforms and political decisions that influenced this process. The indicators of the higher education of the Republic of Kazakhstan were considered by the method of comparative analysis with the best practices of foreign countries. Also, the study used the method of documentary analysis and secondary analysis. The main indicators of state programs related to the development of higher education were analyzed. It was noted that in order to create a modern university, it is necessary to have a large area of land next to it and the possibility of creating high-tech companies, as well as the need to lease land to commercial companies and other organizations. To ensure the organizational and financial autonomy of the new university, it was proposed to involve representatives of business and industrial companies as members of the boards of directors. The experience of Western universities has shown that charitable activities are effective in attracting external funding to universities.
Key words: university campus, land plots, business, legislation, reform.
DOI: 10.52026/2788-5291 2021 67 4 40
Юркпе. Соцгы жылдары елiмiздщ кецестершщ жумысын модернизациялау,
2 жогары бшм мен гылым саласын элемдш агылшын тшн бшетш заманауи гылыми
!§ децгейге шыгару Казакстан Республикасы кадрлар дайындау, бизнес пен жогары
с Yкiметiнщ басты максаттарыныц бiрi болып оку орындары арасында эрштестш
^ табылады. Осы максатты жYзеге асыруда орнату» бектлген2. Yстiмiздегi жылы
^ Yкiмет арнайы мемлекетпк багдарламалар КР Президент Токаевтыц тапсырмасын
^ мен жоспарлар жасап, тшсп нормативт^ орындау максатында КР Yкiметi елiмiздiц
н! базасын калыптастырып Yлгердi. Казакстан ощустш мен солтYCтiriнен Назарбаев
Республикасыныц Бшм мен гылымды Университет Yлгiсiндегi ею университет
о дамытудыц 2020-2025 жылдарга арналган ашу туралы жобаны бекiтiп, келес жылга
< Мемлекеттiк багдарламаныц аясында дейiн icKe косуды жоспарлап отыр. Осы
¡5 заман талабына сай мшдеттершщ 6ipi университеттердщ 6ipeyi Шымкент
Р ретiнде «отандык гылымды халыкаралык каласында ашылады деп бекiтiлдi жэне осы
Ь бiлiм кещстшне шыгу, халыкаралык жоба бiздщ макаланыц зерттеу такырыбы
s жэне орталык азияныц бiлiм хабына болып отыр. Бул макаланыц кeлемiнде
s айналу, улттык университеттерде байкау Мемлекеттiк багдарламада кезделген бiлiм Ь
2 Цазацстан Республикасында бтт беруЫ жэне гътымды дамытудыц 202-2025 жылдарга арналган мемлекеттж багдарламасын бекту туралы /Цазацстан Республикасы Уюметтщ 2019 жылгы 27 желтоцсандагы № 988 цаулысы
хабын калыптастыру жэне жогары бiлiм мен гылымды халыкаралык кещспкке шыгаруда TYPKiCTaH облысын тутастай карастыру утымды деген болжам жасалады. Оган саяси, экономикалык, мэдени, тарихи жэне географиялык факторлар жагымды ыкпал eтiп турганын басып айту кeздeлiп отыр. Келешекте дэл осы облыстьщ аумагында Стэнфорд Университетшщ жанындагы Silicon Valley немесе Кэмбридж Университетшщ жанындагы Silicon Fen сиякты жогары технологиялык бизнес компаниялары шогырланган iрi технопарктер салу мYмкiндiгi бар eкeнiн айтылады. Сондай-ак, ^азакстан Республикасыныц Yкiмeтi TYркiстaнды облыс орталыгы eтуi жэне арнайы экономикалык аймак рeтiндe бeкiтуi тагы бiр себеп болып отыр. Туризм туралы Мeмлeкeттiк багдарламада TYркiстaн облысы туризмдi дамытуда аса мацызды рел аткарады деп кезделген3. Осы жэне езге де мемлекеттщ алга койган максаттары TYркiстaн облысында iрi университетпк кампустар салу, олардыц iргeсiн кала сыртынан калау жэне жаца университеттерге iрi келемде жер белу ец басты талаптардыц бiрi рeтiндe аталады. Мундай усыныстар А^Ш пен ¥лыбританияныц элeмдiк университеттершщ тарихы мен тэжiрибeсiнe CYЙeнiп усынылады.
Зерттеудщ методологиялык жэне тео-риялык нег1здер1. Зерттеу жумысы кужат-тамалык талдау эдiсiнe CYЙeнiп жYргiзiлдi. ^азакстан Республикасыныц жогары бшм жэне гылымын дамытуга багытталган непз-гi багдарламалык кужаттарга талдау жасал-ды. Жогары бiлiм саласындагы кукыктык aктiлeр мен мэлiмeттeр мeмлeкeттiк орган-дардыц ресми сайттарынан алынып, ку-жаттамалык талдау эдiсi аркылы талданды. ^осымша акпараттар алу Yшiн дeрeктeрдi кайталама талдау эдiсi аркылы тYрлi ресми кужаттар мен акпарат кездершен мэлiмeт-тер алынды. Сондай-ак, осы такырыпта жYргiзiлгeн гылыми ецбектерге тарихи жэне логикалык талдау эдiстeрi аркылы саралау жумыстары жYргiзiлдi. TYрлi контекстте зерттеу жYргiзу аркылы бiлiм саласындагы мэсeлeлeрдi терещрек тYсiнiп, жан-жакты талкылауга мYмкiндiктeр туды. Мысалы, тарихи контексте талдау аркылы А^Ш пен ¥лыбританияныц iрi гылыми зерттеу университеттершщ пайда болу тарихы жэне олардыц баскару жYЙeсiнe катысты кыскаша акпараттар алынды. Экономикалык тургы-
дан талдау аркылы ТYркiстан облысында халыкаралык университетпк кампустар ашу жогары технологиялык компаниялар калып-тастыру, жергiлiктi бизнестi дамытуга жэне халыкаралык децгейде танымал болып, келешекте iрi экономикалык орталык болуына потенциалы бар екенi керсетшдь
Теориялык тургыдан караганда, танымал галымдар мен эксперттер бул такырыпка катысты тYрлi пiкiрлер устанады. БYгiнгi тацда университеттер езiнiц классикалык функциясын аткарумен катар, ягни бiлiм орталыгы болумен катар, жергшкп жэне калалык экономиканы, инфракурылымды жэне жергiлiктi туризмдi дамытуда мацызды рел аткаруда [1], [2]. Элемдш децгей-дегi университеттер орналаскан елдер мен калалар мыцдаган жэне миллиондаган туристердiц баратын жерлерше айналды жэне бул мэселенiц езектшп атакты зерт-теушiлер тарапынан кещнен зерттелуде [3],
[4], [5]. Arutyunova жогары оку орындары жергiлiктi компаниялармен езара серште-стiк орнату аркылы казiрri экономикадагы ецбек нарыгы Yшiн бiлiктi адами капиталды калыптастыра алатынын айтады [6]. Бiрне-ше галымдардыц зерттеу жумыстары уни-верситеттiц орналаскан жерi студенттердiц окитын жерiн тацдауына елеулi ыкпал ететiнiн керсеттi. Мысалы, МШап мен Rizk зерттеуi керсеткендей, студенттердiц 41%-дан астамы университета тацдаудыц непз-гi факторы ретшде университеттiц географиялык орналасуын атаган [7]. Сондай-ак, университеттiц орналаскан жер^ колайлы климаттык жагдайлар мен жумыс орнын-дагы бейбiт орта халыкаралык академиктер мен студенттер Yшiн мацызды болып табы-лады [8]. Сол сиякты, Shattock универси-теттiц орналаскан жерi элемдiк децгейдегi университет курудыц мацызды факторла-рыныц бiрi екенiн керсетедi жэне ец мыкты университеттер ездерiнде окытылатын ма-мандыктар бойынша жетекшi орталыктар-да, экономикалык тургыдан белсендi есу Yстiндегi калалар мен елдерде, индустриал-дык жэне инновациялык тургыдан дамыган елкелер мен аймактарда, керемет табиги байлыгы жэне жумсак климаты бар елдерде калыптасу мYмкiндiгi жогары екенiн атады
[5]. Осындай концепциялардыц iс жYзiнде кершю табуы казакстандык контексте кара-стырылады.
