CC BY
20ш
(СЛ
t-
0£ <
CSCSTI 18.07.65 UDC 5527
DOI 10.47940/caj'as.v6i3.402
ЗАМАНАУИ ГЫЛЫМИ ТЕХ-
НИКАЛЫК ЖАНА-
ЛЫКТАРДЫН, КАЗАКСТАНДЫК
МYСIН 6НЕР1НДЕ
ТРАНСФОРМА-
ЦИЯЛАНУЫ
(ШЕТЕЛД1К
ТЭЖ1РИБЕ
НЕГ1З1НДЕ)
122
Гулнур Жубанова1, Ербол Кайранов2
1 Э. Кастеев атындагы КР мемлекеттiк енер музейi (Алматы, Казахстан)
2 Т. К. Жургенов атындагы Казак, улттьщ енер академиясы (Алматы, Казакстан)
Ацдатпа. Зерттеуде шетелдт тэжiрибе негiзiнде заманауи гылыми техникальщ жацалыктардыц отандык кала кецюттндеп мYсiндiк туындыларына эсерi карастырылган. Жана гасыр внерiндегi адамзаттыц орны мен рвл^ гылым мен внер арасындагы байланыстардыц казiргi мэдениеттщ рухани дамуына эсерi талданады. Зерттеудщ максаты шетелдiк тэжiрибе негiзiнде заманауи гылыми-техникалык жацалыктардыц казакстандык мYсiн внерiнде трансформациялану Yдерiстерiн зерттеу. Зерттеудщ мiндеттерiнде ХХ1 гасыр басындагы шетелдiк внер ыкпалымен взгерiп жаткан заманауи внердегi арт^дерютердщ ерекшелiгi мен белгiлерi ашылып кврсетiледi; Казакстандык суретштердщ шыгарамашылыгындагы кврерменмен карым-катынастыц жаца тэсiлдерiн iздеуге жэне сабактас салаларды игеруге багытталуы зерттеледi. Мэдениет пен внер зерттеушiлерi Yшiн бул такырып взектi, вйткенi ХХ1 гасырдагы внер мен мэдениеттщ тарихи дамуын белплейтш жалпы мэдени тенденцияларды аныктау Yшiн теориялык зерттеулерге тарихилык кагидалар кел^ртедк Зерттеу нысанына Казiрп Казакстан бейнелеу внершде классикалык мYсiн внерi, сэулетпк кецютттершде жаца арт YPДiсiндегi нысандар мен мYсiндегi квркемдiк багыттар алынды. Зерттеу пэнi кинетика мен стимпанк багыттарындагы туындылар мен авторлар, кецютттеп арт-нысандар, заманауи туындылар, мэдениеттщ элеуметпк-квркемдт жэне тарихи метажYйелер болып табылады. Зерттеу эдiстерi ретiнде калалык ортаны тYрлендiрудiк урбанистiк тэсiлдерi, арт-нысандар орнатуды зерттеу жэне фестивальдердi уйымдастыру Yшiн курылымдык дизайн жэне сыни талдау колданылды.
Когамдык орта материалдарында усынылган отандык жэне шетелдiк мYсiншiлердiн енер туындыларына философиялык-эстетикалык талдау жасалды. Шыгармалардагы керкем карым-катынастыц жаца Yлгiлерi ретiнде кецютт пен уакыт категориялары, когаммен карым-катынасыныц ерекшелiктерi аныкталды. МYсiн енершщ заманауи гылыми-техникалык инновациялары заманауи каланыц тартымдылыгын арттыру куралы ретiндегi гылыми тужырымдамалармен сипатталады.
Трек свздер: мYсiн, гылым мен техника, заманауи енер, кинетика, стимпанк, фестиваль, калалык кецютт, метажYйелер, гуманитарлык гылым, сыни талдау, авторлык туынды.
Авторлар мYДделер нантыгысыныц жонтыгын мэл\мдейд\. Барлын авторлар нолжазбаныц соцгы нуснасын онып, манулдады.
Дэйексез уш1н: Жубанова, ^лнур, жэне Ербол Кайранов. «Заманауи гылыми техникалык жацалыктардыц казакстандык мYсiн енерiнде трансформациялануы (шетелдiк тэжiрибе непзшде)». Central Asian Journal of Art Studies, т. 6, № 4, 2021. 122-147 б. DOI: 10.47940/cajas. v6i2.402.
Кiрiспе
Адамзат дYниенi жэне элемдегi езшщ орнын жанадан тусшу карсанында тур. 0нер, гылым, техника жэне акпараттык галамдык желi жYЙелерi казiргi заманауи мэдениеттiн рухани бiрлестiгiнiн Yндесуiмен ерекше керкем дYниелер туындап жатыр. Ягни, алдьщгы катарга ой шыгып, жаркын бейнелер мен керкем нысандар дYниеге келедi. Каркынды гылыми ерлеу гасырында гылым мен енердщ карым-катынасы заманауи мэдениеттiн езект мэселелерiнiн бiрi болып табылады. Гылыми жетютжтердщ енерге деген эсерi ете Yлкен — гылым мен керкем ой езара эрекеттескенде бiр-бiрiмен рухани дамыган тын жолдарда тYЙiседi. Француз жазушысы Гюстав Флобердiн гылым мен енер арасындагы Yйлесiмдiлiкке берген шюршде: «Эрi карай, 0нер гылыми болып бара жатса, Гылым керкем болып барады; непзде коштаса отырып, олар жогарыда бiр жерде кездеседа» — деген (Код науки 1).
БYгiнгi когамда ХХ1 гасырдын басында элемдж жаhанданудын заманауи талаптарына сэйкес, мYсiн eнерi Казакстаннын бейнелеу eнерiндегi баска да енер тYрлерi тэрiздi даму Yстiнде. Сонгы жылдары классикалык мYсiн eнерiмен катар, елiмiздiн сэулет
кещслпнде стимпанк, кинетикалык MYciH сиякты багыттардьщ даму Yрдiсiн байкаймыз. Шетелдiк мэдениетте KeHiHeH таралып келген бул енер тYрi ескелен урпактарымыздын Yлкен кызыгушылыгын тудырады. Сондыктан, бYгiнгi бiздiн заманауи казак енершщ даму барысында жогарыда аталган такырыптын езектiлiгi манызды. Отандык мYсiншiлердiн заманауи стимпанк, кинетикалык багыттардагы енбектерi туралы аз зерттелiнген. Бул зерттеу жумысында шетелдiк енер зеттеушшер: Э. Кинг, Дж. Пейдж, М. Данахай, Р. Уитсон, Г. Уильямс, Ж. Аткинсон, Дж. Томпсон, Дж. Дэй, Б. Йылмаз, А. Н. Липов, У. Гомперц, Т. Е. Шехтер,
B. Владимирский, С. Гущин, А. Щуренков, О. А. Юшкова,
А. Котломанов енбектерiмен катар,
Казакстан енертанушылары
Э. Р. Ахметова, Е. Резникова, К. В. Ли,
C. Ж. Кобжанова, К. З. Халыков,
Г. Мауленова, Р. Садыгулов жарияланган макалалары карастырылды.
