CC BY
11МРНТИ 14.07.07
АШЬЩТЬЩ - Б1Л1М БЕРУ ЖYЙЕСIНДЕГI ДЕМОКРАТИЯЛЬЩ ЦОГАМ Ц¥РУДЬЩ АЛГЫШАРТЫ
К.С. Кудайбергенева Каза^ улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан
kulzada24@mail.ru
Ашьщтьщ угымы философиялык жэне психологиялык шыгармаларды талдауга непзделген метатанымдык тургыда карастырылады жэне онын магыналык табигаты эмпирикалык пайымдау аркылы корытылады. Нормативтж кужаттарды соныц 1ш1нде, мемлекетпк мшдетп орта бшм стандартын жэне сыбайлас жемкорлыкка карсы стандарттарды зерделеу непзвде ашыктык демократиялык когам курудыц кажетп шарты репнде пайымдалады. «Ашыктык» угымын зерттеудщ эдютемелж жэне теориялык непздершщ багыттары мен кагидалары осы угымды субъектшщ касиеп, сапасы жэне когаммен езара эрекеттеспк репнде зерттеу мYмкiндiктерiн керсетед1. Бшм беру жуйеандеп ашыктык кагидаты сырткы форманы езгерту куралы, уйымдастырудыц жэне тексерудiн стихиялы факторы репнде эдюнамалык негiздемесiз колданылатындыгына назар аударылады. Ашыктык кагидатыныц сана ашыктыгына багытталуы, iшкi мотивтiн белсендiлiгiнсiз сырткы позицияныц сананы езгерту Yшiн жеткiлiксiздiгi непзделедг
Т}йт свздер: ашыктык, сана, жабык когам, гипноздык уйкы, элеуметтiк аномия.
Юркпе
Бшм беру жуйес1ндеп парадигмалык ерютщ кецею1 мектеп мугал1мдер1 мен ЖОО окытушыларына езшщ практикалык кызмет1мен уйлескен педагогикалык шыгармашылыкка деген ерюндшке мумкшдш берд1. Бшм беру уйымдарыныц тэрбиешшер1, мугал1мдер1, окытушылары, басшыларыныц практикалык тэжрибелер1 баспа бетгершде гана емес, эртурл1 сайттарда, юу-туб ресурстарыныц арасында да кептеп кездеседг Бул педагогтердщ практикалык зертгеушшк эрекеггерiн жария етудеп, эрштестер1мен белюудеп, дамудагы, есудеп ашыктыгын ацгартады, бшм беру урдю1нде езшщ жалгыз емес екендшн сезшуге мумюндш бередг
Жацартылган бшм беру удерюшщ непзп кагидатгарыныц б1р1 де - ез бшгешцщ ортага салу, ынтымактастыкта б1рлесе отырып, когам немесе жеке адам алдындагы мэселелерд1 шешуде белсендшк таныту. Бул белсендшк - окулыктагы бшмд1 кабылдаудагы белсендшк емес, адамдардыц кажеттшгш канагатгандырудагы, ез1нд1 жузеге асырудагы ашъщтъщ. Эзш жузеге асыру жацартылган бшм мазмуныныц 1ргел1 непздершщ б1р1 болса, ашыктык мемлекетпк жалпыга мшдетп бшм стандартында белгшенген 6 турл1 кундылыктыц (цазацстандъщ патриотизм мен азаматтъщ жауапкерштк; цурмет; ъгнтъшацтастъщ; ецбек пен шъ1гармашъшъщ; ашьщтьщ; вм!р бойъ бШм алу) б1р1 болып табылады. Бшм стандартыныц 33-пункннде бшм берудеп кундылыктарды дарыту непз1нде бшм алушыларда дамытудыц темендепдей 10 турл1 кажеттшп нактыланган:
1) Казакстан мудделерше кызмет етуге дайындыгы;
2) Казакстан Республикасыныц Конституциясыныц нормалары мен зацдарын курметтеу жэне сактау;
3) Элеуметпк жауапкершшк жэне шеш1м кабылдау б1л1г1;
4) Мемлекетпк тшд1 мецгеруге ынталануы;
5) Казакстан халкыныц мэдениен мен дэстурлерш, элемнщ мэдениеттшк алуан турлшгш курметтеуц
6) Рухани келю1м жэне толеранттылык идеяларына бешмдшк;
7) Коршаган ортага жэне экологиялык тепе-тенд1кн сактауга оц карым-катынасыныц
болуы;
8) Шыгармашылык жэне сын тургысынан ойлау;
9) Коммуникативнк жэне акпараттык-коммуникациялык куралдар мен технологияларды тшмд1 колдана бшу;
10) 0мiр бойы бшм алуга жэне eзш-eзi ынталандыруы [1].
Дегенмен, ашы^ты^ к¥ВДылыгына деген кажеттшктщ мэн-магынасын сипаттаушы белгiлерi айкындылыкты талап етедi. Б^л ашыктык ^гымыныц т^рмыстык сез тYрiнде колданыста болганымен, педагогика гылымыныц объектiсi ретшде ^ымдык, ^станымдык т^ргыда талданып, зерделенбегендшн байкатады.
Ашыктык философиясы
Ашы^ бшм беру бiлiм алушылардыц бiлiм алудагы ерiк-жiгерiн пайдалану кажеттшгшен туындап отыр. Оку Yдерiсiндегi бiлiм алушылардыц окулыкка багытталган бiлiм берудщ орнына о^у YPДiсiнде практикалык тэжiрибесiн жинау, бшмнщ эмоционалды бояуын, технологиялык жетiстiгiн сезшу, бшмнщ элеуеттi багыттары бойынша сдоактар туындата отырып, бiлiм беру мен элеуметпк орта арасын байланыстырудагы ез тацдауын жасау, ез тандауына eзi жауап берудi калайды. М^ндай тандау еркiндiгi мен багыт-багдар окудыц жаксаруына ыкпал етедi деген Yмiт басым.