3 Государственная программа развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2025 года // https://www.mks.gov. kz > rus > proekty_aktov_prezidenta > turizm
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
>
го О го О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
NJ
о
IN
о
IN
CL
< z
CL
О в х
о
m О
in <
< СП
ь
-Q
с;
ш £
Ч О X
о <
РЛ
X
ь
Гылыми жацалыгы. Зерттеудщ нэти-жесiнде университеттiк кампустар куру Казакстанныц жогары бiлiм саласын ез дамуыныц жаца сатысына шыгаратыны жэне ол Yшiн мемлекеттен ipi жер учаске-лерi белiну кажеттш усынылды. Жер туралы зацнамага толыктырулар енгiзу аркылы елiмiзде университеттердщ кэсшкерлш кабшетш кетеруге жэне сырттан каржы тартып, бизнес компанияларымен эрште-стк орнатуга, каржылык автономиясы мен турактылыгын камтамасыз етуге болатыны керсетiлдi. Зерттеу нэтижесiнде ТYркiстан облысында университеттiк кампустардыц курылуы бiлiм мен гылыми зерттеулердщ сапасын едэуiр жаксарта алатынын жэне бул аймактыц Орталык Азиядагы халыка-ралык бiлiм хабына айналуга мYмкiндiгi бар екенi керсетiлдi. Ол Yшiн Назарбаев Уни-верситетшщ тэжiрибесi Yлгiсiнде заманауи талаптарга сай жогары технологиялык пар-ктерi бар университеттер куру усынылды. Мундай жобаны жYзеге асыру Yшiн АКШ-тагы 1862 жылгы Моррилл федералдык жер беру туралы зацы (Morrill Federal Land Grant Act of 1862)4 Yлгiсiнде жогары оку орындарына тегiн жер учаскелерш белуге мYмкiндiк беретiн зацнамага толыктырулар енпзу усынылды. Бул саяси жэне кукыктык шара университеттерде эндаумент корла-рын куру жэне олардыц каржылык тэуел-сiздiгiн камтамасыз етуде накты экономика-лык колдау болады деп куплуде. Келешекте университеттiк кампустардыц базасында Казакстанныц Кремний алкабын салуга мYмкiндiктер бар екеш айтылады. Осы ел-кедеп жогары оку орындарыныц дамуы жергшкт туризм мен сервистiк индустри-яны дамытудыц негiзгi драйверлерiнiц бiрi екеш керсетшдь Сонымен катар, ТYркiстан каласыныц тарихи релi жэне мэдени-тари-хи муралары, аймактыц географиялык, ау-мактык жэне климаттык жагынан жогары бшм мен туристiк сервистердiц дамуы Yшiн ете колайлы деген корытынды жасалды. ТYркiстан облысында халыктыц тыгыз ор-наласуы жэне оныц Эзбекстан мен Кыргыз-станга жакын орналасуы аталган максаттар-ды жYзеге асыруга оц ыкпал ететiн мацызды факторлар ретшде аныкталды.
Талкылау. 2019 жылы КР Президентi К.Ж. Токаев: «Алдагы Yш жылда 180 жаца колледждер мен 20 озык университет куры-лады. Бул Yшiн бiз республикалык бюджет-
тен бiрiншi кезецде гана 58 миллиард тецге бeлемiз. Ец бастысы, бiздiц шетелдiк серш-тестерiмiздiц белсендi катысуын ескере отырып, бiлiм беру багдарламаларын айтар-лыктай жацарту кажет...» деп айтты [9]. Осы аталган максаттарды жYзеге асыру аясында Казакстан Республикасыныц Yкiметi 2022 жылга дешн Казакстанныц оцтYCтiгi мен солтYCтiгiнде Назарбаев университет Yл-гiсiнде екi элемдш университеттiц курылы-сын аяктауды жария етт. Yстiмiздегi жылы Yкiметтiц тапсырмасымен Шымкент ка-ласындагы Эуезов атындагы ОцтYCтiк Казакстан университетi жэне Петропавловск каласындагы Козыбаев атындагы СолтYCтiк Казакстан университетi базасында Назарбаев Университет Yлгiсiндегi университеттiк кампус куру усынылды5. Эрине, Yкiметтiц мундай шешiмi аталган екi облыста жак-сы eзгерiстер экеледi деп кYтiлуде. Алайда, Yкiмет пен Бiлiм жэне гылым министрлiгi жаца кампустарды ескi университеттердщ базасында салатыны бiркатар сурактар туындатады: оган каржылык тапшылык се-беп болды ма? Кала ортасында орналаскан ескi университеттiц артык жер учаскес жок екенi ескерiлмедi ме? Университет жанын-дагы жеке меншiктегi жердi сатып алу ете кымбатка тYсетiнiн жэне ол тиiмсiз екенi есептелмедi ме?
Бiрiншiден, халыкаралык кампустыц бiреуiн Петропавловск каласында Козыбаев атындагы СолтYCтiк Казакстан университетi базасында куру сол eлкенiц экономикасын дамыту Yшiн кажетт шара ретiнде жаса-лып отырганын тYсiнуге болады. Yкiметтiц жоспары бойынша СолтYCтiк Казакстан облысына жалпы алганда екi триллионнан астам каржы жумсауды кездеп отыр. Бу-ныц нэтижесшде солтYCтiкте iрi жобалар жYргiзiлiп, он мыцдаган халыкка жумыс орындары ашылуы мYмкiндiгi пайда болады. Назарбаев Университетше бeлiнетiн каржыныц оннан бiр бeлiгi бeлiнген кYннiц eзiнде Козыбаев Университет елеул тYPде жацарып, ^тершп калатыны сeзсiз. Алайда, оныц базасында Назарбаев Университет Yлriсшдеri университет куруга кедергi бола-тын бiркатар мэселелер бар. Ол туралы алдагы уакытта айтатын боламыз.
Екшшщен, Шымкент каласында Эуезов атындагы Оцтустк Казакстан универси-тетiн Назарбаев университет Yлгiсiнде мо-дернизациялауга катысты бiраз ой eрбiтуге
4 Land-Grant College Act of1862, or Morrill Act, Act of the USA Congress. Available at: www.britannica.com/topic/land-grant-university
5 Выбраны вузы, на базе которых создадут аналоги Назарбаев Университета, 27 сентября 2021 года /https://tengrinews. kz/kazakhstan news
болады. Бiздiц пiкiрiмiзше, ТYркiстан облы-сында бiрнеше университеттiк кампустар салуга болады жэне курылыс жYргiзбестен бурын оныц саяси, кукыктык, экономикалык аспектiлерi, географиялык орналасу жерi мацызды екенiн басшылыкка алган дурыс. Мундай жобаны жYргiзуде халыкаралык тэж1рибеге талдау жасау жэне ТYркiстан облысыныц жогары бiлiм саласындагы потенциалы каншалыкты екенiн карастырып керешк.