Заманауи енер 6y^ элемде болып жаткан кубылыстардын мэнш тYсiнiп, олардын эсемдiгiн багамдауга кемектеседг Элемдiк пiкiрталастар, киялдан туындаган ойлар, жYЙелi зерттелген дуниелер адам емiрiнде шектеусiз жэне елшеусiз кездеседi. Сонымен катар, гылымда талкыланып
123
124
келген заттардын кимыл-козгалгалысы жарык пен келенкенщ кызыкты уйлес1м1н тудыратын, кейде дыбыс шыгаратын кер1н1с енер саласында осындай кубылыстармен кинетика шугылданады. Металдан, эйнектен немесе баска материалдардан б1рлесш жасалган бул курылгылар курдел1 баскарылатын шамдарымен «мобилдер» деп аталады.
Онертану гылымынын кандидаты Е. И. Резникованын каз1рг1 замангы мус1н енер1не берген кезкарасында «Мусш — дизайнмен жэне сэулет енер1мен, сондай-ак, накты гылымдармен де тыгыз байланысты. Шыгармашылыкта ем1рдщ моральдык немесе элеуметт1к кырына ундеу жок. Фокуста туракты эсерге, трансформацияга жэне метаморфозга ушырайтын объект1н1н курдел1 формасы гана болады. Эр турл1 топологиялык объект1лермен эксперименттер, оларды жазыктыктан уш елшемд1 кещсткке ауыстыру, одан эр1 жаксарту кейде абсурдтармен немесе парадокстармен шектесетш керемет формалардын пайда болуына экеледа» дел1нген (Резникова 36—49). Тужырымдай келгенде, казак мус1нш1лер1 дэстур мен шетел мэдениет1н1н ерекшел1г1н, стимпанк пен кинетика багытын терещрек пайымдай отырып ез1нд1к идеяларын уштастырган.
Кинетизм немесе кинематикалык енер (грек. КшеНкоэ — козгалыска келт1рет1н козгалыс) дегешм1з — эртурл1 козгалмалы жэне дыбыстык механизмдер1 бар курылымдар, магниттер1 бар композициялар жэне шыгарманын немесе онын жеке компоненттер1н1н накты козгалысынын эсерш женет1н каз1рг1 замангы енердег1 багыт Кинетизм элементтер1 ежелден мус1ндерд1 жандандыратын турл1 амалдар тур1нде, колданбалы енерде, театр сценографиясында болган. Бул енердщ ек1лдер1 мус1нн1н дэстурл1 статикалык сипатын жещп, оны коршаган ортага енпзу ткжырымдамасына келд1. Динамикалык пластиканы куру тэж1рибелер1 футуризм, дадаизм,
Баухаус жэне орыс конструктивизм1нде кездесед1. Кинетикалык енердщ алгашкы туындысы Марсел Дюшаннын «велосипед денгелеп» — деп аталады (Шершеневич 77). «Реди мэйдтерд1н» курылуына мш бере отырып, Дюшан велосипед шанышкысына донгалакты орындыкка бек1туден бастады. Кинетикалык енер, непзшен, 1шк1 жэне сырткы конструктивист1к стильде сэтт1 шыкты. Оп-арт пен кинетикалык енерде керермен курылымды юке косса немесе б1р нэрсеш жылжытса т1пт1 «шыгарманын» 1ш1не шрсе, ол автормен сер1ктес бола алады.
Буг1нг1 бейнелеу енер1ндег1 жана багыттар мен агымдар Казакстан мус1н саласында уштасып кала кен1ст1г1нен кер1н1с тауып келед1. Кей1нг1 жылдары кинетикамен катар стимпанк багыты да еркендеуде. Каз1рг1 заманауи енерд1н инновациялык аспект1с1не айналган стимпанк багыты эртурл1 фестиваль аясында жэне кермелер нэтижес1нде кала кещслгшде арт-нысандар пайда болуда. Стимпанк енер1 нег1з1нен Х1Х жэне ХХ гасырдын басындагы рухты ретро технологиялар туралы фантастикалык жанр болып б1рнеше рет жазылган. Сол кезден бастап стимпанктын материалдык мэдениет1 гылымнын да, енердщ де заманауи тусшдарулерше ез ыкпалын тиг1зе бастады. Гылым тарихы музешнщ коллекцияларынан шабыт алган халыкаралык стимпанк суретшшер1 гылым мен енер туралы ез тусшдармелерш усынып келед1 (А1к1пзоп). Б1рак, бурын материалдар мен жанрдын ерекшел1ктер1не, онын тарихы мен эстетикасына катысты карастырылып, Казакстан мус1н енерше катысты эл1 толык зерттелмеген. Б(еатрцпк — езше тэн белг1лер1 аркасында ен танымал стильдерд1н б1р1. Эдетте, 81еашрипк сез1н айткан кезде эр турл1 бу механизмдер1 мен техникалык куралдар б1рден усынылады. Стиль ерекше тэс1лмен кызыкты: ежелг1 сез1м бар, эртурл1 техникалык эд1стер колданылады, накты механикалык
белшектерд колдануга дейiн, бул, эрине, эртYрлi стилистикалык шешiмдердiн мYмкiндiгiн кенейтедi. 81еашрипк эдiсiнiн негiзгi элементтерiн дамудын жогары денгейiне жеткен механика мен бу машиналары устанымдарына негiзделген технологиялар деп санауга болады: паровоздар, паробустар, бу экипаждары, эуе кемелерi, карабайыр ушактар, роботтар жэне тойтармалы металдан, мыс кубырларынан жэне агаштан жасалган баска да жумбак механизмдер. Steampunk-тiн белгш бiр кeркемдiк формасынын болуы элемдщ мэдениетте белгiлi бiр Steampunk стилшщ пайда болуына экелдi (Ахметова 198).
Казiргi уакытта мYсiн eнерi адам жан дуниесше рухани жэне пластикалык байытуда Yлкен рел аткаруына карамастан, калалык ортада мYсiнi езш-eзi керсету еркiн жагдайда элi дамымаган. Заманауи eнердiн керкем бейнелерi тын iзденiстер мен жанашылдыкка багытталганмен, казiргi орта мYсiннiн пластикалык ерекшелiктерi когамдык кенiстiктi уйымдастыруга, когамнын мэдени жэне рухани тэрбиесше эсер ету мэселелерш карастыруда. МYсiншiлердiн туындыларында колданылган материалдын eзiндiк ерекшелiгiне байланысты тастан, агаштан, металдан немесе заман агымына карай еск белшектер мен заттардан жана идеяларды жYзеге асырып, тiптi жанаспайтын нэрсенi елестету ете киын туындыларга умтылатындыгын айтуга болады.