Ашык бiлiм беру философиясыныц негiзiн бшм берудi реформалаушы Джон Дьюи мен дамытушы психолог Жан Пиаже ецбектершен iздеуге болады. Ашык бiлiм беру философиясы окушылардыц ез бетiмен бшм алуына багытталган жэне м¥Fалiмдi бшм YPДiсiндегi колдау берушi, кадаFалаушы, баFыттаушы ретiнде карастырады. Оку YPДiсiндегi м^атмдердердщ негiзгi кызмет - бiлiм алушы эрекетiн басшылыкка алып, эдiс-тэсiлдердiн каншалыкты эрекетке жеткiзiп отырFандыFын кадаFалау, туындаFан ситуацияларды реттеп, кажеттшктерше назар аудару жэне канаттандыру, баFыттау, кажетп ресурстармен камтамасыз ету. Ашыктык ^станымы негiзiнде окушыныц танымдык аймаFы дамуы Fана емес, оныц жеке басы, эмоциялык аймаFы дамуына да колайлы мYмкiндiктер жасалады. Ашыктык, т¥ЛFааралык карым-катынаста оку YPДiсiндегi субъектiлердiн эркайсысы белгiлi бiр жолмен екiншiсiн жандандырып, байытатын ею тец адамдардыц диалогын орнатуFа баFытталады. Оку YДерiсiнде м¥Fалiмдер тарапынан байкалып жататын (эрине, мугалгм профессионал, мамандыцца 4-5 жыл ощыды, быедг, терец тYсiнедi, квп жагдайда осы бiлiктiлiктерi мYгалiмнiц адами сапасынан жогары турады, мYгалiмдер бтгент пулдайды) артык Yстемдiктi тежеп, тeзiмдiлiк танытуы, бшм алушыныц бшм алуына, iзденуiне ез Yлестерiн косуы ашыктык ^станымыныц негiзi болып табылады.
Ашыктык элемдж децгейде
Зиглер жэне баскалар (2012) ^сыетан коршаFан ортаны байыту болжамында ашыктык танымдык кабшеттердщ дамуына оц эсер етедi деп т¥жырымдалFан, яFни, байытылFан ортаны к¥ру (мысалы, оку) косымша оку кызметше катысу мYмкiндiктерiне экеледi. Fалымдардыц пайымдауында, б^л YPДiс, эсiресе есейген шак пен ¥ЛFаЙFан кезецдерде ^шт болады деп болжануда, eйткенi б^л уакыт кезендерi кызметке т^ру немесе зейнетке шы^у сиякты eмiрлiк жаFдаяттарFа сай eзгерiстермен сипатталады [2]. ЖоFары ашыктык ортаны байыту (акпарат аркылы) болжамы бойынша ашыктык пен танымдык кабiлеттiлiктiн арасындаFы даму катынасын Бейкер жэне Бишсел (2006), Зиглер жэне баскалар (2012) колдайды [3; 2] .
Рейн жэне баскалар (2002) балалардыц танымдык дамуын зерттеу барысында 3 жастаFы балаларды ынталандыруFа деген ^мтылыста кeрiнетiн жоFары кызыFушылык 11 жаста жоFары танымдык кабiлеттермен катар жYретiндiгiн керсеткен [4]. Нейсер жэне т.б. (1996) «коршаFан ортаны байыту» терминш бiлiм берудiн байытылFан ортасы балалардыц интеллектiсiне эсерiн сипаттау Yшiн колданFан [5].
Зиглер (2012) коршаFан ортаны байыту болжамFа катысты зерттеулерш ¥ЛFаЙFан жастаFы азаматтар арасында жYргiзу барысында, ашыктыкты iс-шаралармен байланыстыра (м^ражай, кермелер мен концерттерге бару немесе накты кeркемдiк катысудыц кандай да бiр тYрi [2; 180,] отырып, коршаFан ортаны байыту ¥ЛFаЙFан жастаFы азаматтардыц eмiрiн байытады деген корытынды^а келедi.
Артече жэне баскалар (2009) ашыктыкты мацызды аспект болып табылатын типтiк интеллектуалды катынас сиякты белгшермен байланысын карастыратын болса [6], Виникайнен мен Кокконыц (2012) жеке ж^мыссыздыкка катысты зерттеуiнде, ашыктык eмiр бойына
жумыссыздыктыц кеп кезецдерш болжайды, 6ipa^ жумыссыздыктыц эр жеке кезещнщ узакты^ына эсер erae^i деген болжам жасайды. Вииникайнен мен Кокко (2012) «ашыктыктыц жогары дeцгeйлeрi адамдарды жеке тэжiрибeлeрiндe Yзiлiстeргe экелш соктыратын жаца тэжiрибe мен жаца киындыктарды iздeугe ынталандыруы мYмкiн» деп мэлiмдeйдi [7; 1214].
Осылайша, ашык адамдар жумыс орындарын езгeртудi кауш емес, мYмкiндiк рeтiндe карастырады жэне жумыссыздык кeзeцiн оцтайлы колдана алады. Робертс жэне баскалардыц нэтижeлeрi (2003) жумыссыздыктыц уза^тыгына карай ашыктыктыц темендейтшш керсeтeдi [8]. Томпсон 2012 ашык бiлiм беру стандартталмаган iс-эрeкeттeрдi, шыгармашылыщ кабшетш дамыту, жеке оку багдарламасын калыптастыру, оныц даму ыргагын, окыту формалары мен эдiстeрiн ез бетшше тацдау мYмкiндiгiн болжайды деп атап керсeтeдi [9].