ТYркiстан облысы жогарыда галымдар атаган критерийлерге сэйкес университет-тiк кампустар ашуга колайлы болып келедi [1], [2]. Бiрiншiден, бул жобаны жYзеге асы-ру Yшiн ТYркiстан облысыныц географи-ялык-климаттык жагдайы колайлы екенш айткан жен. ТYркiстан облысыныц аумагын-да ете эдемi таулар мен езендер кеп, кысы жумсак, жазында жемiс жидектер кеп, ескi тарихи мура ретшде танылган ескерткiштер де аз емес, ягни шетелдiк студенттер мен ту-ристерге тартымды жер. Екшшщен, терри-ториясы жагынан ТYркiстан облысы 117.2 мыц км2 аумакта орналаскан, 2 миллионнан астам халкы бар. Ол ^азакстанныц ощусть гшде орналаскан жэне 33 миллион халкы бар Эзбекстан Республикасымен жэне 6 миллионнан астам халкы бар ^ыргызстанга жакын шекаралас жерде орналаскан, ягни экономикалык жэне демографиялык потенциалы жеткiлiктi. Жогары бiлiм тургысынан караганда, бiрнеше жогары оку орында-ры бар, атап айтканда М. Эуезов атындагы ОцтYCтiк ^азакстан университетшде 20 мыцга жуык студент, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур^ универ-ситетiнде 10 мыцга жуык студент, Ощуспк ^азакстан медициналык академиясында 4610 студент жэне соган коса 10 жеке мен-шiк университеттщ эркайсысында 5 мыцга жуык студент бшм алуда. Керiп отырганы-мыздай, ТYркiстан облысында бiлiм алатын студенттердщ саны 100 мыцнан аспайды (БЕМ, 2020). Ягни, ТYркiстан облысыныц аумагы келешекте есу жэне даму жагынан потенциалы ете жогары.
Салыстыру Yшiн, шамамен ТYркiстан облысыныц аумагындай 130,2 мыц шаршы шакырым аумакта орналаскан жэне 55,98 миллион халкы бар Англияны алайык. Кли-маттык жэне ауа райы жагдайы ТYркiстан облысына уксайды, тiптi кейде бултты жэне жацбырлы, бул шетелдiк студенттер мен
туристерге колайлы бола бермейдi. Алай-да, Англияньщ жогары бiлiм беру жуйеа 132 университеттен турады, соныц шшде Russell Group-ка кiретiн элемдiк децгейдеп университеттер бар, мысалы, Оксфорд университет^ Кембридж университетi, UCL, Бристоль Университет жэне т.б. Англияда 2 миллионга жуык студент бар, ал жалпы ¥лы-британия бойынша шамамен 2,5 млн студент 162 университетте окиды6. Айта кету керек, ¥лыбританияда Russell Group-ты курайтын 24 университет бар, оларда университетпк корпоративтiк баскарудыц бiрегей жYЙесi жэне мYДделi тараптармен элеуметпк серш-тестiк орнатуда бай тэж1рибе бар. Элемдегi ец y^^ он университеттщ тeртеуi Russell Group-тыц мYшелерi, 15 университетi топ 100-дщ катарына кiредi, ал калгандарыныц барлыгы QS World University Rankings рей-тингiнде алгашкы 250-ге кiредi7. Бул уни-верситеттердщ эркайсысыныц орташа жыл-дык табысы 688 миллион фунт стерлинг, ал жалпы жылдык юрю 32 миллиард фунт стерлингтен асады8. ¥лыбританияда уни-верситеттердщ саны 162 екенш ескерсек, ол елдщ жогары бшм беру жYЙесiнiц эконо-микага экелетiн пайдасы Yлкен екенiн анык керуге болады. Демек, ТYркiстан облысыныц аумагында бYгiнгi кYнге караганда он бес есе кеп университет ашуга, жиырма есе кеп студент тартуга жэне сол аркылы ту-ризмдi дамыту мYмкiндiк бар.
Эрине, агылшын университеттерiнiц мыц жылдык тарихы, ете бай кiтапханалык коры, гасырлар бойы калыптаскан баскару жYЙесi, гылыми кадрлар дайындау дэстYрi бар, сонымен катар элемнiц улы ойшылда-рын, елдердiц президенттерiн, атакты мил-лиардерлер мен суретшшерш eмiрге экел-дь Англияныц тарихына карасак, Оксфорд пен Кембридж университеттерi Х1-Х11 га-сырларда курылган кезде ол жерлерде кала болмаган, ал жай гана шагын тургындар туратын деревнялар болган жэне осы уни-верситеттердiц Yлкеюiмен олар бiртiндеп Yлкен калаларга айналган. Бул университеттер Лондоннан шамамен 50-100 шакырым жерде орналаскан. ¥лыбритания универси-теттершщ басым кeпшiлiгi мемлекетпк мен-шiктегi университеттер жэне олардыц пайда болуына сол елдiц корольдерi мен ез заманы-ныц дэулетп эулеттердiц Yлесi зор болган. Мысалы, Король VIII Генрих Оксфорд пен Кембридж университеттершщ материал-
6 Student numbers in UK higher education. 2021. Available at: https://commonslibrary.parliament.uk
7 QS World University Rankings, 2022 /https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022
8 Russell Group universities. 2019. The economic impact of our universities. Available at: https://russellgroup.ac.uk/about/the-economic-impact-of-our-universities
X
Ы А
о x о Д А
сг
В
СП А
А
СП
О
СП
О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
NJ
о
дык базасын ныгайту Yшiн iрi келемде жер белген, тшт шiркеуге тиесiлi жерлердi тар-тып алган екен [10]. VIII Генрих Корольдщ Оксфорд пен Кембридж университеттерше берген жер учаскелерi тарихта универси-тетте эндаумент корын курудыц бастамасы деп саналады. Сондай-ак, университеттiц атауында, эмблемасында, гербiнде немесе жекелеген гимараттарыныц атауында езiнiц атын немесе эулетiнiц атын калдыру Yшiн жергiлiктi дэулеттi адамдар университеттер-ге iрi келемде каржы салып, кайырымдылык жасаган [11]. Мундай филантроптардыц ка-тарында зауыт жэне фабрика иелер^ iрi сау-дагерлер, тiптi кул саудасымен айналыскан меценаттар болган9. Жергшкт меценаттар-дыц каржысына салынган университет мYл-кi мемлекеттiц меншiгiне етп, корольдiц арнайы хартиясымен университет мэртебес берiлген. Кеп жагдайда, iрi университет-тердiц iргесi жергiлiктi жерде орналаскан ескi дiни, ауылшаруашылык, медициналык колледждер мен училищелердi бiрiктiрiп, солардыц базасында каланган [11]. Ягни, ¥лыбританияныц бYгiнгi тацдагы атакты университеттерi кеп жагдайда корольдщ немесе сол елдщ iрi капиталистерiнiц жеке каражатына салынган мемлекетпк универ-ситеттер.
^ ¥лыбритания университеттершщ ерек-¡3 шелiктерi мен жетютктерш айтканда Ок-^ сфорд пен Кембридждi айтпау мYмкiн ^г емес. Бул ею университет дэстYрлi ортага-1 сырлык университеттiц озык моделi ретш-де сакталып келедь Мыц жылдык тарихы s бар бул университеттер ¥лыбританияныц ^ мактанышы жэне ол елдiц жетiстiктерiнiц о символына айналган. Эзiнiц баскару ЖYЙ-х есi, элемдiк гылымдагы орны, бiлiмнiц са->s пасы, каржылык жагдайы, окуга тYсудегi g ашыктыгы жэне баска да жагынан 6y^
< элемге Yлгi болып табылады. Бул макала-с да осы университеттердщ каржылык жэне
< мYлiктiк жагдайы мен бизнеспен эрштест-¡5 гi калай калыптасканын карастыру кезделш с? отыр. Ол туралы алдагы уакытта айтатын tj боламыз.