Зерттеудiн максаты шетелдiк тэжiрибе негiзiнде заманауи гылыми техникалык жаналыктардын казакстандык мYсiн енершде трансформациялану Yдерiстерiн зерттеу. Зерттеудiн мвдеттершде ХХ1 гасыр басындагы шетелдiк енер ыкпалымен eзгерiп жаткан заманауи енердеп арт-Yдерiстердiн ерекшелiгi мен белгiлерi ашылып кeрсетiледi; Казакстандык суретшiлердiн шыгарамашылыгындагы керерменмен карым-катынастын жана тэсiлдерiн
iздеуге жэне сабактас салаларды игеруге багытталуы зерттеледг Мэдениет пен енер зерттеушiлерi Yшiн бул такырып eзектi, eйткенi бул ХХ1 гасырдагы енер мен мэдениеттщ тарихи дамуын аныктайтын мэдени екпiндi тенденциялар тарихилык принциптермен теориялык тургыдан зерделенедi. Зерттеу нысанына Казiргi Казакстан бейнелеу eнерiнде классикалык мYсiн енер^ сэулеттiк кенiстiктерiнде жана арт Yрдiсiндегi нысандар мен мYсiндегi кeркемдiк багыттар алынды. Зерттеу пэнiне кинетика мен стимпанк багыттарындагы туындылар мен авторлык тулгалары, кенiстiктегi арт нысандары, заманауи туындылар, мэдениеттщ элеуметпк-кeркемдiк жэне тарихи метажYЙелер тагайындалды.
Эдiстерi
Карастырылып отырган кезеннiн eнерiн талдауда кещстк пен ондагы eнердiн байланысын зерттеу Yшiн философиялык-эстетикалык зерттеу эдiсi каралды. Бул заманауи мYсiн eнерi ерекше эсер етуге, адамдардын когамдастыгына бiр уакытта жYгiнудiн аркасында, адам мшез-кулкыньщ казiргi формасы мен бурынгы даму удерютершщ YЙлесiмiнде жаркын жэне есте каларлык окига болуга мYмкiндiк бередг Кенiстiктегi арт нысандармен заманауи туындылар мэдениеттщ элеуметтк, кeркемдiк жэне тарихи эдасщ кeркемдiк талдау эдiсiн, салыстыру мен салгастырмалы эдiстерiн бiрiктiруге непзделген кешендi тэсiл. Казiргi замангы eнердi элемдiк кауымдастыктын ен eзектi беталыстарын кeрсететiн кинетика мен стимпанк агымындагы енер туындыларына метасистема ретiнде туану колданылады. Бул макалада стимпанк модернизмдi интеллектуалды жэне визуалды турде, сондай-ак минимализм мен онын эгоцентристiк жекешеленуден бас тартады деген тYсiнiк карастырылады. Жазушы Пол
125
126
Ди Филиппо Лиза Яшекке берген сухбатында атап еткендей, ол стимпанк агымын «модерниспк дуниетанымнан шынымен алшак» — деп санайды (Яшек 192). Осылайша стимпанк кещрек постмодернист1к козгалыска орналастырылады. Ен бастысы, б1з 81еашрипк-т1 каз1рг1 заманнын жалпы философиясын калыптастыратын анти-автономды тенденцияларга сынак рет1нде карастырамыз. Стимпанк багытынын козгалысы заманауи кезкарастагы философиянын умтылысын байланыстыра зерттегенде, постмодернизмнен алшактап, ез1нд1к философиялык жолын курып жатканын керем1з. Постмодернизмн1н бел1г1 рет1нде стеампанк Казакстандагы алдынгы буындардын улттык менталитет! мен тэж1рибес1нен бас тартпайды, ол эдеттег1 дэстурл1 кер1н1стерд1, архетиптер мен колорита бейнелейдь
Зерттеуде бейнелеу енер1нде кинетикалык агымнын модернизммен уштасып б1р кезкараста болганымен, онын шенбершен шыккан багыт рет1нде карастырылады. Козгалыстын алгашкы кундер1нде кептеген суретш1лер геометриялык фигураларды колдана отырып, катан абстракт тшн устанды; олар композициялык мотивация мэселес1н зерттеп, кебшесе козгалатын заттарды кабыргага суреттер сиякты 1л1п койды. Алайда, козгалысты енпзу аркылы олар кейб1р модернист1к кагидалардын нег1з1н калады (Роднер, Керриган 25). Кинетика багытын устанган суретш1лер уакыт ете келе сырткы тур1н езгертетш енер туындыларын жасады. Уакыттын езгеру1 туралы енерд1н талаптарын кабылдамай, олар уакыттын бай тэж1рибесш усынды. Жанрдын курдел1, гибридт1к сипаты енер тарихындагы етпел1 сэтт1 белг1лейд1, ол мукият зерттеуд1 кажет етед1 (Искро 2). Казакстандагы модернизмнщ кептеген багыттары бурыннан даму мумк1нд1г1не ие болганына карамастан, кинетикалык туындылар б1зд1н мемлекет1м1зд1н сонгы
он жылдыгында пайда болды. Мусшшшер арасында эртурл1 багыттарды танымал етуде 2017 жылы ел1м1зде еткен ЕХРО кермес1 улкен рел аткарды. Ойткеш онын такырыптарынын б1р1 технологиялык нысандардын керкемд1г1 жэне олардын функционалды мазмунынын мэн1 болды. Керме барысында Казакстандык мус1нш1лер кинетикалык багытта жасалган шетелдк шыгармалармен танысуга мумк1нд1к алды.
Нэтижелер
Элемд1к керкем когамда эртурл1 кезендер мен багыттар калыптасты, нэтижес1нде барлык кубылыстар ж1ктелген жуйеге сэйкес жалпы синтезге айналды. Олар ортак мэдени кещспкт кура отырып, езара белшдь Бул езгер1стер алдымен когамдык мэдениетте, содан кешн осы енер багыттары пайда болган калалык кещслкте дамыды. Олардын жанашылдыгы жэне керкемд1к тэсшдщ жана кырлары кала 1ш1нде кершю тапты (Шехтер 348).