Ашыктык жэне технология
Технологиялык багдарламалардыц дамуы - кол жeтiмдi ашы^ бiлiм беру жYЙeсiнiц тиiмдiлiгiн арттыруда мацызды. Технологиялык багдарламалар кeдeргiлeрдi жою аркылы бшм берущ таратудыц абсолюттi ашыктыгын камтамасыз eтeдi. Бул технологиялар, нeгiзiнeн, веб-сайттарга нeгiздeлгeн жэне эртYрлi ма^саттарга кызмет eтeдi. Мысалы бiлiм саласындагы азаматтар Yшiн, элeмдiк гылыми акпараттар, бiлiм багдарламалары, бiлiм бeрудiц мындаган тYрлi эдiс-тэсiлдeрiмeн алмасу, пайдалану мумкiндiктeрi ^арастырылган. YouTube каналы аркылы бейне роликтер мен такырыптык спикерлер, сыныптагы iс-шаралар, такырыптык пiкiрталастар жэне мугатмдермен сухбаттасу камтамасыз eтiлгeн. Бiлiм алушылар кашыктыктан Skype немесе Google, ZOOM т.б. электрондык пошта аркылы желщеп топтарда немесе элeумeттiк бeтбeлгi сайттарындагы аннотациялар аркылы байланыса алады.
Фредрик В.Бейкер III «Соцгы 100 жылдагы бiлiм бeрудeгi ашыктык» макаласында ашык бiлiм беру ресурстарыныц табигаты туралы баяндайды. МуFалiмдeрдiц бiлiм уйымдарыныц элемдш бiлiм беру кауымдастыFы жeлiсiн куруды ашыктык YPДiсiнiц бiр белiгi деп карастырады. Жаца технологияларды реттеуге байланысты мекемелер, мемлекеттер жэне халыкаралык уйымдардыц кызмeттeрi сол ресурстарды реттеу аркылы олардыц емiршeцдiгiн узартады. Ашык бшм беру парадигмасы жэне оныц салдары тэрбиeшiлeр мен окушылар Yшiн технологиялык инфракурылымFа кол жeткiзудeгi eркiндiк пен ашыктыкты бiлдiрeдi деген тужырым жасайды [10
БYгiнгi тацда Yкiмeттeр, мекемелер мен адамдар бшмнщ маньIЗДылыFын мойындап, ашык бiлiм беру жYЙeсiнiц мYмкiндiктeрiн кецейту жолдары зацнамалык - нормативтш кужаттар нeгiзiндe бeкiтiлiп отыр. Мысалы, «Ресей ФeдeрациясындаFы бiлiм туралы» 2012 жылFы 29 жeлтоксандаFы №273-ФЗ Федералдык зацыныц 29 - бабы бшм беру уйымдарыныц акпараттык ашыктыFын реттейд^ ашыктык принципiнiц мазмунын ашады. Осы бапка сэйкес бiлiм беру уйымдары ездeрiнiц кызмeтi туралы акпаратты камтитын ашык жэне жалпыFа кол жeтiмдi акпараттык ресурстарды калыптастырады жэне оларды акпараттык-телекоммуникациялык жeлiлeргe, оныц iшiндe Интeрнeттeгi бшм беру уйымыныц ресми сайтына орналастыру аркылы осындай рeсурстарFа кол жепмдшкп камтамасыз eтeдi [11 ].
ЖоFары жэне жоFары оку орнынан кешнп бiлiм беру уйымдарында ашыктык пен айкындылыкты камтамасыз ету Yшiн сыбайлас жемкорлыкка карсы стандартында (КР Бшм жэне Fылым министрiнiц 2020 жылFы 4 мамырдаFы № 174 буйры^ы) ашыктык устанымы - студенттер мен окытушылар арасындаFы ашыктык, езара сешм, акпараттар мен идеялармен ашык алмасу деген маFынада ашылады [12].
Ашык кашыктыктан бшм беру бшм алушыны езшщ этикасы, eрeжeлeрi, рeттeушiлeрi бар электронды мэдениет жаFдайына бeйiмдeйдi. Осыныц аркасында акпараттыц кажеттшгш, оны уйымдастырылFан iздeу мен ецдeудiц адекватты юке асыру даFдыларын калыптастыру аркылы туетаныц ездiк даму траекториясын аныктауFа мYмкiндiк бeрeдi. Жеке тулFаныц езi акпарат кезi, мeдиаторFа айналады, оны баFалайды, тандайды, жiктeйдi, бiрiктiрeдi. Сейтiп, ашык бшм жYЙeсiндeгi бiлiм алушы ашык жYЙeнiц нeгiзгi жYЙe кураушы элементше айналады, ол жаца бiлiм критерийлерше сэйкес кeлeтiн жаца акпараттар кура алады.
Ашык университет
Элемде мындаган адамдар ашык бiлiмдi тандауда, вйткенi б^л ж^мыс орнында окуга, отбасылык окуга мYмкiндiк бередi жэне барлык жастагы адамдарга колайлы. 2016 жылы ¥лыбританиядагы студенттердiн 50% кашыктыктан окыту кызметiн, Yндiстанда - 35%, Пэюстанда - 25% колданды. Квптеген елдерде кашыктыктан окытуды да, аралас окытуды да колданатын мамандандырылган ашык университеттер бар.