Казiргi замангы элемдiк децгейдегi уни-о верситеттердiц отаны Америка Курама m Штаттары болып танылады. Сонымен ка-^ тар, АКЩ-тыц жогары бшм саласын да-g мытудагы жерге катысты жYргiзген саясаты Ь бiздiц жагдайда ерекше кецiл белудi кажет ^ етiп отыр. БYгiнгi тацда АКЩ-тыц алдыцгы ^ катарлы мемлекетпк университеттерi Х1Х
Ь
ш
m 9 History of the University / https://www.bristol.ac.uk/university
10 Morrill Act 1890, Act of the US Congress (1890) / www.com/t
гасырдыц екiншi жартысында калыптаса бастаган [12]. Ягни, АКЩ-тыц тарихындагы ец бiр экономикалык токырау орнап, азамат-тык согыс (1861-1865 жж.) болып жаткан ке-зец. АКЩ Конгресiнiц мацызды актiлерiнiц бiрi - 1862 жылгы Моррилл федералдык жер беру туралы зацы (Morrill Federal Land Grant Act of 1862) жогары оку орындарын калыптастыруга елеулi ыкпал еткен. Ол Ак-тiге сэйкес, федералды Yкiметтiц шешiмiмен штат Yкiметтерiне жергiлiктi жерлердi сатуга руксат берiлдi жэне одан тускен каржыга инженерлiк, жаратылыстану жэне аграр-лык гылымдарды дамыту Yшiн эр штатта кемiнде бiр колледж куру мшдеттелдь Зацга сэйкес эрбiр штатка Конгрестегi орындар-дыц эркайсысы Yшiн 30000 акр (12140 га) жер бердi [12]. Жер сатудан тускен кара-жат штаттар жаца мектептер салуга, ауылшаруашылык жэне механика саласындагы заманауи мемлекеттiк немесе жеке меншш колледждер ашуга жумсады. Алайда, бул бастамалар 1890 ж. Екiншi Моррилл зацы кабылданганнан кейiн гана белсендi жYзеге асырыла бастады. Моррилл федералды жер гранты актiлерiнiц аркасында Канзас штат университетi (1863), Корнелл университет (1865), Калифорния университет (1868), Солтустк Джорджия ауылшаруашылык колледж! (1873) курылды. Сонымен катар, Х1Х гасырдыц аягында АКШ-тыц барлык штаттарында 1890 жылгы Екшш1 Моррилл зацы бойынша баска да кептеген мемлекет-тк жэне жеке меншш университеттердiц iргесi каланган10. Осы Актлердщ негiзiнде АКЩ-та мемлекетпк жогары оку орында-ры калыптаса бастады. Оган дейiн амери-кандыктар жеке меншiктегi Гарвард, Йель, Принстон университеттершде жогары бшм алган жэне окуга тусуде жыныстык жэне нэсшдш жагынан тецсiздiк болган [13]. Жер гранты аркылы калыптаскан колледждер ин-женерлш 6шмд! дамытты жэне АКШ-тагы техникалык бшм элемдiк кешбасшыга ай-налды. Азаматтык согыска дейiн американ-дык колледждер студенттерге классикалык зерттеулер мен гуманитарлык енердi YЙрет-т, ал кейiннен индустриалдык жэне эске-ри салада мамандар дайындау басшылыкка алынды [13].
Мемлекеттщ жер корынан белiнген жер телiмi мен оны сатудан тускен каражат АКЩ-та мемлекеттiк оку орындарын ашуга зор Yлес косты. Сонымен катар, зацнамалык реформалардыц негiзiнде жеке меншш уни-
listory
pic/land-grant-university
верситеттер ашуга да руксат етшдь Мыса-лы, Стэнфорд университетi соныц дэлелi. Калифорния штатыньщ сенаторы Лэланд Стэнфорд жэне оныц жубайы Джэйн Стэнфорд 1884 жылы он бес жасар жалгыз улы кайтыс болган соц баласыныц атына естелiк ретiнде университет ашу туралы шешiм ка-былдайды. Университеттщ абыройын кете-ру жэне оны Корнелл университетi Yлгiсiнде куру Yшiн Yлкен каржы жумсалып, сол университеттщ профессорлары мен тYлектерi тартылган. Корнелл университетi сол кезде А^Ш-тыц шыгысындагы ец мыкты университет ретшде танылып, заманауи бшм мен гылымды дамытуды максат еткен. Стэнфорд университет оныц iзбасары ретшде акаде-миялык моделiн устанып, жылдам дамуды кездеген. Ец бастысы, Стэнфорд универси-тетiнiц меншiгiнде iрi келемде жер аумагы болды, себебi келешекте сол жердiц аркасын-да университет каржылык тапшылыктардан шыгып, элем мойындаган компанияларды ез аумагына орналастырды.
Стэнфорд университетiнiц кампусы ка-ладан алыс жерде 8180 акр (33,1 шаршы километр немесе 3310 гектар) алкапта ор-наласкан Пало Альто фермасыныц орны-на салынды. Салыстырмалы тYPде айтып кетсек, ^азакстандагы ец Yлкен ^аз¥У ка-лашыгы 90 гектар жерде орналаскан, ягни Стэнфорд университетшщ аумагынан 36 есе кiшi екен. Стэнфорд университетi А^Ш-та Сан-Францискодан ощуспк-шыгыска карай шамамен 37 миль (60 км) кашыктыкта орналаскан. Стэнфорд университетшщ ашылга-нына жYЗ отыз жылдан астам уакыт ет-кенiмен, университетке тиесiлi жер келемi бiр метрге де кемiмеген, сол калпында 8180 акр келемiнде сакталган. Эрине, акпараттык технологиялар индустриясында революция жасаган Кремний алкабы Стэнфорд университетшщ аумагында курылганын бiлемiз жэне оныц дамуыныц мацызды сэттерiнiц бiрi - элемге эйгiлi кецселерi бар Стэнфорд индустриалды паркiн куру болды. Eastman Kodak, General Electric, Hewlett-Packard жэне баска да iрi компаниялар университетке ти-есш аумакта орналаскан. Tirni, Стэнфорд университетiнiц аумагын жергшкп сауда орталыктары, орта мектептер жэне баска да уйымдар жалга алып отырады. Ягни, жердi жалга беруден тYCкен каражаттыц барлыгы университеттiц эндаумент корына жинала бередi. БYгiнгi тацда Стэнфорд университетшщ Эндаумент коры 28,9 млрд доллар,
жылдык шыгыны 6,6 млрд доллар курайды екен11. Университетте окитын студенттердiц жалпы саны 18 мыцга, ал окытушы профес-сорлык курам 2,3 мыцга жуык. Бул статистика университеттiц каржылык мYмкiндiгi ете жогары екенiн бiлдiредi.
Стэнфорд Университеттщ 1891 жылы бекiтiлген Жаргысында оныц атауы «Leland Stanford Junior University»12 деп жазылган. Стэнфорд университетшщ Жаргысында о бастан пайда табу максат етшмеген, ягни 6y-гшп тiлмен айтканда, коммерциялык емес жеке меншш гылыми зерттеу университетi ретшде курылган. Ягни, университеттiц кызметiнен тYCкен барлык каржы тек университеттщ кажетiне жумсалады. Универ-ситеттiц баскару моделiнде ^амкоршылык кецесте iрi компаниялар мYшелiк етедi жэне жариялык пен ашык баскару кагидалары ай-кын кeрiнедi. Барлык мэселелер тиiстi мYД-делi тараптардыц катысуымен тец каралып шешiмiн табады. Стэнфорд университетi езшщ территориясында iрi технопарктер ашудыц, iрi бизнес компанияларына жерiн жалга берудщ аркасында университет пен бизнестiц арасында езара тиiмдi эрiптестiк орнатты [12]. Осыныц нэтижесiнде, Стэнфорд университетшщ профессорлары сол жерде орналаскан iрi компанияларда ез-дерiнiц гылыми жацалыктарын коммерци-яландыруга мYмкiндiк алды жэне гылыми зерттеу жумыстарын жYргiзгенге бизнес та-рапынан кажеттiлiк болган соц iрi келемде гылыми жобалар алатын болды. Университет тYлектерi студентпк кезден гылыми iз-денiспен айналысып, жаца стартаптар ашуга жэне жумыспен камтылуга мYмкiндiк алды. Ягни, сенатор Стэнфорд сыйга берiп кеткен iрi келемдеп жер университеттiц бYгiнге дешн дамуына бiрден бiр себеп болды.
