МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТТЕРДІҢ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ РЕФОРМАЛАР

Алтынбасов Бақыт Өмірханұлы

УДК: 347.211

МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТТЕРДЩ БАСЦАРУ ОРГАНДАРЫН ЖЕТ1ЛД1РУДЕГ1 К^ЦЬЩТЬЩ ЖЭНЕ ¥ИЫМДАСТЫРУШЫЛЬЩ РЕФОРМАЛАР

Бакыт Эм^рханулы Алтынбасов

Куцыц жэне элеуметтж гылымдар факулътеттщ докторанты, Бристоль Университет1, ¥лыбритания, Зац гылымдарыныц кандидаты, цауымдастырылган профессор, [email protected]

ТYйiн свздер:университеттер, басцару ЖYйесi, коммерциялыц емес акционерлж цогамдар, муддел1 тараптар, реформа.

Аннотация. Агымдагы жылы Казацстан Республикасында бiрцатар улттыц жэне мемлекеттж университеттер шаруашылыц цуцыгындагы мемлекеттж кэсторын нысанынан коммерциялыц емес акционерлж цогам нысанына квшу Yстiнде. Колданыстагы зацнамадагы мундай жагдай азаматтыц цуцыц гылымындагы улкен взгерютердщ бiрi болды деп айтуга болады. Куцыцтыц мэртебеЫ взгерген мемлекеттж университеттер ендт кезде вздертщ басцару органдарын корпоративтж басцару сипатында дамыту Yшiн директорлар кецест, басцарма, шк аудит жэне взге де органдарын цуруда.

Осы тацырыпца цатысты халыцаралыц гылыми эдебиеттердi зерттеудщ нэтижестде, университеттщ басцару моделт дурыс тацдау оныц тшмдшгт арттыратынын байцадыц. Зерттеу барысында басцару моделъдерiне цатысты агенттж, сешмгерлж, корпоративтж жэне стейкхолдерлж моделъдер теориясы царастырылды. Нэтижестде, цазацстандыц мемлекеттж университеттерде корпоративтж басцару моделт енгiзу квзделгешне царамастан, тэжiрибеде сешмгерлж моделъдщ белгiлерi квршс табатыны аныцталды. Осы тургыдан цараганда, реформага ушырап жатцан университеттердщ басцару моделъдерт эл\ де гылыми зерттеу цажет деген усыныстар жасалды.

Акционерлж цогам туралы зацнаманы жэне жекелеген мемлекеттж университеттердщ жаргыларын зерттеудщ нэтижестде, олардыц басцару органдарыныц жауапты позицияла-рын жогары бшм саласындагы уэктеттг мемлекеттж органдардыц лауазымды тулгалары атцарып отырганын кврдж Байцау жэне директорлар кецестертде тврагалыц жэне мYшелiк етуш1 лауазым иелерШц ацысыз цызмет етуг оларга цосымша мiндеттердi бiржацты жук-теудг кврсетт отыр. Бул жагдай вз кезегтде басцару органдарыныц тшмд1 цызмет етугне кедергi болуы мYмкiн деген болжамдар жасалды. Сондай-ац, дамыган елдердщ тэжiрибесiне суйешп, басцару органдарына внеркэст компаниялары мен бизнес вкшдерт мYшелiкке тарту жэне ортац басцару моделт енгiзу усынылды. Осындай себептердщ негiзiнде университеттщ басцару органдарын цуру жэне олардыц цызмет етуте цатысты нормативтж базаны элi де жетiлдiру керек деген усыныстар жасалды.

ПРАВОВЫЕ И ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ РЕФОРМЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОРГАНОВ УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННЫХ УНИВЕРСИТЕТОВ

Алтынбасов Бахыт Омирханович

Докторант Факулътета права и социалъных наук Бристолъского университета, Великобритания, кандидат юридических наук, ассоциированный профессор, [email protected]

Ключевые слова: университеты, система управления, некоммерческие акционерные общества, заинтересованные стороны, реформа.

Аннотация. В настоящее время идет процесс трансформации ряда националъных и государственных университетов Республики Казахстан из государственных предприятий на праве хозяйственного ведения в некоммерческие акционерные общества. Необходимо отметитъ, что подобные поправки в действующем законодателъстве стали одним из крупных изменений в науке гражданского права. Государственные университеты, чей правовой статус изменился, теперъ формируют свои советы директоров, правление, внутренний аудит и другие органы для формирования корпоративной формы управления.

В резулътате анализа научной литературы по данной теме мы обнаружили, что правилъ-

Ш Вестник Института законодательства и правовой информации РК

№5 (63) - 2020

ный выбор модели управления вузами способствует повышению их эффективности. Модели управления вузов были рассмотрены на основе теории агентства, теории доверительного управления, теории корпоративного управления и теории стейкхолдеров. Несмотря на то, что государственная политика в Казахстане направлена на внедрение корпоративной формы управления, было выявлено присутствие признаков доверительной модели управления. Следовательно, предлагается дальнейшее теоретическое изучение моделей управления государственных университетов.

В результате изучения законодательства об акционерных обществах и уставов отдельных государственных вузов было выявлено, что ответственные должности в органах корпоративного управления государственных университетов занимают должностные лица уполномоченных государственных органов в сфере высшего образования. Тот факт, что председательство и членство в наблюдательных советах и советах директоров являются неоплачиваемой, показывает одностороннее навязывание дополнительных обязанностей. Предполагается, что эта ситуация, в свою очередь, может негативно отразиться на эффективности органов управления. Также, исходя из опыта развитых стран, было рекомендовано привлечь представителей промышленных компаний и бизнеса в органы управления вузов. Следовательно, в целях создания эффективной формы управления университетов предлагается продолжить работу по совершенствованию нормативно-правовой базы.

LEGAL AND ORGANIZATIONAL REFORMS IN THE IMPROVEMENT OF THE GOVERNANCE BODIES OF PUBLIC UNIVERSITIES

Altynbassov Bakhyt Omirkhanovich

Doctoral student of the Faculty of Law

and Social Sciences, University of Bristol, UK Candidate

of Legal Sciences, Associate Professor,

[email protected]

Keywords: universities, governance system, non-profit joint stock companies, stakeholders, reform.

Abstract. This year, a number of public universities of the Republic of Kazakhstan are being transformedfrom state-owned enterprises to non-profit joint-stock companies. It should be noted that such amendments to the current legislation have become one of the major changes in the science of civil law. Public universities, whose legal status has changed, now form their boards of directors, supervisory boards, internal audit and other bodies to form corporate governance.

Comparative analysis of international research literature on this topic shows that the correct choice of the governance model for universities contributes to their efficiency. Within the framework of this study, governance models were considered based on agency theory, trustee theory, corporate governance theory, and stakeholder theory. As a result of the study, it was revealed that although the government intends to establish the corporate governance model in public universities in Kazakhstan, actual governance model of universities has signs of a trustee governance model. Therefore, further theoretical study of public university governance models is proposed.