¥лыбританиядагы жогары бшм алуга арналган Ашык Университет (OU) - б^л когамдык зерттеу университетi, онын квптеген курстарын (студенттерге де, аспиранттарга да) элемнiн кез келген жерiнде алуга жагдай жасалган. ¥лыбританиянын ашык университетiнiн миссиясы: «Ашык университет - адамдарга, орындарга, эдютер мен идеяларга ашык». ¥сынылып отырган бiлiм берудiн айрыкша ерекшелiгi бшм алушынын взiндiк ж^мысына негiзделген аралас окыту, бшм алушыньщ оку материалдары арнайы эдебиеттермен, аудио жэне видео кассеталардагы жазбалармен, компьютерлiк багдарламалармен камтамасыздандырылган. Оку YДерiсiнде студенттер тобына бектлген м¥Fалiм-кенесшi (тэрбиешi) де манызды рвл аткарады. Окыту кадагалау принципi бойынша жYзеге асырылады: лектор сабак жYргiзедi, курстын мазм^нын калыптастырады, ал тьютор студенттермен байланыс орнатады, с^рактарга жауап бередi жэне мэселелердi шешуге квмектеседь Окыту процесiнде студенттер теориялык модельдердi вздерiнiн баскару кызметiне колдана бшуге машыктанады, сонымен бiрге теорияны терещрек тYсiнедi, вз ^йымынын ж^мысын жаксарту Yшiн тиiмдi шешiмдер iздейдi.
Азия елдерiнде ашык бiлiм беру эртYрлi элеуметтiк топтарга, онын iшiнде вмiр CYPУ денгейiнiн твмендiгiне, университеттен кашыктыкка немесе баска шектеулерге байланысты дэстYрлi бiлiм алуда киындыктарга тап болгандарга багытталган. Allama Iqbal Open University -Исламабадта орналаскан Пэкiстаннын ен iрi когамдык зерттеу университетi. Университет элемдеп ен Yлкен твртiншi жогары оку орны болып табылады, онын 1 326 266 студент бар (2016), олардын квпшiлiгi эйелдер. Б^л университет окытуда аралас технологияларды колданады жэне Азия елдерiнде оган деген кажеттшк вте жогары болып кала беретш болашак м¥Fалiмдердi дайындауга ерекше назар аударады. Б^л ен iрi жэне эйгiлi ашык университеттердiн мысалдары, iс жYзiнде олардын саны элдекайда квп: Шанхай, Израиль, ОнтYCтiк Корея, Непал, Замбиянын жэне т.б. ашык университеттерi вз елдерiнен тыс жерлерде де белгш. Ашык бiлiм беру халыктын всу каркыны, дэстYрлi жYЙенщ барлыгына жогары бiлiм алу мYмкiндiгiн ^сына алмауы, кэсiби окытушылар к¥рамынын жетiспеушiлiгi секiлдi кажеттiлiктердi канагаттандыруга багытталып отыр [13].
Методология
Ашыцтыц дегенд1 цалай тYсiнемiз?
Казакстаннын ЕКЬГ¥-нын тврагалыгына кiрiсуiне орай Н. Назарбаев: «Демократиялык когам орнату - бiздiн халкымыздын саналы тандауы, м^ндай максатка кол жетюзу когамда ашыцтыц к¥ндылыктары орын алганда гана болатыны белгiлi» деп атап кврсеткен [14]. Осы айтылган ойды жYзеге асыруда, ашыктык свзi теориялык талдаусыз, практикалык колданыска енш, «6i3 жаца ойлар мен квзцарастарга, эрiптестiкке жэне серттесттке ашыцпыз. Ашыцтыц - 6i3dih, басты цундылыцтарымыздыц 6ipi» деген секiлдi гранды магынага ие болды.
Бiлiм беру кенiстiгiндегi ашыктык идеялары бYгiнгi тYрлi денгейде эртYрлi гылым саласы аркылы ашыктык принцип талкыланып, кристалдана тYсуде. Алайда, "ашыктык" дефинициясынын взi элi кYнге дешн бiр мэнге ие болды деу артык. Мысалы, философиялык гылымдарда ашыктык (нем. Ofienheit, агылш. openness, франц. ouverture) жалпы мэдени ^гым ретшде тYсiндiрiледi. "Ашыктык" терминiнiн пайда болуы 1932 жылы "ашык когам" ^гымын гылыми айналымга т^нгыш рет енпзген А.Бергсон [15] концепциясымен жэне К.Поппердщ [16]. «ашык когам» теориясымен байланысты. Олар элеуметпк жэне биологиялык метафораларды бiр уакытта тiрi агзамен жэне элеуметпк жYЙенiн ерекше тYрiмен салыстыра отырып, когамга кандай да бiр сипаттама беруге тырысады. Сонын негiзiнде "ашыктык" жэне "жабыктык" ^гымдарынын айырмашылыктарын ажыратады. «Жабык когам», А.Бергсон бойынша, моральдык нормалар мен дiни табуларга сэйкес вмiр CYретiн жYЙе ретшде карастырылады. Орталык жYЙке жYЙесiнiн б^йрыктарына багынатын тiрi организм сиякты, жабык когам енсершмейтш социобиологиялык
зацдар бойынша жумыс ютейдг "Мораль мен дшнщ eKi квзГ' жумысында А. Бергсон, адам ортасыньщ iлгерiлеуi когамныц ашыктыгы идеясында, адамзаттыц рухани мэдениетiне нуксан келтiретiн жасанды кажеттшктерден бас тартуды басты кагидаттар ретiнде жариялайтын моральда гана кврiнiс табады деген корытындыга келедi [15]. И.Пригожин,И.Стенгерс, Хакен «ашыктык» феноменш синергетикалык квзкараспен байланыстырады [17].