Стэнфорд университетшщ озык тэж1ри-бесш Кембридж университетiнен де бай-кауга болады. Кембридж университетiнiц жанында Silicon Fen деп аталатын Кремний алкабы бар. Silicon Fen тарихы 1970 жылы Кембридж университет Кембридж гылыми паркш курган кезден бастау алады. Ол жерде мыцдаган iрi акпараттык технологиялар, электроника жэне биотехнология компания-лары мен iрi бизнес уйымдары орналаскан жэне университет профессорлары мен сту-денттерi тYрлi стартаптар ашып, гылыми жобалар жYргiзедi. Жалпы алганда, бул жерде 60 мыцнан астам адам жумыс iстейдi. Соган коса, элемге эйгш Apple, Microsoft, Toshiba
11 Эндаумент фонд Стэнфордского университета / https://facts.stanford.edu/administration/finances/
12 A History of Stanford / https://www.stanford.edu/about/history/
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
А
СП
О
СП
О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
NJ О NJ
компаниялары Кембриджде ез зертханала-рын ашкан. Кембридж университет! соцгы онжылдыкта 500-ден астам жогары техно-логиялык жэне компьютерлш компания-ларга 1 миллиард фунт стерлинг инвестиция салган. Казiрri кезде бул аймак Еуропадагы ец мацызды технологиялык орталыктардыц бiрiне айналды.
БYгiнгi тацда казакстандык жогары оку орындарында жасалып отырган реформалар-мен салыстырып караганда, ¥лыбритания мен АКШ-та Кембридж, Стэнфорд, Гарвард немесе езге де iрi университеттердщ азамат-тык кукьщтьщ мэртебесiн айкындау немесе оны езгерту туралы мэселе кетерiлмейдi. Себебi, олар эуел бастан коммерциялык емес уйым ретiнде курылып, пайда табуды кездемеген. Олар университет ретшде кыз-мет етедi жэне олардыц зацды тулга ретiнде мэртебесi мемлекеттi аса кызыктырмайды. Барлык тYCкен каражаты тек университеттщ кызметiне байланысты шыгындарга жум-салады жэне оны мемлекет немесе езге уй-ымдар иеленбейдi. Кыскасы, Кецес Yкiметi тусындагы университеттер мен институттар сиякты мемлекеттщ немесе жалпы когам-ныц игiлiгiне пайдаланылады. Керiп отырга-нымыздай, Казакстанда бYгiнгi тацда мем-лекеттiк кэсiпорын нысанында кызмет епп ^ турган улттык жэне мемлекетпк универси-¡3 теттердi жаппай коммерциялык емес акцио-¡¡5 нерлiк когам нысанына ауыстыру жYргiзiлiп ^г жатыр. Акционерлiк когам нысанындагы 1 зацды тулганыц эуел бастан коммерциялык пайда табуды кездейтiнiн жэне ондай зацды ^ тулганыц коммерциялык емес болуы мYмкiн ^ емес екенш, сондай ак бул терминдi мемле-о кеттiк университеттерге колдану тшмаз, х тiптi кауiптi екенi туралы жазылган болатын [14]. Алайда, Yкiметтiц Каулысымен жэне § Бшм жэне гылым министрлiгiнiц буйрыкта-
< рымен улттык жэне мемлекеттiк универси-с теттер акционерлiк когам нысанына ауысты.
< Нэтижесiнде, баскару органдарыныц атау-¡5 лары езгердi, ягни Байкау кецестерiнiц ор-£ нына Директорлар кецесi курылды. Экшш-^ ке орай, директорлар кецесiнiц шю курамы о бурынгыша калып, функциясында айтар-о лыктай езгерiс болмады. Кайта курылган т бул университеттер элi де министрлiкке тэу-^ елдi, сырттан каржы тартуга дэрменаз, биз-£ нес пен iрi компанияларды стэйкхолдерлер Ь ретiнде кызыгушылыгын оята алмай, ди-^ ректорлар кецесiне мYше ретiнде тарта ал-^ май отыр. Корытындылай келгенде, элемдш Ь университеттердiц баскару тэж1рибес жэне т казакстандык университеттерде жасалып
отырган реформалар керсепп отыргандай, улттык жэне мемлекетпк университеттердiц зацды тулга ретшде кукыктык нысанын езгерту оц нэтиже бермедь Тiптi, зац гылы-мында езге елде жок, тYсiнiксiз, кукыктык табигаты дурыс емес «коммерциялык емес акционерлш когам» деген зацды тулга ны-саны пайда болды. Корыта айтканда, iс жYзiнде, казiргi кезде улттык жэне мемлекетпк университеттердiц куны акцияларга белшш, кукыктык тургыдан жекешелен-дiру каут туындап тур. Жакын уакытта осы университеттер 2000 жылдардыц басында орын алган жагдайды кайталап, болымсыз акшага немесе тегiн жекешелендiрлiп кету кауЫ бар [15].
Казакстан Республикасыныц жогары бшм саласындагы аталган кукыктык мэсе-лелердi жэне элемдiк тэжiрибенi ескере отырып, ТYркiстан облысында салынуы усынылып отырган жаца университеттiк кампустыц баскару жYЙесiн заман талабына сай епп коммерциялык емес зерттеу университет ретiнде университеттiц жаргысында бекiткен жен. КР Президентi мен Yкiметi беюткендей, Назарбаев Университетi Yл-гiсiнде жасау Yшiн, жаца кампустар сондай кукыктык артыкшылыктарга ие болу ке-рек. Эрине, каржылык жагынан камтамасыз етiлуi анагурлым темен болуы мYмкiн, бiрак саяси, уйымдастырушылык жэне кукыктык жагынан кедергшер болмай, жумыс жYр-гiзiлуi тиiс. Ол жерде ТYркiстан облысыныц басшылыгы жэне Yкiмет арасында тыгыз жумыстар жYргiзiлiп, кала сыртынан немесе бос тау етегшдеп эдемi жерлердi iрi келем-де жаца салынатын университеттiц меншш-не аудару керек. Жогарыда керсетiлгендей, агылшын елiнiц корольдерi мыц жыл бурын Лондоннан жYЗ шакырым жерден Оксфорд пен Кембридж университеттершщ iргесiн калаган жэне ондай саясаттыц дурыс екенiн талай гасырлар еткен соц уакыт керсеттi. Ол университетпк кампустар мемлекеттiц ерекше коргауында болып, аякка турып кет-кенше Yнемi колдау керсетiлуi тиiс. Облыс басшылыгы экономикалык инфракурылы-мын, жол, жарык жэне энергиямен камта-масыз ету жагына, жергiлiктi мэселердi шешуде Yлкен рел аткаратыны анык жэне сол аркылы мыцдаган адамды жумыспен камтып, курылыс жэне езге де компания-ларга тапсырыстар тYседi. Мундай iрi жоба бYгiнгi тацда бiркатар экономикалык жэне элеуметпк мэселелердi шешуге жэне бо-лашакта iрi халыкаралык гылыми зерттеу университеттерiн, олардыц жанына замана-
уи технопарктер мен бизнес компанияларды ашуга экеледь АКШ пен Англияныц тэж1ри-бес керсетiп отыргандай, тек солай гана бшмге негiзделген экономиканы калыпта-стырып, кершi елдердiц арасында кешбас-шыга айналуга болады. Казакстан Респу-бликасы осындай жобаныц негiзiнде Орта Азиялык бiлiм Хабына айналып, кершiлес елдерден жYЗ мыцдаган студенттер мен ту-ристердi тартуга мYмкiндiк алады.