Каз1рг1 замангы енерд1н басым багыттары мен турлерш ортак жуйеге калыптастыру жэне олардын танымдык мэдениетте таралуы суретш1лерд1н жанашыл кезкарастарында. Гылыми жаналыктар кен1ст1г1нде физика зандылыктардагы белшектерде немесе улкен коллайдердщ жасалуында, кызыкты саяхат элем1ндег1 адамнын орны туралы п1к1рталастарды тудырады. Гылым, молекулярлык генетика, геномдык медецина, биотехнологиялар, улпа инженериясы аркасында адам сауыктырумен шектелмей, ем1рд1 баскара алады. Ал ойдын куш1мен адам компьютерд1 баскарып, акпараттык ер1ске косыла алады. Мысалы, Уильямс Габриэль «Мус1н Х1Х жэне ХХ1 гасырлардагы деректер рет1нде» макаласында мынадай зерттеулер келт1ред1: «Мус1нд1 кебейтудщ сандык немесе баска да механикалык эд1стер1 суретш1лер мен енертанушыларга,
жэне мурамен аиналысатын уИымдар Yшiн езект бола тYсуде. АлаИда, мYсiндiк шшшге «ЭЭ-деректер» тэсiлi казiрri компьютерлiк технологиялар дэуiрiнде толык колданылмаИды. Х1Х гасырдьщ басынан бастап инженерлер бiрнеше келемде мYсiндiк беИнелердi эртYрлi материалдардан кесш бургылап шыгаратын кептеген станоктар мен пантографтар жасады. Дегенмен, Х1Х жэне ХХ1 гасырларда бул саладагы геометриялык схемалардын жетiстiктерi накты мYсiндердiн тэжiрибесiн шынаИы каИталаИ алмаИтындыгын керсеттi. АлаИда, сонымен бiрге олар ете схемалык формаларда болсада шыгармашылык гылыми iзденiске деген кызыгушылык кенiстiгiн улгаИтады» (Williams).
Галым мен суретшiнiн шыгармашылык Yрдiстерiнiн ерекшелiктерiн баИланыстырар болсак, онда адам рухани мэдени баИып емiрге замнауи сэулетлк нысандар, техникамен уштаскан керкем беИнелер, тYрленген багыттагы мYсiндiк шыгармалар туындаИды. Даму Yстiндегi гылымнын аныктап белгiлiп берген кYрделi контекстi аясында адамзаттын «ешпеИтш сурактарына» жауап беруге талпынатын философтар, галымдар секiлдi, суретшшер де, адамзаттын iлгерiлеуiнiн шегi бар ма немесе 6î3 шексiздiктiн бастамасында турмыз ба деген езектi суракка жауап беруге умтылады. 0нер адамдары адам тэнiнiн рухани кезiн жетщщрш, емiрдегi жана кезкарастагы формаларын шыгаруды усынады.
Базельдегi Тэнгли фонтаны Технология саласындагы езгерiстер жэне сонын салдарынан адамнын аИналасындагы шындыкты кабылдауы керкемдiк бiлдiрудiн жана эдiсiн iздеудi кажет еттг Адамзаттын емiр CYPУ салты мен тарихи жэне мэдени эл-аукаты езгеруде. Бурынгы эстетикалык эдiс амалдар керМа булынгыр келiп, онын магыналары жогалады. Бул туралы алгаш рет 1909 жылы Филипп Маринетти жариялаган футуризмнщ
алгашкы манифестiнде итальяндык футуристер козгалысы мэлiмдедi. Олар жылдамдыкты, козгалысты, антистатиканы кескiннiн жана нысаны ретiнде моИындады (сурет 1).
Сурет 1. Ф. Маринетти «Фонтан Тэнгли», Базель к.
Американдык Александр Кольдер 19Э0 жылдардын басынан бастап абстрактiлi динамикалык дизаИндар жасаган. Ал 19Э1 жылы керермендерге мотор немесе желмен баскарылатын калаИы мен сым курылымын усынды. ОсылаИша, козгалыстын, кенiстiктiн, уакыттын керкемдiк керМа козгалыстын табиги керiнiсiмен алмастырылды. Оларды мотор баскаргандыктан автор ез нысандарын «мобильщ» деп атады. КеИiннен мYсiншiнiн туындылары козгалткыштармен гана емес, табиги жолмен де козгалыска келтiрiлдi. Кинетикалык енер, непзшен, iшкi жэне сырткы конструктивистiк стильде сэттi болды. Оп-арт пен кинетикалык енерде керермен курылымды юке косса немесе бiр нэрсеш жылжытса тiптi «шыгарманьщ» iшiне юрсе ол автор эрi серiктес бола алады. Сонымен катар, суретшi шыгармадан алшактап,
127
128
эстетикалык, моральдык, этикалык кундылыгын жогалтады, eйткенi ол eмiрдi керкем тYрде тYсiнбейдi. Басым элеуметпк-этикалык нормалар керкем шыгармашылыкка эсер етедi, бiрак бул эсер етудщ жалгыз факторы емес. Кез-келген суретшi тулга — шю жан одниес^ еркiн сезiнiп эрi e3ÍH-e3Í камтамасыз ететiн адам. Олар 6y^ шыгармашылыктарында eздерiн дамыта отырып, жалпы кабылданган нормаларды когам бешмдеген идеяларды жангыртпайды. Суретшiнiн мiндетi — бурын-сонды болмаган iзденiстi, e3ÍHÍH интеллектеш жYргiзу, оган к,азiргi замангы элемнщ кYЙлерiн адам Yшiн олардын магынасында.
А. Кольдерден баска кинетикалык eнердiн баска eкiлдерi Г. Юкер, Ж. Тингели болды. 0нердiн бул тYрi элi де бар. 1955 жылы Париждегi Denis Rene галереясында кинетикалык, eнер оптикалык eнермен бiрiктi (Гущин, Щуренков 177—178). Оп-арт суретшiлерiнiн шыгармаларында кeрерменнiн жалпак жэне кенiстiктiк фигураларды кабылдауына негiзделген визуалды иллюзия эдiстерi колданылды.
Кинетикалык, eнер эдiстерi эртYрлi кeрмелер, шоулар уйымдастыруда, саябактар мен аландарды безендiруде кенiнен колданылады. КСРО-да кинетикалык, eнермен байланысты алгашкы идеялар орыс суретшiсi, график, дизайнер жэне театр суретшiсi Владимир Татлиннiн шыгармаларында тертю тапты.