Мысалы, Е.В. Коротаев ХХ гасырдыц 60-70 ж.ж. кецеспк бiлiм беру жYЙесiнiц туракты, тепе-тец жагдайын атап втедi [18], онда жекелеген сатылар: мектепке дейiнгi, орта бiлiм беру жэне жогары оку орындары Хакен мен И. Пригожиннщ пiкiрi бойынша "гипноздъщ уйщы" жагдайында дербес вмiр CYPдi. Шындыгында, кецеспк бiлiм беру жYЙесimц тиiмдiлiгi тек бiзде гана емес, шетелде де мойындалды. Кецеспк бiлiм беру жYЙесi взiнше бiр микро элем ретiнде вмiр CYрiп, когам, элем взгерiстерiмен бiрге взгеру кажеттшгш сезше алмады [5]. Алайда, 1980 ж.ортасынан бастап когамдык вмрдщ барлык саяси-экономикалык салаларын камтыган взгерютер дэу1ршц бiлiм беру жYЙесiне эсерi болмай калган жок. Бул кезец И.А.Кох ецбектерiнде «элеуметпк аномия кезещ" (фр. Anomie - зацсыздык, зацсыздык) деп аталады [19].
Сол кездеп болып жаткан окигаларга орталыктыц барабар реакциясыныц белгiлi бiр кешiгуi бшм беру жYЙесiнiц взiн-взi уйымдастыруга мэжбур болуына экелдi. Шыгармашыл талантты устаздар белсендшгшщ аркасында квптеген жеке меншш, авторлык, атаулы мектептер (КОБтбаева, Е.А.Очкур, Архимед) кызметт^ жандана тYCтi, бшм беру саласындагы вздiк даму багдарламалары пайда бола бастады. Бiрнеше мэрте бшм стандарттары (1992, 1998, 2002, 2008, 2013, 2016), бшм тужырымдамалары кабылданып, бiлiм беру жYЙесiндегi Yздiксiз реформалар трендке айналды. Бул реформаларда негiзiнен iшкi кажеттiлiктерге караганда элемдш кажеттiлiктердi канагаттандыру басымдык танытты. Непзп стратегиялык максат элеммен терезесi тец бiлiм жYЙесiн куру талпынысынан туындады [20].
Мундай бастамалар «кубылыс» ретiнде жэне <оусшк» ретiнде «ашыктыкты» зерттеуге ерекше жол ашты. А.А. Рахкошкин атап вткендей, Батыс Еуропа елдерiндегi "ашыктык" угымыныц алгашкы элеуметпк-педагогикалык тYсiндiрмелерi XIX гасырдыц басына жатады. "Сенiм устанымына негiзделген, «ашыктык» этикалык норма болып жарияланды" [21]. Шетел психологиясында «ашыктык», экстраверсия, мейiрiмдiлiк, адалдык, невротизммен катар, (L. R. Goldberg, J. Palmer, l. Palmer жэне т.б.) адамдарды бiрдей кабылдау кабшетш сипаттайтын жеке мiнездеме ретiнде тYсiндiрiледi. Психологтардыц пiкiрi бойынша жеке тулга ашыктыгыныц ерекшелiгi (L. R. Goldberg), ол накты тэжiрибеден тыс абстракциялык ойлау кабiлетi басымдылыгында [22, 23].
«Ашыктык» терминш тYсiну аясы вте кец: стандартталган алмасу ашыктыктыгынан (ашык жYЙелерде) жеке iзгiлiк ашыктыкка дешн (антикалык философия, философия) аралыкты камтиды. У.Эко пайымдауында - внер туындысы жаца магыналар жасауга жаца мYмкiндiктер элемiн жасауга ашык: суреттiц кврермеш, романныц окырманы, музыканыц тыцдаушысы болганша вмiр CYредi, ягни, ашыктык, адамныц кызмет субъектiсi ретiнде карастырылады [24].
Ашыктыктыц психологиялык жэне антропологиялык аспектiлерi взара байланысты тYсiнiстiк, сухбаттасу кабiлетi, жанашырлык, кабылдауга дайындык пен мэдениеттануда -толеранттылык жэне квпмэдениеттшкпен сипатталады.
Ашыктык адамныц жеке басыныц касиет ретiнде карым-катынаска оцай юру, вз пЫрш, сезiмi мен эмоциясын шын жYректен жэне ашык бiлдiру, ортак тiл таба бiлу жэне т.б.
Ашыктык социологиялык категория реннде субъектiнiц KOFaMMeH езара эрекеттесушдег белсендшжпен сипатталады
Педагогикада тулFaныц калау касиет - ашыктык бiлiм беру нэтижелершщ бiрi.
Ашыктык дегенiмiз - кызмет субъекнсше, кызмет ету ортасына немесе кызмет мазмунына тэн сипаттама.
Ашыктык - коршаFан opTaFa бiрiктiрiлген кол жетiмдiлiк (ашык бшм, ашык кол женмдшк, ашык квздер жэне т.б.).
Ашыктык - субъект сапасына катысты жаца нэрселердi кабылдау (бiлiм, инновация, ойлау философиясы, когнитивтi гылым) кабiлетi.
«Кэсiби жэне шыгармашылык ашыктык» - гылыми кызметтщ этикалык кагидаларыныц бiрi, Faлым кузыры.
Ашыктык - шынайылык, туралык ретшдеп жеке касиет ретшде - коршаган ортага жэне мазмунга тэуелсiз субъектшщ сапасы .