As a result of studying the legislation on joint-stock companies and the charters of certain public universities, it was revealed that responsible positions in the corporate governance bodies of public universities are occupied by officials. The fact that chairmanships and memberships on supervisory boards and boards of directors are unpaid shows a unilateral imposition of additional responsibilities. It is assumed that this situation, in turn, may negatively affect the effectiveness of the governing bodies. Also, based on the experience of developed countries, it was recommended to involve representatives of industrial companies and businesses in the governance bodies of universities. Consequently, in order to create an effective form of university governance, it is proposed to continue work to improve the regulatory framework.

Kipicne

Соцгы он жылда жаИанданудыц ы;па-лымен ^азакстанныц жогары бшм жYЙесiнде жэне университеттердщ баскару органдарын жетiлдiруде кYрделi реформалар жYргiзiлуде. Мвддай реформалардыц зацды непздершщ

бiрi ретшде 2010 жылы 12 наурызда Будапеш-тте ^азакстанныц Болон процесшщ ресми мYшесi ретшде танылуын айтуга болады. Сол кезден бастап отанды; жогары бшм жYЙесiн-де Батыс елдершщ тэжiрибесш енпзу колда-ныстагы зацнаманыц шецбершде жYзеге асы-

рыла бастады. 2011 жылдыц 1 кацтарынан бастап елiмiзде ж^мыс iстеп т^рган 200-ге жуы; диссертациялы; кецестер таратылды. Кецестк дэуiрден калган гылым докторы мен кандидаты дэрежес тарихтыц койнауына кетш, оныц орнына бакалавр, магистр жэне доктор PhD академиялы; дэрежелерi енпзш-дi. М^ндай кYрделi реформалар гылыми ка-уымдасты; Yшiн кутпеген жагдай болып, кеп сыни кезкарастар да орын алды. Алайда, уакыт ете келе университеттер мен окытушы-про-фессорлы; курам жаца жYЙеге икемделш, жаца талаптарга сай жумыс ютеп Yйрендi.

Жогары бiлiм саласын баскару жYЙесiнде Батыстыц озык тэжiрибесш енпзуге багыт-талган мемлекеттщ саясаты ерекше кукыктык мэртебеге ие. ОЫресе, ол улттык жэне мем-лекеттiк университеттердщ баскару органда-рын реформалаудан кершю табады. БYгiнгi тацда, мемлекеттiк университеттердщ баскару органдарында курылымдык реформалар жYргiзу саясаты ^азакстан Республикасыныц Бшм мен гылымды дамытудыц 2020-2025 жылдарга арналган Мемлекеттiк багдарла-масында кезделген. Аталган Багдарламаныц мшдеттершщ бiрi ретшде «жогары оку орын-дары кызметшщ тиiмдiлiгi мен жариялыгын арттыру Yшiн мемлекеттiк жогары оку орын-дарында байкау кецестерi мен директорлар кецестерш жетiлдiру жалгастырылады»1 деп керсетiлген. Ягни, университеттердщ баскару моделiн жетiлдiру мемлекеттщ стратегиялык максаттары ретiнде танылып отыр. врине, мундай багыттагы саяси концепция оныц ал-дындагы мемлекеттiк багдарламаларда да ай-тылып, алгашкы кадамдары 90-шы жылдар-дыц соцында басталган болатын. Yкiмет пен министрлiк тарапынан Багдарламада кезделген идеяларды жYзеге асыру жоспары жаса-лып, тиют нормативтш-кукыктык базасы да дайындалды. Осындай стратегияныц тещре-гiне 2000-шы жылдары мемлекеттiк универ-ситеттердi акционерлiк когам нысанына ауы-стыру жэне сол аркылы жекешелендiру жэне коммерциялык уйымга айналдыру процесi басталды. Сол кезден бастап, ^Р Азаматтык кодексi, Акционерлк когамдар туралы зац жэне езге де колданыстагы зацнамага тиiстi езгерютер енгiзiлiп отырды. Бiртiндеп жеке меншкке жартылай немесе толыгымен еткен университеттерде директорлар кецес жэне езге де коммерциялык уйымдарга тэн баскару органдары курыла бастады. Ал улттык жэне мемлекеттш университеттерде корпоративтiк

баскару жYЙесiн енгiзу максатында 2010 жылдардан бастап камкоршылык кецестер енгiзiлдi. Алайда, бул саясат максатына жет-пей, тшмЫз деп табылды. Нэтижесiнде, 2016 жылдан бастап камкоршылык кецестердiц орнына байкау кецестерi курылды жэне езге де баскару органдары жумыс iстей бастады. Дегенмен, тэжiрибе керсетiп отыргандай баскару органдарыныц курамы мен функци-ясы жиi езгерiп, элi де тшст децгейде кыз-мет етпей отыр. Осындай тураксыз реформа-лардыц нэтижесiнде, 2019 жылы 11 казанда ^Р Yкiметiнiц ^аулысымен 25 улттык жэне мемлекеттiк университеттер шаруашылык жYргiзу кукыгындагы республикалык мемле-кеттiк кэсшорын нысанынан коммерциялык емес акционерлiк когам нысанына ауысатын болып, жаргылык капиталы 100 пайыз мем-лекеттiц меншЫнде калады деп бекiтiлдi2. ¥лттык жэне мемлекеттж университеттердiц коммерциялык емес акционерлж когам нысанына ауысумен байланысты реформалар-дыц азаматтык кукык гылымында бурын соцды болмаган феномен екеш галымдар тарапынан айтылганы белгiлi. ви де, циви-лист-галымдардыц арасында казакстандык зацнамадагы езгерiстерге теориялык тургы-дан толыкканды жауап болмай отыр. Осы жэне баска да мэселелердi терещрек тYсiну Yшiн университеттiк баскарудыц теориялык аспектшерше токталып, мемлекеттiц бул са-лада устанып отырган саясатына талдау жа-сап, отандык университеттерде жаца баскару моделш калыптастырудагы кедергiлер жэне оларды жоюдыц жолдарын карастырамыз.