К,азак, мYсiн тарихында жанашыл багытта кeрiнiс тапкан мYсiн кeрмесi аркылы бейнелеу eнерiнде жана кырынан ашылган кинетика багыты Казахстан мYсiншiлерiне ыкпал еттi. Улыбританиялык Энтони Хейвуд (Antony Heywood) eлшемi 60 жэне 70 см терракоттык, ей композиция: «Колизей» жэне «Yш колонна» койган. «Колизей» болса еуропалык мэдениеттеп белгiлi болган символ, ал екiншi жумыстагы катар турган Yш колоннанын классикалык ордерi метафоралык мэнге
ауысып, саяхатшылар кeрiп жYрген немесе ютаптарда басылатын антикалык дэуiр кирандыларын еске тYсiредi. Бiр караганда жаттанды образдар сиякты. Бiрак олардын тYр-тYC бедерлерi мен сунгаттык (пластикалык) тiлiнiн эдеш карадYрсiн етiлуi баска бiр тоналдык тэржiма сиякты кeрiнедi. Олардын аяк жагында арзандау торттын Yстiндегi креммен жасалган раушангYлдер сиякты Yйiндiлер мен «анелин» жагылган кабыргалардын сылагы тYсiп калган «колизей»-дi, немесе кайта-кайта жeнделетiн ескi Yйлерге мензейтiнi анык. Автор тозыгы жеткен кундылыктардын арзанкол базарлыкка айналып жатканын эжуа-мыскыл етедi. Швейцариялык суретшi Бернхард Джордидiн «0мiр eзегi» жэне «Кiшiгiрiм сeз» шыгармалары шю жYЙенiн калткысыз логикалык курылымы жэне аса жогары эстетикалык кeркемдiкке жеткен образдын iске асуы деуге болады. Онын такырыбы — техникалык нысандардын кeркемдiгi жэне олардын функционалдык мазмунынын метафизикалык манызы. Кeрмеге келген осы жумыстардын кобдишаларынын eзi экспозицияга коярлык эстетикалык нысандар деуге болады. Джордидщ кинетикалык инсталляциялары инженерлiк ойдын шедеврлерi деуге де, шегiне жете аякталган кeркем жэне жYЙелiк курылымы кYрделi мYсiн деуге де болатын дуниелер.
Нидерландиядан келген Берт Шореннiн (Bert Schoeren) кинетикалык инсталляциясы Астанада eткен EXPO-2017-нiн «Альтернативтiк энергия» бас такырыбымен Yндестiк тапкан. Ол кызылмен жиектелген кiшiгiрiм эйнек квадраттар, жэй турганда сэндiк койылым сиякты, ал ертен ерте кYннiн сэулесi тYCсе болды инсталляциянын элементтерi козгалыска енш, тек кешке жакын кун батканда тыным табатын тiршiлiк иесi сиякты. Ол — ^н мобилi.
Швейцариялык белгш суретшi Этьен Крахенбул шыгармашылыгы классикага
бешм керермендер кезкарасы бойынша бул бетен нэрсе деп карастырганмен, элемдiк керкеменер сахнасында монументалдык мYсiн ретiнде кершю табады. Оныц кептеген еуропалык калалардыц бау-бакшалары мен аландарында турган Yлкен кещслктж инсталляциялары алып шаhарлардыц урбанислк кещслк тiлiн езiне жинактап, оны бейнелеу мYмкiндiгiне айналдырумен катар суретшi элде бiр сезiмталдыкпен табигат куатын да адам емiрiнiц аса бiр кажеттшп екенiн жеткiзе бiлген. Этьен керме экспозициясына кептеген елдердi шарлаган терт метрлiк (биiктiгi мен еш) «Токтап калган уакыт» (Temps Suspendu) инсталляциясын койыпты. Ол терт жагы да ашык кещстктеп курылымга эркайсысы жеке iлiнген 100-ге тарта металл кубтар. Олардыц бетi айнадай етш тазаланган, коршаган ортаныц бейнесi тYсiп турады жэне квадрат платформага жиналган. Оларды желмен не болмаса колмен итерiп козгалтканнан кейiн дыбыспен катар айнала шагылыскан сэулелерден эсерлi кубылыс пайда болады. Эрине, физикалык тYPде уакытты токтату мYмкiн емес, бiрак шебердщ шыгармашылык куатыныц аркасында осындай бiр мумюцщктщ метафизикалык моделi тYЙiнделiп отыр (Ли 14—17).
Kазiргi уакытта стимпанк жанрыныц Yлгiлерi болып саналатын кептеген жумыстар шетелде 1960—1970 жылдары жарык кергенiмен, стимпанк терминшщ езi кейiнiрек пайда болды. Оны жазушы Кевин Джетер ойлап тапкан (Владимирский 54) «киберпанк» сезшщ ирониялык нускасы ретiнде жэне 1987 жылы сэуiрде колданыска енгiзiлген. Джетер Тим Пауэрстщ «the Anubis Gates» (1983), Джеймс Блэйлоктыц «Homunculus» (1986), сондай-ак езшщ «Морлок тYнi» (1979) жэне «Infernal Devices» (1987) туындыларын бiрiктiретiн терминдi табуга тырысты. Осы жумыстардыц барлыгында элем XIX гасырдыц технологиялык децгешнде, ал баяндау стилi Герберт Уэллстщ «Уакыт
машинасы» романы сиякты викториялык фантастикага елiктейдi. Киберпанктен айырмашылыгы, стимпанк накты немесе, кем дегенде, шартты турде руксат етiлген технологияларга непзделген, олардын ен бастысы жанрга атау берген жуп болды.
Дарынды ирандык мYсiншi Хасан Новрози (Hasan Novrozi) стимпанк стилiндегi жануарлар мYсiндерiнiн керемет коллекциясын жасады. Онын туындылары мындаган металл саймандарынан, автомобиль белiктерiнен жэне металл сыныктарынан баска компоненттерден мукият жиналганына карамастан, емiр мен эмоцияларга толы. МYсiндердiн басым кепшiлiгi жануарлар, ал мYсiншiнiн езi жылкыларга артыкшылык бередi. Шебердiн жумыстары керкем жэне езшдк ерекшелiгiмен кез тартады. Новрозидщ ен танымал мYсiнi — «Пегасус» канатты жылкы (сурет 2), ежелп грек мифологиясындагы мусалардын CYЙiктiсi. Пегасус грек тшнен аударганда «найзагай» дегендi бiлдiредi. Дэл осы ат, мифтерге сэйкес, Зевстщ найзагайын алып жYPдi жэне аспаннын каhарынын жаршысы болды. Новрозидщ бул жылкысы канаттарын мактанышпен жайып, сенiмдi сiлеусiнмен секiредi. МYсiннiн белшектерi бiр - бiрiне ете ьщгайлы, сондыктан бYкiл мYсiн бiртутас болып керiнедi (Кулешов).
129
Сурет 2. Ирандык ммусшш1 Х. Новрози «Пегасус».