Ашыктык - адамнын взiн-взi камтамасыз етпеуi (экзистенциализм, философиялык антропо- логия)
Ашыктык - жYЙелер мен элемдегi жана кабшеттердщ пайда болу кезiндегi жана сапаларга жэне касиеттерi ие болуы (синергетика [21])
Ашыктык - бвлштщ тутаспен байланыстылыгы, одан бвлiнбеуi (А.Бергсон [15], К.Поппер [16] - ашык когам)
Ашыктык «болмыстыц» касиет ретiнде (ашык материк, ашык принцип, ашык элемент)
Ашыктык кагидат ретшде толык емес болу (К.Ясперс [25], экзистенциализм философиясы)
Ашыктык - бершген магыналарды тYсiну, магынаны табу мYмкiндiгi ретiнде (белпге, семиотикага катысты);
Ашыктык - элеммен бiрге болу, бiр нэрсе Yшiн «жарык сэуле» (М.Хайдегер [26]).
Ашыктык - бастапкы принциптер мен непздердщ толыктырылуы (взгергiштiгi), бейiмдiлiк ретiнде (И.Пригожин, В.Г.Буданов [27]).
Ашыктык - ашылу мYмкiндiгi ретiнде (мэдениет философиясы, внер тарихы).
«Ашыктык» угымынын бiздiн санамыздагы бейнесi накты кврiнiс таппагандыктан, жете тYсiнбегендiктен угым ретiндегi беделiнiн арту мYмкiндiгi элсiздiк танытады. Ашыктык угымына жасалган шолулар ашыктыкты - касиет, субъект сапасы, когаммен взара эрекеттесудеп белсендiлiк, ретiнде зерттеу мYмкiндiктерiн кврсетедг
Н.Назарбаев (2017) багдарламалык баяндамасында сана ашыктыгы тYсiнiгiнiн Yш тYрлi ерекшелштерше мэн бередi. Бiрiншiден, планетадагы, элемдеп, елдеп болып жаткан взгерiстердi тYсiну. Екiншiден, сананын ашыктыгы - бул жана технологиялык тэртiптiн эсерiнен болатын взгерiстерге дайындык. Yшiншiден, баска бiреудiн тэжiрибесiн кабылдау, взгелерден YЙрену кабшен деп атап кврсетедi [28].
БYгiнгi танда отандык психологиядагы "ашыктык" дефинициясы жана, эдеттен тыс немесе тшн жагымсыз нэрсе кабылдай алатын индивидтщ сипаттамасы ретiнде тYсiндiрiледi жэне адамга онай карым-катынас жасауга, взiнiн жеке квзкарасын, пiкiрiн шынайы бiлдiруге жэне бага беруге мYмкiндiк беретiн жетшген тулганын сапасы болып табылады. Ашык адамдар, эдетте, карым-катынаста тшмд^ тYсiнуге, колдауга жэне взара ю-кимылдын баска да он формаларына кабшетп. Эткен гасырдын сонынан бастап "ашыктык" термиш жана магынага ие болады. Ол бшм берудi iзгiлендiруге, онын мазмунын накты вмiрге жакындатуга, бшм беру багдарламаларынын икемдiлiгiне, мектептiн элеуметпк институт реннде туйыкталуын женуге багытталган квптеген педагогикалык тужырымдамалардын белгiлерiне айналып, эрекет етуде.
Бiлiм берудегi "ашыктык" терминш дамытудын келесi кезенi акпараттык когамнын калыптасуына, вмiр бойы Yздiксiз бiлiм беруде жаппай кажеттшктщ туындауына, бiлiм беру жYЙесiне взiнiн технологиялык базисш тYбегейлi жангыртуга, окытудын ашык акпараттык-педагогикалык технологияларына (желiлiк акпараттык технологиялар, кашыктыктан окыту нысандары жэне т.б.) квшуге мYмкiндiк беретiн жогары сапалы акпарагтык-бiлiм беру ортасын куру мшдетше байланысты. БYгiнгi кYнi бтм беру цогам взгерiстерiмен цатар взгеруге цабiлеттi ашыц ЖYйеретшде карастырылады.
Бшм берудщ "ашык Yлгiсi" болашак бiлiм ашыктыгын, элеммен байланысын, адамнын, табигат пен когамнын тутастыгы мен взара байланысы туралы тYсiнiктердi дамыту мен бiлiм беру процестерiне енгiзудi квздейдi. Бiлiм беру жYЙесiнiн ашыцтыгы оныц цалыптасуыныц турацтылыгын емес, кез келген сэтте дамуга жэне сыртцы ортамен одан эрi взара ic-цимыл жасауга ашыц екенш бiлдiредi.
А.А. Рахкошкин «ашыктык» устанымынын Yш непзп денгейде жYзеге асырылатынын атап кврсетедк
• бiлiм беру жYЙесiнiн ашыктыгы;
• бшм беру уйымынын ашыктыгы;
• бшм беру процесшщ ашыктыгы [21].
Kазiргi жагдайда калыптасатын ашык бшм беру жYЙесiнiн ерекшелiгi онын бшм беру проблемаларын шешуге эртYрлi элеумегтiк институттарды (отбасы жэне тутынушылар жэне т.б.)
тарту, сондай-ак бшм беру процесш уйымдастыруда жэне колдауда оку орындары мен бшм алушылардыц ездершщ рвлiн кайта карау кажеттiлiгiне багытталуы болып табылады.