Теориялык ^rai

Австралияныц баскару саласындагы бел-дi галымы Армстронныц пiкiрiнше, баскару дегенiмiз «когам, уйымдар жэне жеке тулгалардыц мYДделерiн канагаттандыру Yшiн есеп берушiлiк пен ресурстарды тиiмдi колдануды камтамасыз етуге багытталган, билжтж екiлеттiктерге ие лауазымды тулга-лардыц арасындагы катынастарды, олардыц функцияларын реттейтш ережелердiц жиын-тыгы» [1]. Улыбританияда Корпоративтiк баскару кодексiнiц iргетасы болып санала-тын The Cadbury Report кужатына сэйкес «корпоративтк баскару дегенiмiз уйымныц мYДделi тараптарына тиiстi игшктер мен кундылыктарды арттыру Yшiн компания-лардыц басшылыкка алатын кагидаларыныц жиынтыгы»3. Бул аныктамалардыц негiзiнде

1 Казахстан Республикасында бшм берудг жэне гылымды дамытудыц 202-2025 жылдарга арналган мем-лекеттж багдарламасын бекту туралы /Казахстан Республикасы Укшетшц 2019 жылгы 27 желтоцсандагы № 988 цаулысы

2 Постановление Правительства Республики Казахстан от 11 октября 2019 года № 752 О некоторых вопросах высших учебных заведений Министерства образования и науки Республики Казахстан / https://online.zakon.kz

3 The Cadbury Report /http://cadbury.cjbs.archios.info/report

^тымды басцару университеттщ тшмдшгш арттыруда мацызды рел атцаратын жэне оныц мYДделi тараптармен езара тиiмдi эрштестж орнатуына ыцпал ететiн негiзгi фактор екенiн байцап отырмыз. Сондай-ац, галымдардыц пЫршше, ртымды жэне енiмдi басцару жога-ры оцу орындарыныц тиiмдi цызмет етуше ыцпал етушi басты фактор ретшде таныла-ды жэне ол демографиялыц, царжылыц жэне езге факторларга цараганда мацыздырац деп саналады [2]. Улыбританияныц университет-тершщ басцару модельдерiн зерттеудщ нэтижестде, Шатток жогары оцу орындарын мем-лекет пен нарыцтыц талаптарына жауап бере алатындай кэсiби менеджерлер басцару керек деген цорытынды жасайды [3]. Сондай-ац, ол бiрлесiп басцару (shared governance) моделi непзшде басцарылатын, ягни топ менеджерлер мен оцытушы-профессорлыц ц^рамныц екiлдерiнен т^ратын, алцалы эрiптестiкке не-гiзделген ортац басцару жYЙесi арцылы аса озыц университет (the most successful univers^) жасауга болады деп айтты. Универ-ситеттерге ортац басцару моделiн енпзу Еуро Комиссия тарапынан да ^сынылып, Орталыц жэне Шыгыс Еуропа елдершщ бiрцатарында жогары оцу орындарында басцару кецестерь не топ менеджерлер ретшде енеркэсш ком-паниялары мен цогамныц екiлдерi тартылган болатын [4]. Университеттщ басцару органы-на сырттан тартылатын мYДделi тараптарды, ягни енеркэсiптiк компаниялары мен бизнес екiлдерiн мYше ретшде енпзу езара тиiмдi эрiптестiк орнату, тиiмдi басцару моделi мен царжыландыру кездерiн эртараптандыруга мYмкiндiк бередi. Осындай саяси шешiм-дердщ нэтижесiнде, бYгiнгi тацда, Экономи-калыц Ынтымацтастыц жэне Даму Уйымына (ЭЫД¥) кiретiн 34 елдщ 25 елiнде университеттердщ басцару органдарында енеркэсiп компаниялары мен бизнес екiлдерi мYшелiкке тартылган [5]. ^орытындылай келе университеттщ басцару органыныц тиiмдi цызмет етуi оныц институционалдыц тиiмдiлiгiн артты-руга ыцпал етушi негiзгi фактор екенiн бай-цап отырмыз. Сондай-ац, университеттердщ басцару жYЙесiн жетiлдiруде ортац басцару моделш енгiзу бYгiнгi тацда тиiмдi жол ретшде цолданып отырганын керш отырмыз.

Талкылау

^азацстан Республикасыныц Бшм мен гылымды дамытудыц 2020-2025 жылдарга ар-налган мемлекеттiк багдарламасында улттыц жэне мемлекеттiк университеттердiц алдына Yлкен мiндеттер цойылган. Атап айтцанда, университеттердщ автономды жэне езiн-езi царжыландыру жYЙесiн кму, университеттер

мен бизнес компаниялары арасында эрште-стiк орнату, эндаумент цорлар кдау, халыца-ралыц децгейде танымал гылыми-зерттеу университеттерiн цалыптастыру жэне т.б. Эрине, мундай мацсаттарга жету Yшiн, жога-рыда айтылган галымдардыц пЫрше CYЙен-сек, тиiмдi университеттж басцару жYЙесi цажет. Сондай-ац, басцару моделшщ тиiмдi ж^мыс iстеуiн цамтамасыз ететiн заман тала-бына сай ц^цыцтыц базасы болуы тиiс. Ал 6y-гiнге дейiн ж^мыс ютеп келген басцару моделi Мемлекеттiк багдарламада цойылган мшдет-тердi жYзеге асыруга дэрменсiз болды. Мiне осындай себептер улттыц жэне мемлекеттiк университеттердiц ц^цыцтыц нысанын ауы-стыруга жэне басцару жYЙесiн реформалауга негiз болып отыр. Жогарыда атап еткенiмiз-дей, нэтижесшде, 2019 жылы 11 цазанда ^Р Yкiметiнiц цаулысы шыгып, 25 улттыц жэне мемлекеттiк университеттер коммерциялыц акционерлж цогамдарга ауысып, бYгiнгi тацда бизнес компаниялар сияцты корпоративтiк басцару жYЙесiне кешу Yстiнде. Реформаны жацтаушылардыц пЫршше, Yкiметiнiц б^л саясаты улттыц жэне мемлекеттж универси-теттердегi царжылыц тапшылыцты шешуге жэне басцарудыц жаца тиiмдi моделiн енпзу-ге мYмкiндiк бередь

БYгiнгi тацда ^Р Yкiметiнiц осындай шешiмiнiц негiзiнде улттыц жэне мемлекеттж университеттердщ басцару жYЙесiнде белсендi реформалар жYргiзiлуде. Хроноло-гиялыц тургыдан царасац, б^л цадам университеттердщ басцару органдарын жетiлдiру-ге цатысты уэкшетл органдардыц соцгы он жылда ^сынган Yшiншi моделi екен. Жогарыда айтып кеткенiмiздей, алгашында цамцор-шылыц кецестер ц^ру тапсырылган болатын, 2016 жылы оныц орнына байцау кецестерi енгiзiлдi, ал 2020 жылдан бастап директорлар кецесiн ц^ру жYзеге асырылуда. Соцгы басцару моделi улттыц жэне мемлекеттiк университеттердщ шаруашылыц ц^цыц нысанындагы мемлекеттiк кэсшорыннан коммерциялыц емес акционерлiк цогамга трансформация-лануына байланысты керiнiс тауып отырган жагдай. Ягни, ^Р «Акционерлж цогамдар туралы» Зацына сэйкес4 университеттер акционерлж ц^цыц нысанындагы зацды т^лга болып тiркелген соц корпоративтiк басцару моделш енпзу керек. Демек, шаруашылыц операцияларын жYргiзуде кец екiлеттiктерге ие, азаматтыц айналымда еркiн цатыса ала-тын кэсiпкерлiкке икемдi университетке ай-налу керек. Жалпы алганда, б^л нарыцтыц неолиберализм жагдайында элемдiк тэшри-беде керiнiс тауып отырган зацды ц^былыс. Мемлекеттiк университеттердiц нарыц зацда-

4 Закон Республики Казахстан от 13 мая 2003 года № 415-II «Об акционерных обществах» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 25.06.2020 г.)