Архетиптк жэне сипаттамалык бейнелердг белгiлер мен рэмiздердi тиiстi
LJ
130
идeялаp мeн эмoциялаpды калыптаeтыpy Уш1н пайдаланy адам мeн eэyлeт кeнleтlгl аpасындаFы байланыeтаpды eeмантикалык дeнгeйгe Yйлeeтlpyгe муминдк бepeдl (Khalykov, et al.}. Kазlpгl бeйнeлey eнeplндeгl жана баFыттаp мeн аFымдаp Казакстан мYelн саласында да yштасып кала кeнleтlгlмeн астасып, ^pirne таyып жатыp. Кeйlнгl жылдаpы кинeтика мeн катаp стимпанк баFыты да epкeндeyдe. ЖoFаpыда кeлтipiлгeн стимпанк жэнe кинeтикалык баFыттаFы мYeiндiк тyындылаpмeн айналысып Yлкeн жoбалаp eткiзiп жYpгeн Казакстан бeйнeлey eнep eалаeындаFы eype™i-мYсiншiлepi кeздeeeдi.
Талкылаулар
БYгiнгi дYниeдe мYсiн eнepi бipталай баFыттаpмeн дамып кeлeдi. «0заpа байланыс: eнep сухбаты» атты бipiншi халыкаpалык мYeiн биeнналeeiнiн зepдeлey такыpыбы мYeiндi eнep тYpi peтiндe танyмeн катаp, oнын сан кьфлы дэeтYpлiк жэнe oeы заманFы бэсeкeлeстiк eмee бipiн-бipi тoлыктыpFыш epeкшeлiк тeп каpаeтыpyFа саяды.
Осындай баFыттаpдын катаpлас дамyы eypoпалык автopлаpы жэнe ТМД e^epi мYeiншiлepiнe тeндeй дэpeжeдe тэн. Казакстан мeн элeмдiк мYeiн eнepiндe бoлып жаткан жаFдайлаpынын кeн мeлшeмдi кepiнieiн байкаyFа мYмкiндiк бepeдi. Казак мYсiн таpихында жанашыл баFытта ^pirne тапкан мYeiн кepмeei аpкылы бeйнeлey eнepiндe жана кыpынан ашылFан кинeтика баFыты Казакстан мYeiншiлepiнe ыкпал erri. EXPO-2017-н1н мэдeни баFдаpламалаpынын басты oкиFалаpынын 6ipi Астанада 2017 жылдын 4 шiлдeeiнeн бастап 4 тамызына дeйiн eткeн. Б1зд1н eлiмiз Yшiн 6УЛ бipiншi фopматтаFы халыкаpалык кepмe бoлFандыктан oнын шаpттаpы мeн максаттаpыда кeн кeлeмдe oйлаeтыpылды. Кepмe oсы заманFы мYeiн eнepiн eyнFаттык кepкeмдiктe мeйлiншe дэйeктi тYpдe зepдeлey, op
т^л! eлдepдiн мYeiншiлepiн, баFыттаpын op тYpлi жаeтаFы eypeткepлepiнe дeйiн б1зд1н eнipгe кeнiл бeлдipy eypазиялык кepкeмeнepмeн халыкаpалык кepкeм каyымдаeтык аpаeында сапалы сухбаттын нoтижeeiнe жeтy максат eтiлдi.
БYгiнгi аpт-ныeандаpдын oбpаздык-eyнFаттык (пластикалык} мYмкiндiктepiнiн кepiнieтepi классикалыктан бастап кeз кeлгeн матepиалдан жoнe мYeiндiк-кepкeм oйдан автopлык тын шeшiмгe дeйiнгi кeн спeктpлiктi байкатады. Жалпыламалык жoнe epeкшeлiк, каpым-катынастык мYмкiндiктep мeн тYeiнiкeiздiктiн eeзiмгe апаpаp жoлдаpы, жаhандык мoдeниeт тypFыeындаFы улттык жoнe жeкe бастын eзiн-eзi танyы, жана кepкeмдiк фopма iздey жoнe бYгiнгi автopлык талаптаpы. Осы замаеты кepкeмeнepлiк Ypдieтiн дамy динамикасын аныктайтын opтYpлi жаFдайлаpы. Сoндыктан, oeындай кат-кабат кeнieтiктe eypeтшi дe, кepepмeн дe eздepiн кай сатыдан ^pme^m 61лу eтe манызды. Осы жepдe oл eкeyiнe дe ныeанмeн дe жoнe тipшiлiк иeeiмeн дe каpымкатынаста бoлy мYмкiндiгi алFы шаpтка айналады.
Биeнналeнiн басты oкиFаeы — бeлгiлi eypoпалык Contemporary art eypeтшiлepiнiн катысуы бoлды. Казакстандык кepepeмeн мундай oсы заманFы кepкeм шыFаpмашылыкка oлi ^нге eeнiмeiздiкпeн каpаeа да, oлаpдын жyмыстаpымeн таныey-кepy аpкылы кабылданатын oбpаздык сeзiм кeкжиeгiн кeнiтiп, аeeoциативтiк oйлаyFа тYpткi бoлып, oeы заманFы кepкeмдiк тoжipибe кoнтeкeiнe eнyгe, тYптeп кeлгeндe эмoциoналдык кoбалжy мeн канаFаттанyдын жана тYЙсiктepiн ашты дeyгe oбдeн бoлады.
Eypoпалык автopлаpдын шыFаpмалаpына eiнipiлгeн eeмантикалык жyмбактаpын б1зд1н oйымызша шeшy eypeтшiнiн идeясымeн opкeз Yндeee бepмeyi мYмкiн. Эpинe, бул мундай кepмeлepдiн басты максаты бoлмаyы да мYмкiн. 0нep тyындылаpы eзiнiн
материалдык болмысына айналып, аякталганнан кейiн керш — кабылдаган сайын кыр-сыры ашылып, ары карай жетiле бередi. Мундай керкем нысандармен тiлге келу, жолын табу мен эдiстерiн iздеуге саяды, жэне онын бэрi тек экспозициялык кещсткте болады. Сондыктан, керме — ол керкеменерлк Yдерiстiн аякталар сэт емес, жалгаса беретiн тYрi.
Казакстандык авторлар болса кен аукымды эртYрлi стилистикамен коса материалдар, шыгармашылык устаным керсеттi. Сонымен катар, классикалык енердщ критерийлерiне негiзделеген улттык мYсiн мектебшщ ез ерекшiлiгiн сактай отырып, эксперименталдык iзденiстiн, не бiр батыл да бiрегейлiгi керiнiс тапкан. Ол композициялык курылымдардын, шешiмiнен, формамен жумыс iстеуден, орындалу шеберлiгiнен байкалады.