Жогарыда айтылгандай, екi университет-тiк кампус есю университеттердiц базасын-да салынатыны кезделiп отыр. Ол универси-теттер кала орталыгында орналаскан жэне оныц мацайындагы жер учаскелерiнiц бiр соттыгы он мыцдаган доллар туратыны бел-гiлi. Университеттiк кампус ашу Yшiн кемш-де 500-1000 гектар, тшп Стэнфорд уни-верситетi Yлгiсiнде 3310 гектар жер кажет. Жерi жок университеттiц университеттiк кампус болуы мYмкiн емес екенiн элемдiк тэж1рибе керсетш отыр. Iрi келемдегi жер белш беру - жаца университетке езш езi каржыландыруга негiз болатын бiрден бiр жол. Бул оларга табыс кездерiн эртарап-тандыруга жэне каржылык турактылыкка, сондай-ак технологиялык парк ашуга жэне Стэнфорд университет сиякты тшсп MYД-делi тараптарды тартуга мYмкiндiк бередi. АКШ тэжiрибесiмен салыстырганда Ка-закстанда жердi сатудыц кажетi жок, оны туракты уакытка университеттiц балансы-на тегiн беру кажет. Жер сату ел арасында дау тугызып халыктыц наразылыгын туды-руы мYмкiн. Ал университет жердiц меншiк иес ретiнде жалга берiп отырады. АКШ пен ¥лыбританияныц тэжiрибесi керсеткендей, Yлкен жер учаскелерi университеттердiц меншiгiне сыйлык ретiнде немесе акысыз негiзде мемлекет басшысы немесе штаттыц билеушiлерi мен зац шыгарушы органдары-ныц актiлерiмен берiлген [10]. Бул тэж1ри-бе Казакстанныц жагдайында пайдалы болуы мYмкiн. Мысалы, ТYлкiбас, Сарыагаш аудандарында жэне ТYркiстан каласыныц мацында университет калашыктарын салуга болатын табигаты керкем, тамаша жерлер бар. ТYркiстан облысыныц аумагы Англияныц аумагымен шамалас, климаттык жэне ауа райы жагдайы колайлы жэне агылшын елiнiц тэжiрибесi керсетiп отыргандай, келе-шекте 150 университет пен ею жарым миллион студента оцай кабылдай алады. Адам саны жагынан да, кершшес Эзбекстан, Кыргызстан жэне езге Орталык Азия елдерiнiц жакын жэне тыгыз орналасканын ескерсек, жаца кампустар жеткшкп студент санымен
камтамасыз етшетшше кYмэн жок. Еуропа-да Англияга бэсекелес Франция, Германия, Италия, Испания сиякты жогары бiлiмi жак-сы дамыган iрi елдер бар, ал бiздiц жагдайда Орталык Азияда халыкаралык бiлiм хабы болган ел немесе кала элi де жок жэне жакын арада болу мYмкiндiгi де аз. Сондыктан да, Казакстанныц осы жобаны жYзеге асыруына кершiлес елдер тарапынан аса бэсекелестiк жок жэне бул колайлы болып отыр.
Университетак кампустарды ТYркiстан облысыныц аумагында салуды усынып оты-рганымыздыц тагы бiр себебi, жогары бiлiм берудiц элемдш тэжiрибе керсеткендей, оцтYCтiк аймактарда орналаскан елдер мен калалар шетелдiк студенттердщ келуi Yшiн колайлы орын болып табылады [8]. Буган мысал ретшде аз уакыт iшiнде кершi ел-дердiц бiлiм беру орталыгына айналган Малайзия, Сингапур, Гонконг, Бiрiккен Араб Эмiрлiктерi сиякты Азия елдерi мен кала-ларын атауга болады. Кампустыц географи-ялык тургыдан орналаскан жерi ете мацыз-ды. Бул университет каласы тек кана казак студенттерi Yшiн гана емес, сонымен катар 33 миллионнан астам халкы бар Эзбекстан, 6 миллионнан астам халкы бар Кыргызстан жэне баска да ТМД елдерi сиякты кершiлес елдердiц студенттерi Yшiн тартымдылык орталыгына айналуы мYмкiн. Казакстанныц Е 19 миллион халкын ескере отырып, жалпы р алганда бул жобага 50 миллионнан астам ха- К лык тартылуы мYмкiн. 2019 жылгы акпарат и бойынша М. Эуезов атындагы Ощуспк Ка- р закстан университетiнде Эзбекстаннан кел- У ген 7000-нан астам студент окыган екен. Бул А кэдiмгi аймактык университет, онда сабактар А казак жэне орыс тшдершде жYргiзiледi жэне о Назарбаев Университет Yлгiсiндегi халыка- Д ралык бiрлескен багдарламалар жок. Эуезов Е атындагы Ощуспк Казакстан универси- Ь тепнде Эзбекстан елiнен мыцдаган студент В окып жYргенi сапалы бiлiм берудщ негiзiн- И де десек, езiмiздi алдаганымыз болады. Ол р жерге непзшен Эзбекстанныц жогары бiлiм В саласында мектеп бiтiрушi студенттердiц О жогары бiлiм алуда шектеулер болган соц И амалсыз окуга тYCкендер окиды. Оны 2020 ф жылы акпан айында Эзбекстан Республи- р касыныц саясаты езгерген кезде кердш. Yш Ц кYннiц Yшiнде Эуезов атындагы Ощуспк и Казакстан университепнен терт мыц Эзбек- к стан студенттерi елiне кайтамыз деп кужат- № тарын кайтарып алган [16]. Елше кайтып (( жаткан студенттердщ айтуынша, казак тiлiн Yйрену уакыт алады, ал орыс тшн умытып Е^ калгалы кай заман деп акпараттар берген. 1
IN
о
IN
CL
< z
CL
О в х
о
СП
О
СП <
< СП
ь
-О
с;
ш £
Ч О X
о <
РЛ
X
ь
Эзбек елiнiц студенттерiнiц елiне кайту жагдайы Шымкенттiц баска да университет-терiне каржылык тургыдан ауыр сокты деу-ге болады. Демек, бул жагдай орыс немесе казак тшнде бшм берiп, халыкаралык уни-верситеттiк кампус калыптастыру мYмкiн емес екенiн тагы дэлелдеп отыр.
Егер ТYркiстан облысында агылшын тшнде окытатын элемдiк децгейдегi жога-ры оку орындары кершiлес елдер Yшiн кол жетiмдi багамен ашылса, мысалы, оку акы-сы Казакстанныц улттык университеттерi багасымен тец болса, онда, эрине, ^рш! елдерден жэне езiмiздiц елден де мыцдаган талапкерлер агылады. Казiр Казакстандагы улттык университеттердегi багалар бакалавриат Yшiн 1 миллион тецгеден, магистрату-рага 1,5 миллион тецгеден, докторантурага 2,3 миллион тецгеден асты (БЕМ, 2020). Бул бага Шыгыс Еуропаныц жетекшi универси-теттершде оку багасына тец. Tirni Бристоль университетшде (¥лыбританияныц !р! гылыми зерттеу университеттерiнiц 6!р!) ез азаматтары Yшiн докторантурада окудыц 6!р жылы шамамен 2,5 миллион тецгеш курай-ды, мысалы, PhD докторантурада кYндiзгi белiмде окитын студенттер Yшiн бага 4368 фунт стерлинг, сырттай оку Yшiн 2138 фунт стерлинг курайды13, ал Л. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшде сол маман-дыктар бойынша докторантурада 2,3 миллион тецге жэне эл-Фараби атындагы Казак улттык университетшде оку акысы 2,2 миллион тецгеш курайды. Ал Еуропаныц орташа децгейдеп университеттершде оку акысы тшт темен болып келедi.