рын ескере отырып, езш езi каржыланды-руы тиiс деген идеялар Кларктыц «кэсшкер-лiк университет» (entrepreneurial university) [6] жэне Шаттоктыц «утымды университет» (successful university) [3] концепцияларында теориялык тургыдан негiзделiп, осы саладагы зерттеушшердщ арасында кецiнен таралган. Сондыктан да, ^Р Yкiметiнiц мемлекеттiк университеттердi коммерциялык емес акци-онерлiк когамдарга ауыстыруыныц басты себептерiнiц бiрi болып университеттердщ езiн-езi каржыландыруына мYмкiндiк жасау жэне тиiмдi баскару моделiн енгiзу табылады. Yкiметтiц мундай стратегиясы саяси-эконо-микалык кажеттiлiктерден туындап отырган кадам деп тYсiнуге болады.

Керiп отырганымыздай, улттык жэне мемлекеттiк университеттердiц кукыктык ны-санын ауыстыру олардыц баскару жYЙесiнде кYрделi реформалар жасауды талап етш отыр. Ягни, осы уакытка дешн баскару органы ретiнде жумыс ютеп келген байкау кецестерi таратылып, акционерлк когамдарга тэн кор-поративтiк баскару моделi енгiзiлу Yстiнде. Корпоративтiк баскару моделi бойынша уни-верситеттi бизнес компаниялары тэрiздi ар-найы дайындалган кэсiби менеджерлер баска-руы тию. Корпоративтiк баскару моделiнде университеттiц стратегиялык жоспарлау, бюджеттi бекiту, каржылык жэне баскару бойынша есеп беру, тэуекелдi баскару жэне шю аудит кызметтерi утымды жэне тиiмдi жумыс iстейдi деп саналады [7]. Теориялык тургыдан караганда корпоративтiк баскару моделi агент-тiк теориясына CYЙенетiнiн керемiз. Агенттiк теориясы бойынша «адамдар тек ез мYДдесi-не жумыс ютеп, баска тараптыц мYДдесi Yшiн жумыс iстеуде немкурайлык бiлдiредi» деп саналады [8]. Сондыктан да, аткарушы менеджерлер кызмет бабында акционерлердiц мYД-делерiне сай келетiн iстердi жасаудан герi ез-дерiнiц жеке мYДделерiн канагаттандыратын шешiм кабылдайды деп есептеледь Осындай жагдайлардыц алдын алу Yшiн корпоративтiк баскару жYЙесi усынылган. Мунда баскару ор-гандары, ягни директорлар кецес мен езге де корпоративтк баскару органдары аткарушы менеджерлердiц кызметш бакылап, уйымныц шыгынын кадагалап, акционерлердщ немесе езге де меншiк иелершщ мYДдесiн коргайды. Жалпы алганда, казакстандык контексте кор-поративтiк баскару моделi осыга дейiнгi байкау кецестерше караганда тиiмдi болуы тиiс деген болжам бар. Оны салыстырмалы талдау аркылы карастырып керейiк.

^Р Бшм жэне гылыми министрiнiц 2019 жылгы 26 желтоксанда кабылданган «Шару-ашылык баскару нысанындагы мемлекеттiк кэсiпорындардыц байкау кецестерш куру ту-ралы» буйрыгы5 барлык улттык жэне мем-лекеттк университеттерiндегi байкау кеце-стерiнiц курамын бекiткен. Осы Буйрыкта бекiтiлген тiзiмдi талдап карасак, келесь дей жагдай байкалады: бiрiншiден, байкау кецесiнiц терагасы немесе терайымы Пре-мьер-министрдiц орынбасарлары, ^Р Бiлiм жэне гылым министра вице-министрлер, департамент директорлары, директордыц орынбасарлары жэне езге де орталык мемлекеттiк органдарда кызмет етушi лауазымды тулгалар екенiн байкаймыз; екшшщен, байкау кецесiнiц мYшелерi ретiнде сол университеттщ ректоры, университет орналаскан каланыц немесе облыстыц экiмдерiнiц орынбасарлары, ещр-лiк бiлiм баскармасыныц басшылары, езге университеттерде орта жэне жогары буында кызмет етушi тулгалар, жекелеген Yкiметтiк емес уйымдардыц басшылары, кукык коргау саласыныц басшылары жэне т.б. тартылган.

Осы тiзiмнен керiнiп отыргандай, бiр адам екi, Yш, тшт бес университеттiц байкау кецесшщ терагасы немесе терайымы етiп бектлген. Ол университеттер ^азакстанныц оцтYCтiгiнен солтYCтiгiне дейiн орналасканын жэне олардыц арасы мыцдаган шакырымдар екенiн ескерсек, бул тiзiмдердегi лауазым ие-лерi университеттерге канша рет iссапармен бару керек жэне кандай келемдегi материал-дармен танысу керек деген сурактар туын-дайды. Байкау кецесi университеттiц басты баскару органы жэне ол жерде университет Yшiн мацызды мэселелер каралады. Ал езiнiц лауазымындагы аткаратын кызмет ез басынан асып жаткан орталыкта отырган лауазым ие-лерi ещрдеп университеттердiц жагдайы кандай, олардыц дамуына кедергi болып отырган кандай мэселелер бар, кай салага каржыны белу кажет екенiн кайдан бшсш. Мундай баскару моделi тiптi сырт кезбен караган адам Yшiн Yлкен кYмэн тудырады. Сондай-ак, Байкау кецес туралы ережеде олардыц мYшелiгi Yшiн жалакы немесе сыйакы алуы туралы ай-тылмаган. Тек кана байкау кецесiнiц хатшысы гана сыйакы алуга кукылы екенi керсетiлген. Сонымен катар, ^Р Мемлекеттiк кызмет туралы зацыныц 13-быбына сэйкес6, мемлекеттш кызметшiлер шыгармашылык жэне педаго-гикалык кызметтен баска акы теленетiн кы-зметпен айналысуга кукыгы жок. Бул норма Зацда катац тYрде кагида ретiнде бекiтiлген.