Казакстандык Contemporary art-тын, ага буын екiлi Г. Трякин — Бухаров бул жолы езшщ треш-панк стилшдеп енерiн жалгастыра келiп аргымак рэмiзiн эсiрелей, авторлык стеб» — дейтшдей айгыр мYмкiндiгiн айшыктайтын «Мустанг» кинетикалык инсталляциясын кермеге койган. Осы замангы онер ерекшелкшщ кен, тараган тYрi ажуа — мыскыл байкататын шыгармалар легiн Шамиль Гулиев жалгастырады. Онын, мYсiнге де, инсталляцияга да жаткызуга болатын «Магомедке карап келе жаткан тау» жэне «Винсент» (Вангогка арналган) арт-нысандары сонын, айгагындай, эзiлдi астарлай тYсiрген онын, материалы — езбектщ кыш ^мыраларыныц сыныктарынан жасалган образдар географиядан маглумат берумен катар керерменге казакты тэржiмалап турган сиякты.
«Тiлдесу бiздiн, заманымызда ете мацызды жэне зэрулк концепция: сенiкiне уксамайтын дYниенi кабылдай бiлу, курметпен карау керек-ак. Эаресе, енер саласында емiрден де мэндарек пе деймiн» — деп езшдк пiкiр бiлдiрген
Эдуард Казарян. Казiргi танда мYсiн eнерiнде eзiндiк бетбурысын кинетика багытына орайластырып eзiндiк зерттеулер мен жан-жакты iзденiстерiн колга алып журген мYсiншiлердiн б1р^. Э. Казарян — Казакстан мусш eнерiнде езшдк стилi мен ерекше колтанбасы бар танымал шебер. Онын кептеген жумыстары эр алуан стилистикалык эдiстерiмен бiрiктiрiлген. Бул туындылар камералык кола композициялар, керамикалык паннолар, сондай-ак монументалды жумыстар болсын — орнату тургысынан ете кYрделi.
Э. Казаряннын шыгармашылыгынын негiзгi тужырымдамасы енер туындысынын пайда болуы мен курылуы болатын шыгармашылык атмосферага сiлтеме жасайды. Кeрермендердiн назарын эр турлi материалдардан жасалган, конструктивтi мусiндердiн нактылыгы мен экспрессивтшпмен айкындалады.
Мунда сiз болат кабельдер сиякты керкем емес материалдан жасалган жумыстардын тупнуска сериясын кере аласыз. Бул керкем емес материал одан абстрактш интерьер композициялары жасалады, олар кабельдщ eлшемi мен диаметрi езгерген жагдайда монументалды масштабка етуге мумкiндiк бередi. Эр материалда eзiне тэн стилистикалык немесе кeркемдiк эдiстер ашылады. Жазыктыктагы металды тусiну жэне сезшу, форманын кенiстiктiк толтырылуы мусiншi унемi тэжiрибе жасап отырады жэне езшщ экспрессивтi эдiстерiн таба алады. Сырткы композициялар монументалды келем мен минималдылыгымен ерекшеленедi. Автордын eзi айткандай, ол ушiн ен бастысы — шыгармашылык вакуумды женуге кeмектесетiн керерменмен байланыс. «Суретшi — ез жумыстары аркылы жан-дYниесiнiн терендiгiн ашатын бакытты адам. Керермендер оны тусiне алатын жакын адамдарга айналады. Мен ушiн керме максаты жумыстан гeрi импровизацияга
131
132
айналды. Ретроспекцияньщ мшдеттерш койган жокпын, ол элi ерте. Керме шеберхананын идеясы аркылы шыгармашылык жолдын атмосферасын жеткiзуге арналган, онда ерте де, кеш те жумыстар бар, казiргi уакытта не iстеп жатканынызды жэне болашакта не армандайтынынызды бiлуге болады. 0мiрде 6Í3 бiр нэрсенi дурыс угынбаганда, немесе аяктамаган кезде оралуга мYмкiндiгiмiз жок. 0нер еткендi казiргi уакытка жеткiзуге мYмкiндiк ашады» деген пiкiрлерiмен Э. Кастеев атындагы енер музешндеп шыгармашылык кездесуiнде белiскен (Власенко).
Э. Казаряннын шыгармаларынын сан алуандылыгымен катар, ол топтык кермелерге, симпозиумдар мен резиденцияларга катысуы, жеке галереяларга, баспасездермен жумысы онын элем елдерше сапарлары жогары енбекке кабiлеттiлiгiн ерекшелейдь Казiргi танда мYсiншiнiн кала кещслп мен сэулеттiк нысандардын iшкi кершюш керкейтуде кеп Yлес косуда. Кешнп жобаларынын бiрi, Кек-тебедегi Beatles тобынын ескерткiшiнiн, MEGA сауда-ойынсауык орталыктарынын желiсiмен байланысты тужырымдалган. Онын «MEGA Alma-Ata» кешеншде орналаскан «уакыт шкаласы» кинетикалык мYсiнi казiргi бейнелеу енерiндегi жана бетбурыстын нышаны. «MEGA Park СОО» орналаскан «Yш элемент» монументалды арт-нысаны суретшi шыгармашылыгымен келушiлердi тан калдырады. 32 метрлiк «Yш элемент» мYсiнi СОО-га орталык кiреберiсiнде эскалаторлар арасында тургызылган (сурет 3). Эр тYрлi пiшiндегi белшектер тесiлiп, кескiнделген образдагы бейнелердiн субуркакпен Yйлескенiн кере аламыз. Бул кинетикалык багытта жасалган мобильд мYсiн. Оны бiр кезкараспен шектеуге немесе бiр кадрга тYсiруге болмайды. Сонымен катар, бул шыгарма тот баспайтын болаттан, керамикадан,
глазурьден жэне бiрнеше шакырым арканнан жасалган.
Сурет 3. Э. Казарян «Уш элемент» арт-нысаны, «MEGA Park СОО», Алматы к.
Казакстаннын мYсiнi элемдiк керкемдк практикада етiп жаткан жалпыга ортак процеске багына отырып, Казакстаннын казiргi замангы енерiнiн даму мэнмэтiнiне енш отыр. Керкемдiк ойлаудын стереотиптерiн жену кажеттшп туындайды, шыгармашылык экспериментке, форма саласындагы жанашылдыкка, мусшнщ бейнелi экспрессивтшпне, онын, жанрлык жэне типологиялык ерекшелктерш кенейтуге, стильдiк эртYрлiлiкке деген кызыгушылык артады. Шеберлердщ казiргi урпагы жана жеке эдет-гурыптар мен керкемдiк беталыстарды косуга ыкпал етедi. 0з шыгармаларында олар реалистiк пластика дэстYрлерiн кайта тYсiндiредi, улттык идеяларды кабылдау тарихи мураны казiргi замангы тYсiнуге жэне уакыт талаптарына каншалыкты тэуелдi екенш дэлелдейдi. 0зiн-езi бiлдiру бостандыгы жагдайында курылган
суретшшердщ жумыстары инновацияга багытталган жэне жакында белг1л1 6ip жет1ст1ктерге жеттi. Каз1рг1 замангы мYсiнде жана материалдарды жэне жан,а бейнелердi жасауга экелетiн курылымдык-пластикалык жYЙелердi пайдалану мYмкiндiгiн аныктайтын жана технологиялык эдiстер пайда болады.