Ашык бшм беру жYЙесi ец алдымен мынадай мэселелердi шешуге багытталган:
• XXI f. адамдардыц кажеттiлiктерiн канагаттандыратын бiлiмге кол жеткiзудi уйымдастыру (бшм адам емiрiнiц барлык кезецiцце ерте балалык шагынан кол жетiмдi болуы тиiс);
• бiлiм берудiц барлык децгейлершде барлык адамдар Yшiн бшмге кол жеткiзудiц тецдiгiн камтамасыз ету;
• бшм беру сапасын арттыру жэне оныц когам сураныстарына сэйкес келуше кол жеткiзу;
• бшм беру жYЙесiнiц тиiмдiлiгiн, енiмдiлiгiн арттыру.
^орытынды
Ашыктык гуманистiк педагогиканыц iргелi кагидаттарына негiзделген инновациялык теориялар мен жYЙелердiц жетекшi принципi болып табылады. Ашыцтыц - взгндгк niKipi, взгндгк мет толыц цалыптаспаган адамды элеуметтендiру мен тэрбиелеу Yшiн тYсiнiксiз мYмкiндiктер тугызады. Буган мысал ретшде бiрнеше саты жогары турган, дамыган алдыцгы катарлы батыс елi устанымдарыныц жацартылган бiлiм мазмунына ендiрiлуi тYсiнiктi кецейтш, бiлiм саласындагы кейбiр азаматтардыц салт-санасын езгертуге тYрткi болган болар, дегенмен, шю тYрткi оянбайынша сырткы устанымныц сананы езгертуге элi жетпейтiндiгi айдан анык. Бул устанымдар астарсыз, стихиялыц фактор ретшде форманы взгерту, уйымдастыру жэне тексеру цуралына айналып отыргандыгын, соцгы 7 - 8 жылдыц тэжiрибе дэлелдеп отыр. Шындыцты айтуга, шынайылыцца квз жетюзуге элi де сыртцы мотив талап етiледi. Бул жердеп мэселе, алдымен, адамдардыц езiн-езi реттеу аркылы ой-сананы жетiлдiру. Казактыц «сана беран, сана бермесе ала берст», деген сезi бекер емес.
Бшм беру уйымдары мен элеуметпк орта арасындагы ашык езара байланыс жYЙесiн уйымдастыру тэрбие мен емiр бiрлiгi идеясын iске асыруды камтамасыз етедь Дегенмен, негiзгi проблема - осы ашык байланысты орнату тенп, элi де гылыми-практикалык негiздеменiц таяздыгы. Бул тек бiлiм уйымдары тарапынан шешiмiн табатын мэселе емес жэне бул кандай да бiр формадагы алып-кашты iс-шарамен де шешiлмейдi. вйткеш, «ашыцтыц» инновациялыц теориялар мен ЖYйелердiц басца да цагидаттарыныц всу, ынтымацтастыц, жаhандыц цажетттгш цанагаттандыруга негiзделген.
Ашыктык кагидаты демократиялык когам жагдайында толык жYзеге асырылады жэне баланыц жаИандык болашаFыныц кепiлi бола алады. Казакстан Республикасы бiлiм беру жYЙесiнiц ашыктык кагидатын негiзгi кундылыктар ретiнде алга тартуын, бiрiншiден саналы демократия баспалдацтарыныц бастауы, екшшщен, эрбiр баланыц, ой арманын, мацсат, муратын дамыту Yшiн жасалып жатцан жагдайлардыц бiрi, бiрегейi деп тусшу кажет.
Жалпы алганда, педагогикалык жYЙенiц ашыктыгы оныц емiрмен тыгыз байланысын бiлдiредi. Ашыцтыц адамдарды бiр-бiрiнiц жацсылыгын квруге, содан Yйренуге, содан лэззэт алуга бейiмдейдi. ДYниенiц ашыктыгы баска адамга сешмдшк уялатады деп ойлаймын. Ашыктык - шеказдж емес, екеуiнiц арасындагы елеулi айырмашылыкты ажырата бiлген дурыс. Егер бшм барлык адамдарга кемспуаз жэне акылга конымды жагдайларда кол жетiмдi болса, ашык болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Жалпы орта бшм берудщ мемлекетпк жалпыга м1ндетт1 стандарты К^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2012 жылгы 23 тамыздагы № 1080 каулысымен бектлген.
2. Matthias Ziegler, Erik Danay, Moritz Heene, Jens Asendorpf, Markus Bühner, Openness, fluid intelligence, and crystallized intelligence: Toward an integrative model, Journal of Research in Personality, Volume 46, Issue 2, 2012, Pages 173-183, ISSN 0092-6566,https://doi.org/10.1016/j.jrp.2012.01.002.
3. Thomas J. Baker, Jacqueline Bichsel, Personality predictors of intelligence: Differences between young and cognitively healthy older adults, Personality and Individual Differences, Volume 41, Issue 5, 2006, Pages 861-871, ISSN 0191-8869, https://doi.org/10.1016/j.paid.2006.02.017.
4. Raine A., Reynolds C., Venables P.H., Mednick S.A. (2002). Stimulation seeking and intelligence: A prospective longitudinal study. Journal of Personality and Social Psychology, 82(4), 663674. https://doi.org/10.1037/0022-3514.82.4.663
5. Neisser U., Boodoo G., Bouchard T.J. Jr., Boykin, A.W., Brody N., Ceci S.J., et al. (1996). Intelligence: Knowns and unknowns. American Psychologist, 51, 77-101.