^Р Бiлiм жэне гылыми министршщ 2 жылгы 26 желтоксанда кабылданган «Ш ашылык баскару нысанындагы мемлеке кэсшорындардыц байкау кецестерш куру ралы» буйрыгы5 барлык улттык жэне м лекеттiк университеттерiндегi байкау к стершщ курамын бекiткен. Осы Буйры бекiтiлген тiзiмдi талдап карасак, кел дей жагдай байкалады: бiрiншiден, ба] кецесiнiц терагасы немесе терайымы I мьер-министрдщ орынбасарлары, ^Р Б жэне гылым министра вице-министрлер. партамент директорлары, директордыц ор басарлары жэне езге де орталык мемлеке органдарда кызмет етушi лауазымды тулг< екенш байкаймыз; екiншiден, байкау кецес мYшелерi ретiнде сол университеттiц ре ры, университет орналаскан каланыц нем облыстыц эюмдершщ орынбасарлары, е лiк бшм баскармасыныц басшылары, университеттерде орта жэне жогары буы кызмет етушi тулгалар, жекелеген Yкiме емес уйымдардыц басшылары, кукык ко саласыныц басшылары жэне т.б. тартылга Осы тiзiмнен кершш отыргандай, адам екi, Yш, тшт бес университеттiц ' кау кецесшщ терагасы немесе терайымы бектлген. Ол университеттер ^азакстан оцтYCтiгiнен солтYCтiгiне дешн орналаска жэне олардыц арасы мыцдаган шакырым екенiн ескерсек, бул тiзiмдердегi лауазым лерi университеттерге канша рет юсапар бару керек жэне кандай келемдеп матер дармен танысу керек деген сурактар ту дайды. Байкау кецес университеттiц ба баскару органы жэне ол жерде универс Yшiн мацызды мэселелер каралады. Ал ез лауазымындагы аткаратын кызмет ез басы асып жаткан орталыкта отырган лауазым лерi ещрдеп университеттердщ жагдайы дай, олардыц дамуына кедерп болып оты] кандай мэселелер бар, кай салага карж] белу кажет екенш кайдан бшсш. Муь баскару моделi тшт сырт кезбен караган а Yшiн Yлкен кYмэн тудырады. Сондай-ак, ] кау кецесi туралы ережеде олардыц мYш< Yшiн жалакы немесе сыйакы алуы туралы тылмаган. Тек кана байкау кецесшщ хатш гана сыйакы алуга кукылы екеш керсе™ Сонымен катар, ^Р Мемлекеттiк кызмет т лы зацыныц 13-быбына сэйкес6, мемлеке кызметшшер шыгармашылык жэне пед гикалык кызметтен баска акы теленетiн зметпен айналысуга кукыгы жок. Бул не Зацда катац тYPде кагида ретшде бектл

5 КР Б1л1м жэне гылыми министршщ 2019 жылгы 26 желтоцсанда цабылданган «Шаруашылыц басцару нысанындагы мемлекеттгк кэсшорындардыц байцау кецестерш цуру туралы» буйрыгы / https://www.enu.kz/ downloads/may-2020/533-prikaz.pdf

6Казацстан Республикасыныц мемлекеттж цызмет1 туралы Зацы, 2015 жылгы 23 царашадагы № 416-VКРЗ / http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000416

Ягни, жогарыдагы тiзiмде бекiтiлген мемлекеттж университеттердiц байцау кецестерiнiц терагалары немесе терайымдары жэне оныц мYшелерi непзшен мемлекеттiк цызметтегi адамдар екенiн керш отырмыз. Кристофердщ пiкiрiнше, «университеттщ басцару органы мYшелерi ацысыз тегiн мYшелiк етуi олардыц ез цызметше немкдаайлыцпен царауына экеп согады жэне ^йымныц дамуына пайдалы нэтиже бермейдЬ» [7].

М^нда бiрцатар зацды с^рацтар туын-дайды. Неге езiнiц мемлекеттж децгейдеп лауазымды функциясы бар т^лгалар сондай мацызды цызметтi цосымша ацысыз атцару керек? Байцау кецесшщ терагасы немесе мY-шесi болу соншалыцты жецiл не формальды цызмет па? Орталыц органда немесе ецiрлiк децгейде жогары бшм саласында цызмет ет-пейтiн лауазымды т^лгалар университеттiц бYгiнгi тацдагы миссиясы мен мацсат мш-деттерiн цаншалыцты бiледi жэне оны жYзе-ге асырудыц жолдарын тYсiне ме? М^ндай с^рацтардыц тiзiмi ^зац.

Осы жэне езге де с^рацтардыц жауабын алу Yшiн, ^лттыц жэне мемлекеттж универси-теттерде директорлар кецес цалай кдаылып жатцанына тоцталып кетейж. Эрине, бYгiнгi тацга дейiн барлыц университеттер коммерциялыц емес акционерлж цогамдарга ауы-сып, корпоративтiк басцару органдарын, со-ныц iшiнде директорлар кецеа мен басцарма кдаамын бектп, ^йымныц жаргысын цайта бекiтiп, шю аудит жэне езге де алцалы органдарын бекiту цажет едь Алайда, универси-теттердiц ресми сайттарындагы ацпараттар-дан керiп отырганымыздай, басым кепшiлiк университеттер ц^жаттарга цатысты аталган ж^мыстарды элi де жYзеге асырмаган немесе ресми сайтта жарияламаган.

Дегенмен, ещрдеп жекелеген мемлекет-тiк университеттер атауларын ауыстырып, «мемлекеттж» деген сездi атауынан алып та-стаганын немесе оныц орнына «жергшкл» деп беюткенш керiп отырмыз. Мысалы, М.Х. Дулати атындагы Тараз ецiрлiк университетi, Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет^ М. Эуезов атындагы ОцтYCтiк ^азацстан университетi, Торайгыров универ-ситетi, Шэкэрiм университетi, С. Аманжолов атындагы Шыгыс ^азацстан университетi, I. ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi жэне т.б. Б^л орайда «мемлекеттж» деген сездiц мемлекеттж меншжтеп университет-тiц атауынан алып тастау нет бiлдiредi де-генде, реформаны жасаушылардыц элемдiк тэжiрибеге CYЙенгенiн керiп отырмыз. Б^л дамыган елдерде кездесетш орынды ц^былыс деуге болады. Мысалы, Калифорния универ-ситетi, Оксфорд немесе Кэмбридж университеттер^ Бристоль университет - мемлекеттiк университеттер жэне олардыц атауында мем-

лекеттiк деген сез жоц.