Бул жерден шыгатын негiзгi идея универ-ситеттiк кампуста бшм алу жэне гылыми зерттеу тш агылшын тшнде болуы керек. Бул жогарыда аталган максатка жетудiц не-пзп куралы. Ягни, шынайы тYPде Назарбаев Университет Yлгiсiнде университет куру Yшiн мацызды факторлардыц 6!р!. Халыкаралык бшм берудегi агылшын тшнщ рель не келетiн болсак, бшм саласындагы белгiлi сарапшы Филип Альтбах бYгiнде агылшын тш 21-гасырдыц латиницасына айналганын айтады [3]. Соцгы жылдары Германияныц, Францияныц, Голландияныц жэне баска да Еуропа елдерiнiц кептеген жетекшi университеттершде оку агылшын тшнде жYр-гизшедь Казакстан Республикасыныц 6!л!м жэне гылым саласына белетiн бюджеттiк каржысыныц шектеулi екенiн ескере оты-
рып, кампустар негiЗiнен акылы негiзде окыгысы келетiн шетелдiк жэне отандык студенттерге багытталуы кажет. Эрине, бюджеттiц шамасына карай гранттар да бе-руге болады. Тек шетелдш студенттер мен профессорларды тарта отырып, университет Орталык Азия аймагындагы халыкаралык бшм хабына айнала алады [3]. Осы айтка-нымыздыц дэлелi ретiнде СYлеймен Деми-рель университетiн келтiрсек болады. Алма-ты каласынан сыртта Каскелец ауданында орналасканымен, заманауи университеттiк кампус бен агылшын тшнде сабак жYргiз-гендiктен, оку акысыныц казакстандык уни-верситеттерден анагурлым жогары екенiне карамастан студенттерiнiц саны есiп келуде. Казiргi кезде ол университетте жетi мыцнан астам студент окиды, бiлiм багдарламала-рыныц 62% агылшын тiлiнде, 20% - казак тшнде, ал 18% казак, орыс жэне агылшын тшдершде окытылады14.
БYгiнгi тацда, ТYркiстан каласы арнайы экономикалык аймак ретiнде бектлд^ ен-дiгi кезде осындай режимдi облыс децгей-iнде жариялау керек. Yкiмет жэне облыс басшылыгы тарапынан арнайы багдарлама кабылданып, тиiстi нормативтк актiлер ка-былдануы тиiс. Америка мен Улыбрита-ния университеттерiнiц тэжiрибесiн ескере отырып, ец алдымен iрi келемдегi жер белу мэселесiн шешу кажет. Жергiлiктi меценат-тар немесе елiмiздiц не шетелдiк казактар кайырымдылык керсетiп езiнiц атын немесе ез эулетшщ атын берем десе де шек койылмау керек. Кайырымдылык кандай кордан тYCкенiн жэне оныц зацды немесе зацсыз екенш кудаламай кабылдау керек. Казакстанда орта жэне iрi бизнесте iрi кэсш-керлер аз емес. АКШ пен Улыбританияныц тарихына CYЙенiп, жогары бшм саласына каржы салам деген дэулетп азаматтардыц бизнесiне салыктык немесе езге де жецш-дiктер беру керек [17]. БYгiнгi тацда зац мен кудалаудан корыккан бiраз азаматтар Еуропа елдершде бiлiм мен мэдениет саласына iрi келемде меценаттык жасап, тшт сол ел-дердiц азаматтыгын алып жаткан жагдай-лар аз емес. Сол акшаныц елiмiзде калуына жэне бiлiм саласын дамытуга жумсау Yшiн кукыктык тургыдан жагдай жасау керек. Бул туралы кезiнде Президент Н. Назарбаев легализация жариялап, келецкеде жаткан акшаны шыгару керек деп жариялаган бола-тын.
13 University of Bristol, Home/EU postgraduate research tuition fees of the. 2021. Available at: http://www.bristol.ac.uk/students/ support/finances/tuition-fees/pgr/home/
14 Общая информация об Университете имени Сулеймана Демиреля/https://sdu.edu.kz/ru
Мемлекетпк багдарламалар мен зацна-мада жогары оку орындарына каржылык, уйымдастырушылык жэне академиялык автономия беру кажеттш кезделген, алайда ол iс жYзiнде элi де толык керiнiс таппай отыр. Жацадан салынатын университеттiк кампустарга мейлiнше каржылык автономия бершу керек. Стэнфорд университетiнiц тэжiрибесiн басшылыкка алып, универси-теттiц баскару органдарына бизнес пен ин-дустрияныц екшдерш тарту кажет. Yкiмет пен облыс басшылыгы осы жобаныц жYзеге асырылуына мYДделi болып, уйымдасты-рушылык жагынан барынша жагдай жасап, колдау керсету керек. Бiр сезбен айтканда, кешендi тYPде жумыстар жYргiзiлу кажет.
Эз кезегшде бул жобаныц жYзеге асы-рылуы жергiлiктi туризм мен бизнест кете-руге елеулi ыкпал ететЫ анык. Осы жобаны жYзеге асырудыц негiзiнде ТYркiстан облы-сында туризмдi дамытуда Yлкен алга жыл-жулар болады деген болжам бар [18].
^орытынды. Бул макалада Казакстан Республикасыныц ощуспк аймагында жогары оку орындарын модернизациялауга ка-тысты бiркатар саяси жэне кукыктык мэсе-лелер талкыланды. Осы орайда ТYркiстан облысыныц аумагында жаца университеттiк кампустар ашу колайлы екенi жэне мундай
саяси шешiм сол ецiрдiц жэне жалпы мем-лекеттiц жогары бiлiм саласын жаца сатыга шыгаруга, экономикасы мен туризмш дамы-туга септiгiн тигiзетiнi айтылды. АКШ пен ¥лыбританияныц алдыцгы катарлы универ-ситеттерiнiц пайда болу тарихына кыскаша шолу жасалып, олардыц пайда болуына мем-лекеттiк кордан жэне жеке филантроптар тарапынан iрi жер алкаптары тегiн берiлгенi негiз болганы аныкталды. Заманауи универ-ситеттiк кампустардыц меншшнде iрi жер алкаптарыныц болуы олардыц кэсiпкерлiк элеуетiн арттырып, каржылык тургыдан тэуелсiз болуыныц кепiлi екенi керсетшдь Сондай-ак, университет аумагында жога-ры технологиялык компаниялар мен бизнес орталыктарын ашу бiлiм мен гылыми зерт-теу жумыстарын сапалы децгейге шыгаруга непз болатыны айтылды. Жаца универси-теттiк кампустардыц салудыц нэтижесiнде кершшес елдерден студенттер мен профес-сорлар тартылуы артып, туризм каркынды тYPде дамиды деп кYтiлуде. Университеттiк кампустарда бшм беру мен гылыми зерттеу жумыстарын агылшын тiлiнде жYргiзу олардыц халыкаралык мэртебеге шыгып, Орта-лык Азия елдерiнде бiлiм хабына айналуга мYмкiндiк тугызады деген болжам жасалды.