6. Arteche A., Chamorro-Premuzic T., Ackerman P., Furnham A. (2009). Typical intellectual engagement as a byproduct of openness, learning approaches, and self-assessed intelligence. Educational Psychologist, 29, 357-367. DOI: 10.1080 / 01443410902927833
7. Viinikainen J., Kokko K. (2012) Personality traits and unemployment: Evidence from longitudinal data, Journal of Economic Psychology, 33(6), p 1204-1222. DOI: 10.1016 / j.joep.2012.09.001
8. Roberts, B. W., Caspi, A., & Moffitt, T. E. (2003). Work experiences and personality development in young adulthood. Journal of Personality and Social Psychology, 84(3), 582-593. https://doi.org/10.1037/0022-3514.84.3.582
9. Thompson P. (2012) Teaching Teachers Through Open and Distance Learning. Open Learning: A Journal of Open, Distance and E-Learning. № 27 (3), 288-293.
10. Baker III F.W. (2017) An Alternative Approach: Openness in Education over the last 100 Years. TechTrends, 61(2), 130-140. https://doi.org/10.1007/s11528-016-0095-7
11. Федеральный закон "Об образовании в Российской Федерации" от 29.12.2012 N 273-Ф3
12. Жогары жэне (немесе) жогары оку орнынан кешнп бшм беру уйымдарындагы ашьщтьщты жэне айкындыкты камтамасыз ету жешндеп жемкорлыкка карсы стандартын бекггу туралы Жогары жэне жогары оку орнынан кешнп бшм беру (КР Бшм жэне гылым министршщ 2020 жылгы 4 мамырдагы № 174 буйрыгы)
13. Баева Л.В. (2017) Проблемы и перспективы развития открытого дистанционного образования в условиях электронной культуры //Информационное общество, вып. 3, с. 48-59. http://emag.iis.ru/arc/infosoc/emag.nsf/BPA/9883a19543e0bbc144258264003ec19f
14. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтыц Казакстан халкына жолдауы. 2017 жылгы 31 кацтар «Казакстанныц Yшiншi жацгыруы: жаhандык бэсекеге кабшеттшк.
15. Бергсон А. (1994) Два источника морали и религии: пер. с фр. М. : Канон.
16. Поппер К. Р. (1992) Открытое общество и его враги: в 2 т.: пер. с англ. М.: Международный фонд «Культурная инициатива».
17. Хакен Г. (1985) Синергетика. Иерархия неустойчивостей в самоорганизующихся системах и устройствах. М.
18. Коротаева Е.В. (2019) Теория и практика педагогических взаимодействий: учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. М.: Издательство Юрайт. - 242 с.
19. Кох И. А. (2006) Социальная аномия и социальное управление//Социальная философия и социология. С. 62-71.
20. Кудайбергенева К.С. (2010) Кузырлылыктыц педагогикалык категория репнде дамуыныц теориялык-эдюнамалык непздергпед. гыл. док. ... дис. - Алматы. - 336 б.
21. Рахошкин А.А. (2005) Открытость образовательного процесса (на примере западноевропейской педагогики): моногр. / НовГУ им. Ярослава Мудрого. Великий Новгород.
22. Goldberg L. (1993) The structure of phenotypic personality traits. «The American Psychologist, 48».
23. Palmer J., Palmer L. (2002) Evolutionary Psychology. The Ultimate Origins of Human Behavior.
24. Носачев П.Г. (2008) У. Эко: путь от семиотики к онтологии //Вестник ПСТГУ I: Богославие. Философия. Вып. 3(23). С.33-44
25. Ясперс К. (2012) Философия: В 3 кн. / Пер. с нем. А.К. Судакова. М.: Канон+РООИ «Реабилитация».
26. Хайдеггер М. (1997) Бытие и время. М.: Ad Marginem.
27. Буданов В.Г. (2007) Синергетическая методология в постнеклассической науке и образовании // Синергетическая парадигма. Синергетика образования. М.: Прогресс-традиция. С. 174—211.
28. Терт тугыр: Ашыктык. 02 Акпан, 2010. egemen.kz: https://egemen.kz/article/1623-tort-tughyr-ashyqtyq
Открытость в системе образования как предпосылка построения демократического общества
К.С. Кудайбергенева
Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
kulzada24@mail.ru
Концепция открытости рассматривается в метакогнитивном контексте на основе анализа философских и психологических работ, а его семантический характер резюмируется посредством эмпирических рассуждений. Открытость на основе изучения нормативных документов, в том числе государственных обязательных и антикоррупционных стандартов обобщается как необходимое условие построения демократического общества. Направления и принципы методологической и теоретической основы изучения понятия «открытость» отражают возможности изучения данного понятия как свойства, качества субъекта, активности взаимодействия с обществом. Автор отмечает, что принцип открытости в системе образования используется как средство изменения внешней формы, как стихийный фактор организации и проверки без методологического обоснования. Без активности внутреннего мотива внешней позиции недостаточно для изменения сознания, так как принцип открытости ориентирован на открытость сознания.
Ключевые слова: открытость, сознание, закрытое общество, гипнотический сон, социальная
аномия.
Openness in the education system as a prerequisite for building a democratic society
K.S. Kudaibergeneva Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan
kulzada24@mail.ru
The concept of openness is viewed in a metacognitive context based on an analysis of philosophical and psychological works, and its semantic nature is summarized through empirical reasoning. Openness based on the study of regulatory documents, including state mandatory and anti-corruption standards, is generalized as a necessary condition for building a democratic society. The directions and principles of the methodological and theoretical basis for studying the concept of "openness" reflect the possibilities of studying this concept as a property, quality of the subject, and the activity of interaction with society. Attention is drawn to the fact that the principle of openness in the education system is used as a means of changing the external form, as a spontaneous factor of organization and verification without methodological justification. Without the activity of the internal motive, the external position is not enough to change consciousness, because the principle of openness is focused on the openness of consciousness.
Keywords: openness, consciousness, closed society, hypnotic sleep, social anomie.
Редакцияга 23.11.2020 тусп.