Керш отырганымыздай, жогарыда аталган университеттер ездерш коммерциялыц емес акционерлж цогам нысанындагы зацды т^лга-лар ретшде жариялап отыр. Эрине, уацыттыц тыгыздыгына байланысты ол университеттер басцару органдарыныц атауын жэне тиют ц^жаттарын толыц ауыстырып Yлгермедi. Дегенмен, жекелеген университеттердщ ресми сайттарында корпоративтж басцару органдарын, ^йымныц жаргысын жэне езге де ц^-жаттарын цайта бекiткенi туралы ацпараттар бар. Мысал ретiнде Yш мемлекеттж университеттщ басцару жYЙесiн царастырдыц жэне гылыми этиканы сацтау мацсатында олардыц атын атамай, А, Б жэне С деп шартты тYрде белгiледiк. Б^л жерде iрi ^лттыц университет-тердiц корпоративтiк басцару жYЙесiне цатысты ацпараттар жоц. Себеб^ олардыц ресми сайтында жэне атауларында эзiрге езгерiстер жоц. Мэселен, А университет езiнiц ресми сайтында езшщ атауыныц ауысцаны, кор-поративтiк басцару моделше сэйкес жаргы-сыныц цайта бектлгеш, басцару органда-ры, ягни директорлар кецеЫ, басцарма, iшкi аудит жэне езге де органдар туралы толыц ацпараттар мен нормативтж базаны жария-лаган. Директорлар кецесiнiц кдаылуы жэне оныц кдаамын талдай келе, оныц кдаамы ескi Байцау кецесшщ кдаамынан айырмашылыгы жоц екенiн керш отырмыз. Ягни, директорлар кецесшщ терагасы вице-министр, MY-шелерi облыстыц децгейдегi атцарушы билiк органында цызмет етушi лауазым иелерi. Цогамныц Жаргысына сэйкес, оныц жалгыз акционерi ^Р Бiлiм жэне гылым министрлiгi екеш жэне ол коммерциялыц ^йымга айна-луы мYмкiн еместiгi бекiтiлген. Сондай-ац, Цогамныц сырттан ацша тарту мацсатында акциялар шыгару мYмкiндiгi бар екеш, бiрац акционерлерге дивидендтер теленбейтiнi ай-тылган. М^нда дивиденд алмайтын ^йымга цандай акционер царажат салады деген с^рац туындайды. Сондай-ац, Жаргыда Директорлар кецесше мYшелiкке Yмiткерлер жогары бшм саласында ц^зыреттшп бар сол сала-ны жацсы тYсiнетiн мамандар болу цажеттЫ керсетiлген. МYшелiкке Yмiткерлерге цойы-латын м^ндай талаптар айцын емес жэне тYр-лiше талцылауга жол бередi. Сондыцтан да, жогары бшм саласына цатысы жоц лауазым иелерi мYшелiкке сайланган. Ал ендi Мемле-кеттiк багдарламада бекiтiлген мшдеттердщ бiрi, ягни университеттер мен енеркэсш компаниялары арасындагы эрiптестiк цалай орна-мацшы деген с^рац туындайды. Жогарыда ай-тып кеткенiмiздей, ЭЫД¥-га кiретiн елдердiц басым кепшiлiгiнде университеттердщ басцару органдарына енеркэсiп компаниялары мен бизнес екiлдерi тартылу мацсат етш цойылган [5]. Ал цазацстандыц зацнамага сэйкес ондай

талаптар нацтыланбаган. Басцарма басшысы -Ректордьщ сайлану жолы да б^рынгы жYЙеге ^цсас. Бiрiншi этапта директорлар кецеЫмен сайланып, министрлiкке Yмiткерлердщ тiзiмi жiберiледi. Министрлiк Республикалыц ко-миссияныц кдаамын e3i бекiтедi жэне сол ко-миссияныц шешiмшщ негiзiнде министрдщ б^йрыгымен тагайындалады. Жалпы алганда, ректор министрлж тарапынан тагайындалады жэне министрлiк жалгыз акционер ретiнде кез келген уацытта ректорды цызметшен босатуга ц^цыгы бар.

Екiншi Б университетшщ директорлар кецесшщ терагасы ЦР Бiлiм жэне гылым ми-нистрлштщ департамент басшысы, ал мYше-лерi облыстыц децгейдеп осы министрлкке багынысты органдар мен ^йымдардыц басшысы жэне езге де мемлекеттк органдардыц лауазымды т^лгалары. Б^л университеттщ корпоративтiк басцару органдарын кдеу жэне ректорын тагайындау жолы бiрiншi университеттщ ережелерiне ^цсайды. вщрлж университет болгандыцтан, басцару органдарында аса ерекшелiктер жоц. Yшiншi С университетшщ директорлар кецесшщ кдаамы А жэне Б университеттершщ корпоративтк басцару органдарына ^цсайды. Ресми сайтындагы мэлiметтерге сэйкес университеттщ басцару органдарына цатысты ц^жаттары цалыптасу Yстiнде екенiн байцауга болады. Кеп ц^жатта-ры элi сайтца цойылмаган.

Жалпы алганда, Yкiметтщ Цаулысымен мемлекеттiк кэсшорын нысанынан коммер-циялыц емсе акционерлш цогам нысанына ауысцан ^лттыц жэне мемлекеттж универ-ситеттер корпоративтiк басцару органдарын кдау бойынша ^йымдастырушылыц жэне ц^цыцтыц ц^жаттары элi де дайындалу Yстiн-де деп цорытуга болады. Сол себепт де ц^цыцтыц жэне ^йымдастырушылыц т^ргы-дан кемшшктердщ болуы зацды ц^былыс. Тiптi, Батыстыц жогары оцу орындары он-даган, жY3деген жылдар бойы цалыптасып келдi жэне элi де жетiлдiрудi цажет ететш т^стары бар екенiн мойындайды [9].

Дегенмен, осы тацырыптагы теориялыц ецбектерге жэне халыцаралыц тэжiрибеге CYЙене отырып, мемлекеттiк университеттер-де корпоративтiк басцару жYЙесiн дамытуга цатысты келесiдей ^сыныстар жасалынады:

1. БYгiнгi тацда цазацстандыц ^лттыц жэне мемлекеттiк университеттердегi басцару моделi теориялыц т^ргыдан элi де зерттеу-дi цажет етедь Себебi, директорлар кецесшщ кдаамы мен цызмет етуi корпоративтiк басцару моделше сэйкес келмейдi. Сондай-ац, цазацстандыц мемлекеттж университеттердщ директорлар кецесшщ мYшелерiн жогары бiлiм саласыныц кэсшцой мамандары мен ме-неджерлерi деп айту циын. Олардыц ешцан-дай мYлiктiк немесе царжылыц мYДделерi мен