B^EEHETTEP |
s
1. Den Heijer A.C., & Curvelo Magdaniel F.T.J. 2018. Campus-City Relations: Past, Present, H and Future. In: Meusburger P., Heffernan M., Suarsana L. (eds) Geographies of the University. S Knowledge and Space, vol 12. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-75593-9_13
2. Hebbert, M. 2018. The campus and the city: a design revolution explained. Journal of Urban > Design, 23:6, 883-897, DOI: 10.1080/13574809.2018.1518710 g
3. Altbach, P. & Salmi, J. 2011. The Road to Academic Excellence: the Making of World-Class g Research Universities. Washington DC: The World Bank. Available at: https://openknowledge. a worldbank. m
4. Hazelkorn, E. 2009. "Rankings and the Battle for World-Class Excellence: Institutional c Strategies and Policy Choices. Higher Education Management and Policy, 21 (1): 1-22. A
5. Shattock, M. 2017. The 'world class 'university and international ranking systems: what are s the policy implications for governments and institutions? Policy Reviews in Higher Education, A 1:1, 4-21. g
6. Arutyunova, A. 2020. Development of the human factor in the conditions of the transforming o Russian economy. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering, 940 012104. H D0I:10.1088/1757-899X/940/1/012104 g
7. Milian R.P., & Rizk J. 2018. Do university rankings matter? A qualitative exploration ^ of institutional selection at three southern Ontario universities, Journal of further and higher jz education. Vol. 42, No 8, 1143-1155.
8. Rungfamai, K. 2018. Governance of National Research University in Southeast Asia: the S case of Chiang Mai University in Thailand, Studies in Higher Education, 43:7, 1268-1278.
9. Tokayev, K-Z. 2019 Iz prezentatsii 32-y sessii Sovetskikh inostrannykh investorov 4 iyulya 6 2019 goda. Available at: https://www.inform.kz/ru. 2
10. Prenatt, S. L. 1995. The endowment goose and its golden eggs. Journal of Accountancy, g 180. 66-72.
11. Acharya, Sh., Dimson, E. Endowment Asset Management: Investment Strategies in Oxford and Cambridge. OUP Oxford, 2007. - 386p.
12. Cowley, W. H., & Williams, D. International and historical roots of American higher education. New York: Garland Publishing, Inc, 1991.
13. Allen, W. R., & Jewell, J. O. (2002). A backward glance forward: Past, present, and future perspectives on historically black colleges and universities. Review of Higher Education
14. Алтынбасов Б.О. Мемлекетттуниверситеттердщ азаматтыц цщыцтыц мэрте-бесшц реформасы: теориялыц жэне практикалыц мэселелер /Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, 2020, №4 (62), 73-82.
15. Huisman, J., Smolentseva, A., and Froumin, I. (Eds.). (2018). 25 Years of Transformations of Higher Education Systems in Post-Soviet Countries. Reform and Continuity. Palgrave Macmillan. 482 p.
16. Абрамова, И. Тысячи узбекских студентов покидают казахстанские вузы. Зачем им это / https://liter.kz/uzbekistan-inicziiroval-kampaniyu-po-vozvrashheniyu-svoih-studentov-na-rodinu/
17. Амандыкова С.К., Алтынбасов Б.О. Жаhандану жагдайында жогары оцу орында-рын басцарудыц модельдерi: тарихи-цщыцтыц аспектiлерi / Вестник Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова. Серия Право. № 2 (98). 2020. - c. 49-61
18. Altynbassov, B. et al. (2021). The Establishment of International University Campuses as a Key Factor in the Development of Local Tourism in the Turkestan Region in Kazakhstan: Economic and Legal Aspects. Journal of Environmental Management and Tourism, (Volume XII, Fall), 6(54): 1454-1464. DOI:10.14505/jemt.v12.6(54).03
REFERENCES
1. Den Heijer A.C., & Curvelo Magdaniel F.T.J. 2018. Campus-City Relations: Past, Present, and Future. In: Meusburger P., Heffernan M., Suarsana L. (eds) Geographies of the University. Knowledge and Space, vol 12. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-75593-9 13
2. Hebbert, M. 2018. The campus and the city: a design revolution explained. Journal of Urban Я Design, 23:6, 883-897, DOI: 10.1080/13574809.2018.1518710
™ 3. Altbach, P. & Salmi, J. 2011. The Road to Academic Excellence: the Making of World-Class to Research Universities. Washington DC: The World Bank. Available at: https://openknowledge. worldbank.
4. Hazelkorn, E. 2009. "Rankings and the Battle for World-Class Excellence: Institutional ^ Strategies and Policy Choices. Higher EducationManagement and Policy, 21 (1): 1-22. §■ 5. Shattock, M. 2017. The 'world class'university and international ranking systems: what are z the policy implications for governments and institutions? Policy Reviews in Higher Education, § 1:1, 4-21.
g 6. Arutyunova, A. 2020. Development of the human factor in the conditions of the transforming >g Russian economy. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering, 940 012104. 8 DOI:10.1088/1757-899X/940/1/012104
< 7. Milian R.P., & Rizk J. 2018. Do university rankings matter? A qualitative exploration ^E of institutional selection at three southern Ontario universities, Journal of further and higher
< education. Vol. 42, No 8, 1143-1155.
Ь 8. Rungfamai, K. 2018. Governance of National Research University in Southeast Asia: the 5 case of Chiang Mai University in Thailand, Studies in Higher Education, 43:7, 1268-1278.
9. Tokayev, K-Z. 2019 Iz prezentatsii 32-y sessii Sovetskikh inostrannykh investorov 4 iyulya о 2019 goda. Available at: https://www.inform.kz/ru.
§ 10. Prenatt, S. L. 1995. The endowment goose and its golden eggs. Journal of Accountancy, J 180. 66-72.
11. Acharya, Sh., Dimson, E. Endowment Asset Management: Investment Strategies in Oxford s and Cambridge. OUP Oxford, 2007. - 386p.
§ 12. Cowley, W. H., & Williams, D. International and historical roots of American higher ^ education. New York: Garland Publishing, Inc, 1991.
x 13. Allen, W. R., & Jewell, J. O. (2002). A backward glance forward: Past, present, and future Й perspectives on historically black colleges and universities. Review of Higher Education
cn
14. AltynbasovB.O. Memlekettikuniversitetterd^ azamattyilYiyityimartebesin^ reformasy: teorijalyi zhane praktikalyi maseleler / Vestnik Instituta zakonodatel 'stva i pravovoj informacii Respubliki Kazahstan, 2020, №4 (62), 73-82.
15. Huisman, J., Smolentseva, A., and Froumin, I. (Eds.). (2018). 25 Years of Transformations of Higher Education Systems in Post-Soviet Countries. Reform and Continuity. Palgrave Macmillan. 482 p.
16. Abramova, I. Tysjachi uzbekskih studentovpokidajut kazahstanskie vuzy. Zachem im jeto / https://liter.kz/uzbekistan-inicziiroval-kampaniyu-po-vozvrashheniyu-svoih-studentov-na-rodinu/
17. Amandykova S.K., Altynbasov B.O. Zhahandanu zhazdaiynda zhozary oyu oryndaryn basцarudyц model'deri: tarihi-iYiyityi aspektileri / Vestnik Karagandinskogo gosudarstvennogo universiteta im. E.A. Buketova. Serija Pravo. № 2 (98). 2020. - c. 49-61
18. Altynbassov, B. et al. (2021). The Establishment of International University Campuses as a Key Factor in the Development of Local Tourism in the Turkestan Region in Kazakhstan: Economic and Legal Aspects. Journal of Environmental Management and Tourism, (Volume XII, Fall), 6(54): 1454-1464. D0I:10.14505/jemt.v12.6(54).03
ZQAI
q
x
Т
(JÜ
А
о x о
Д А
er
q
СП А
> СП
О
СП
О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
nj
о