цызыгушылыцтарын оятатын мотивация жоц. Байцау кецестерi мен директорлар кецестерi зацдылыцты сацтап, сыбайлас жемцорлыц жэне езге де ц^цыц б^зушылыцтардыц алдын алуга арналган билiк eкiлдерi тэрiздi. Жога-рыда айтып кеткендей, eзiнiц цызмет Yшiн сыйацы алмайтын директорлар кецесшщ мYшелерi ^йымныц eнiмдi ж^мыс ютеуь не цызыгушылыгы болмайды. Сондыцтан да, Цазацстандыц контексте университеттi басцаруда Тракманныц сенiмгерлiк басцару (trustee governance) моделi дэлiрек келедi [10]. Сенiмгерлiк басцару моделi бойынша сенiм бiлдiрушiнiц мшдет университеттiц негiзгi цорларын сацтау жэне цолда бар активтердi университеттiц цажеттшп бойынша Yнемдi Yлестiрiп отыру. Жогарыда айтып кеткенiмiз-дей, дамыган елдерде университеттщ басцару органыныц кдаамында eнеркэсiп компа-ниялары мен бизнес eкiлдерiн тарту саясаты жYргiзiлуде жэне м^ндай эрiптестiктiц eзара тиiмдi екеш белгiлi. Цазацстанда универси-теттер мен eнеркэсiп компаниялары жэне eзге де мYДделi тараптар арасында eзара эрштестш орнатудыц ц^цыцтыц механизмдерi айцын-далмаган. Мемлекеттiк багдарламалар мен негiзгi зацдарда м^ндай эрiптестiк орнату ту-ралы айтылган, алайда оныц жYзеге асырылу механизмдерi пысыцталмаган. Зац гылымын-да «юзшщ жYзеге асырылу механизмi ^р-сетiлмеген зац eлi туылган зацмен тец» деген цагида бар. Француздыц ^лы зацгерi жэне философы Шарль Монтескье eзiнiц «Зацдар-дыц рухы туралы» деген ецбегiнде «цандай да бiр жацсы зацныц eзi орындалмайтын болса, оныц пайдасы болмайды» [11] деген екен.

2. Батыс елдершдеп университеттердiц басцару органдарыныц кдаылу тэжiрибесiн басшылыцца ала отырып, мемлекеттiк уни-верситеттердiц директорлар кецесiнiц кдаа-мына eнеркэсiп компаниялары мен бизнес eкiлдерiн мYше ретiнде тарту жэне олардыц цызыгушылыгын ояту цажет [12]. Мыса-лы, eнеркэсiп жэне бизнес компанияларына жергiлiктi университеттердi цолдаганы Yшiн салыцтыц жэне eзге де жецiлдiктер беру, те-гiн жер телiмдерiн Yлестiру. Осындай баста-малардыц жYзеге асырылуы Yшiн жергiлiктi eкiлдi органдардыц элеуметтк саясатца цатысты eкiлеттiктерiн кецейту орынды деген ой келедi. Б^л мэселеге цатысты жергiлiктi eкiл-дi органдар туралы зацнамага бiрцатар eзгерi-стер енгiзу цажет етiледi. М^ндай iс-шаралар университеттерде эндаумент цорларын кдау мэселесiн де шешедi деген болжам бар.

3. Цолданыстагы акционерлiк цогам туралы зацнамада жэне жаца кдаылган коммерци-ялыц емес акционерлк цогамдардыц жаргы-ларында «Цогам акция шыгару ц^цыгы бар» деген нормалар бар. Зацды т^ргыдан цараган-да акция шыгару жэне оган ие болу дегенiмiз

цызыгушылыцтарын оятатын мотивация ; Байцау кецестерi мен директорлар кецес зацдылыцты сацтап, сыбайлас жемцор жэне eзге де ц^цыц б^зушылыцтардыц ал алуга арналган билiк eкiлдерi тэрiздi. Ж рыда айтып кеткендей, eзiнiц цызметi \ сыйацы алмайтын директорлар кецес мYшелерi ^йымныц eнiмдi ж^мыс id не цызыгушылыгы болмайды. Сонды да, Цазацстандыц контексте университ басцаруда Тракманныц сенiмгерлiк бас] (trustee governance) моделi дэлiрек келедi | Сенiмгерлiк басцару моделi бойынша с< бiлдiрушiнiц мiндетi университеттiц не цорларын сацтау жэне цолда бар активт университеттщ цажеттшп бойынша y» Yлестiрiп отыру. Жогарыда айтып кетке» дей, дамыган елдерде университеттщ ба ру органыныц кдаамында eнеркэсiп кот ниялары мен бизнес eкiлдерiн тарту саяс жYргiзiлуде жэне м^ндай эрiптестiктiц e тиiмдi екенi белгiлi. Цазацстанда униве теттер мен eнеркэсiп компаниялары жэне де мYДделi тараптар арасында eзара эрште орнатудыц ц^цыцтыц механизмдерi ай далмаган. Мемлекеттiк багдарламалар негiзгi зацдарда м^ндай эрiптестiк орнату ралы айтылган, алайда оныц жYзеге асыр механизмдерi пысыцталмаган. Зац гылым да «юзшщ жYзеге асырылу механизмi сетiлмеген зац eлi туылган зацмен тец» д< цагида бар. Француздыц ^лы зацгерi ж философы Шарль Монтескье eзiнiц «Зац дыц рухы туралы» деген ецбегшде «цанда бiр жацсы зацныц eзi орындалмайтын бс оныц пайдасы болмайды» [11] деген екен.

2. Батыс елдершдеп университетте басцару органдарыныц кдаылу тэжiриб басшылыцца ала отырып, мемлекеттк ; верситеттердiц директорлар кецесшщ ц мына eнеркэсiп компаниялары мен би eкiлдерiн мYше ретiнде тарту жэне олар цызыгушылыгын ояту цажет [12]. М] лы, eнеркэсiп жэне бизнес компаниялар жергшкл университеттердi цолдаганы \ салыцтыц жэне eзге де жещлдштер беру гiн жер телiмдерiн Yлестiру. Осындай ба малардыц жYзеге асырылуы Yшiн жергiJ eкiлдi органдардыц элеуметтк саясатца ц; сты eкiлеттiктерiн кецейту орынды деге! келедi. Б^л мэселеге цатысты жергiлiктi e дi органдар туралы зацнамага бiрцатар eзI стер енгiзу цажет етiледi. М^ндай ю-шар< университеттерде эндаумент цорларын i мэселесiн де шешедi деген болжам бар.

3. Цолданыстагы акционерлiк цогам т лы зацнамада жэне жаца кдаылган комме] ялыц емес акционерлк цогамдардыц жа] ларында «Цогам акция шыгару ц^цыгы ( деген нормалар бар. Зацды т^ргыдан цара да акция шыгару жэне оган ие болу деген

уйымга катысты меншiк кукыктарына ие болу дегендi бiлдiредi. Бул туралы профессор Ка-рагусов «В свою очередь, ТОО и АО являются негосударственными юридическими лицами, даже если государство участвует в их уставном капитале» деп ой корытады [13]. Ягни, профессор Карагусовтыц пЫршше мемле-кеттж кэсшорын акционерлiк когам нысаны-на ауыскан жагдайда оныц жалгыз акционерi мемлекет екенiне карамастан ол уйым жеке-шелендiрiлдi деп танылады.

Мемлекеттiк университеттердiц коммер-циялык уйымга айналуына жол берiлмейдi деген ереже А университетшщ Жаргысында кезделген. Алайда, дивидендтер телемейтш акционерлiк когамныц акциясын алуга кы-зыгушылык бiлдiретiн тулгаларды табу оцай емес екенi белгш. ^олданыстагы зацнама мен билiктегi саясаттыц уакыт ете келе езгеруi зацды кубылыс екенiн ескеретiн болсак, келе-шекте мемлекеттiк университеттер каржылык тапшылыктыц салдарынан сырттан каржы тартуга мэжбYP болып коммерциялык уйымга айналу жэне жекешелендiруге ушырау кауiпi де бар. Ал бYгiнгi жагдайда колданыстагы зацнамада оныц алдын алудыц кукыктык ке-пiлдiгi бекiтiлмеген. Сондай-ак, ^азакстан-дык контексте 2000-шi жылдардыц басында бiркатар мемлекеттiк университеттер жабык акционерлiк когамга айналып, кейiннен ашык акционерлiк когам ретшде кайта курылганын бiлемiз [14]. Азаматтык зацнамадагы осын-дай тураксыздыктыц салдарынан сол университеттер жекешелендiрiлiп кеттi жэне 6y-гiнге дешн олардыц юмнщ меншiгiне еткенi туралы анык акпараттар жок. Сондыктан да, академик Сулейменов жэне оныц эрiптестерi усынган идеялар, ягни «жария кукыктагы зацды тулга» (legal entity of public law) институ-тын зацдастыру мемлекеттiц меншiгiн коргау-да сенiмдi кукыктык курал деп айтуга болады. Аталган галымдардыц пiкiрiнше бул зацды тулганыц басты ерекшелiгi мен жетютЫ жеке тулгаларга жэне когамныц мYДделерiне сай келетiн когамдык игшк ретiнде емiр суруш-

де, сондай-ак, Казакстан халкына тиесiлi мем-лекеттк мYлiктi жекешелендiруге, тэркшеуге жэне салык салуга жатпауын конституциялык тургыда кепш етуiнде [15].

^орытынды

Жогарыда айтылгандарды корыта келе, Казакстанныц улттык жэне мемлекеттж уни-верситеттершщ трансформация Yстiнде екенi аныкталды. Осы тургыда, мемлекеттк университеттерде корпоративтiк баскару нысаны калыптасуда жэне тиiстi нормативтiк базасы жасалып жатканын кeрiп отырмыз. Университета баскару моделiн куруда уэкшетт мемле-кеттiк органдар тарапынан белсендi эрекеттер жасалып жатканы байкалады. Баскару орган-дары байкау кецестерi мен директорлар кецес тYрiнде кызмет етш турганын жэне олардыц курамында жэне курылу жолында аса айыр-машылыктар жок екенiн кeрiп отырмыз.

Университеттж баскару теориясына жэне элемдiк тэжiрибе CYЙене отырып, казакстан-дык университеттердщ баскару органдары-на eнеркэсiп жэне бизнес компанияларыныц eкiлдерiн мYшелiкке тарту усынылып отыр. Мундай Yрдiс ЭЫД¥-га кiретiн елдерде кец тараган тэжiрибе екенiн кeрдiк. Сондай-ак, тиiмдi баскару моделш калыптастыру Yшiн окытушы-профессорлык курам мен eзге де сырттан тартылатын мYДделi тараптардыц кызыгушылыгын оятып, ортак баскару моделi аркылы барлык тараптардыц мYДдесiн бiр ар-нага салу университет Yшiн мацызды екенi ^рсет^.

Коммерциялык емес акционерлiк когамдардыц кукыктык мэртебесш жэне олардыц корпоративтiк баскару моделш теориялык тургыдан элi де зерттеудi кажет етедi деген ой корытылды. Келешекте мемлекеттiк меншштеп университеттердiц жекешелен-дiруiн болдырмау Yшiн, бул мэселенi азаматтык кукык гылымы тургысынан карастырып, зацды тулга ретшдеп мэртебесiн элi де гылыми непздеу кажеттiгi усынылады.

e^EBHETTEP

1. Armstrong, A. & Unger, Z. Assessment, evaluation and improvement of university council performance. Evaluation journal of Australasia, 2009. - 9(1): 46-54

2. Whetten, D.A. & Cameron, K.S. Administrative Effectiveness in Higher Education. The Review of Higher Education, 1985, Volume 9, pp. 35-49 Published by Johns Hopkins University Press.

3. Shattock, M. Managing good governance in higher education. Maidenhead: Open University Press, 2006.

4. Gornitzka, A., Maassen., P. de Boer H. Change in university governance structures in continental Europe. Higher Education Quarterly. 2017. - 71:274-289. https://doi.org/10.1111/hequ.12127

5. University-Industry Collaboration: New Evidence and Policy Options, OECD Publishing, Paris. https://doi.org/10.1787/e9c1e648-en

6. Clark, B. Creating entrepreneurial universities: Organizational pathways of transformation. Oxford, England: IAUPress, 1998.

7. Christopher, J. Australian public universities: are they practising a corporate approach to governance? Studies in Higher Education, 2014, Vol. 39, No. 4, 560-573, http://dx.doi.org/10.1080/ 03075079.2012.709499

8. Daily, C.M., Dalton, D.R. and Canella, A.A. Corporate Governance: Decades of Dialogue and Data, Academy of Management Review, 2003. - 28 (3), 371-382.

9. Амандыкова С.К., Алтынбасов Б.О. Mahandany жагдайында жогары оцу орындарын басцарудыц модельдерi: тарихи-цщыцтыц acneKmrnepi / Вестник Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова. Серия Право. №2 (98). 2020. - c. 49-61

10. Trakman, L. Modelling University Governance. Higher Education Quarterly, 0951-5224. 2008. - Volume 62, pp 63-83.

11. Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: учебник, Юристъ, 2004.

12. Алтынбасов Б.О. Мемлекеттж университеттердщ азаматтыц цщыцтыц мэрте-бесшц реформасы: теориялыц жэне практикалыц мэселелер / Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, 2020, №4 (62), 73-82.

13. Карагусов Ф.С. Правовое заключение по вопросу о возможности преобразования государственного учреждения в товарищество с ограниченной ответственностью. https://online. zakon.kz/Document/?doc_id=37410902

14. Huisman, J., Smolentseva, A., Froumin, I. (Eds.). 25 Years of Transformations of Higher Education Systems in Post-Soviet Countries. Reform and Continuity.2018. Palgrave.

15. Сулейменов М.К., Карагусов Ф.С., Кот А.А., Дуйсенова А.Е., Скрябин С.В. О понятии и правовом статусе юридических лиц публичного права в законодательстве некоторых развитых иностранных государствах и бывших советских республиках // https://www.zakon.kz., 2018.

REFERENCES