Молдакул Нарымбетов (1946-2012) -казiргi замангы енерд1 дамытуга жэне оны Казакстанда гана емес, сонымен катар Орталык Азияда кенiнен насихаттауга Yлкен Yлес коскан Кызыл трактор арт-тобынын басты кайраткерi (1990). Ол жаркын тулгасымен, бYлiкшiл харизмасымен ерекшелендi. 0з1н1н ерекше жаратылысымен шебер суретшi шыгармашылык енер тYрлерiн батыл игерген. Онын шамандык аныздарга жэне архаикалык мазмуны Yйлескен туындылары заманауи болып табылады. Молдакул Нарымбетовтын автомобильдердiн ескi резенке денгелектершен жасаган мYсiндерi 61зд1н ел1м1зд1н шекарасынан тыс жерлерде де танымал жэне онын шыгармашылыгынын елеул1 туындылары болып табылады. Казакстанда жыл сайын етет1н ARTBATFEST халыкаралык заманауи енер фестивал1н1н аясында «Кекпар» (сурет 4) туындысы усынылды. Драматикалык куш ж1герге толы етш жасалган жумыс каз1рг1 кезде Э. Кастеев КР М0М аланында орнатылган. Сонымен катар, «Адам жэне Ева», ирониялык жумыстары «Так», «Барахолка», жэне мифологиямен философиялык тылсымга толы «^н козгалткыш» кара донызы сынды жумыстары кала шше койылган. Арт-нысаныда алдына Yлкен допты домалап турган коныздын мYсiнiн бейнелейд1. Шыгарма керерменге ежелп скараб конызы — КYннiн символы туралы мэнг1л1к оралу, енбек пен шыгармашылык идеясын бейнелейт1н мифке сштеме жасайды. Молдакул Yшiн бул каз1рг1 замангы еркениетт1н символы, ол бYгiнде жаналарын жасау
емес, гасырлык мэдени кундылыктарды кайта ендеу. Бул жобада суретш1 сонымен катар бYгiнгi куннщ экологиялык проблемалары туралы ойландырады.
Сурет 4. М. Нарымбетов «Кекпар».
Кещстжтеп енер туындылары тек бiр суретшшщ тарапынан гана емес, бiрнеше аспектшерде карастырылады: жарык, келем, тус, ыргак сиякты компоненттерден баска: утымдылык, жаналык, сэн-салтанат, уйлесiмдiлiк, сэулеттiк сэйкестiк, кала атмосферасындагы когамдык керкем кубылыстарды орындау кажет. Каланын кенiстiгiнiн жанашылдыгына деген кызыгушылык пен оган улес косу казiргi заманауи мусiн eнерiндегi стимпанк, кинетика секшда багыттары сураныска ие болды. Бiздiн элемде мыкты кешбасшылардын стереотипi басым. Бiзге билiктiн немесе саясаттын маныздылыгымен танымал адамдар еткен гасырда ете манызды орынды иелевд. Ал казiргi ХХ1 гасырда бiз карастыратын кейiпкерлердiн орны мен мвдет eзгердi. Сондыктан, суретшiлер еткен мен бугiндi салыстыра отырып, калалык интервенция туындысын жасады.
Кейбiр калалар мен орталыктар жергiлiктi тургындар мен конактарга мэдени жэне эстетикалык эсерiн арттыруга тырысатын куралдардын бiрi — когамдык кещспктердеп туракты енер мен мусiн туындылары. Тапсырыспен орындалган кеше енер^ сонымен катар руксат етiлмеген кеше eнерi (граффити) де косымша улес косады.
133
Олар баска уакытша ic-шаралармен катар кептеген керермен тургындар мен конактарды кызыктырып табыс кезiне айналуы да мумкш. Уакытша, жартылай туракты немесе туракты болып келетiн керcетiлiм немесе окига кез келген кызыгушы тулгаларга кептеген нэтижелер бередi. Бул туындылардыц мацыздылыгы мен эcерiн керермендер ездерiне езектш деген жагынан кередi. Бул объектив жергшжт^ улттык немесе тiптi халыкаралык багытка ие болуы мYмкiн, жэне де, ол iргелi экономикалык, элеуметтж немесе мэдени болуы да мYмкiн (John Thompson, John Day).
Алибек Мергеновтыц «Алатау» (сурет 5) жэне «Согыс» (сурет 6) туындылары езшщ элеуметтiк — гуманитарлык мэнiмен ерекшеленетш жалгыз жумыс десек артык болмайды. «Согыс»: езiнен жецлген жауыныц кеудесше шыгып алган, бiрак езi де дэл сондай этеш жещс энш шыркауда.
Автордыц ненi мецзегеш тYciнiктi болатын сиякты. Ал «Алатау» мYciнi болса — оныц семантикалык полифониясыныц ерекшелiктерi арнайы карастыруды талап ететш кYPделi де кеп кабатты образ. Оныц лейтмотивi — Алатау атымен байланысты «ала-кула» бедерлердi мецзейдi. Тауы мен даласы казак жерiнiц ландшафт ерекшелт болса, екiншi жагынан адамдарыныц батырлыгымен багаланады. БYгiн сол батырлар образы тым жарнамаланып, Казакстанныц кез келген жершен ат Ycтiндегi найзалыны керуге болады. Бiр караганда Алибектщ де жумысынан сол дэcтYPдi керуге болатын сиякты, бiрак оныц тарихы езгешелеу. А. Мергеновтiц «Кектем» (2003 ж.), «Жер ана» (2010 ж.) ецбектершде такырыпты бейнелейтiн (табигат пен технологиялар уштастырылган — казiргi элемге тэн) дайын механикалык буйымдардан жасалган белшектердi
134
Сурет 5. А. Мергенов «Алатау; К,ола. Алматы к., 2015.
Сурет 6. А. Мергенов «Согыс». Алюминий.
косумен дэстYрлi куйманын YЙлесiмiн байкауга болады. «Кектем» композициясы: кiшкентай тугырда ею жылкы жэне оларда отырган балалардын шынайы турпаттары бар. МYсiн коладан жасалган, материал алтын жылтырга дешн жылтыратылган, бул жумыска кYннiн тусш бередi. Жумыс мYсiншi объектiнiн органикалык жэне механикалык компонентiнiн бастапкы максатынан абстракцияланып, оларды белгiлi бiр заманауи киборгтын кeркемдiк-семантикалык моделiне айналдырады деп болжайды.
2014 жылгы «Дон Кихот» муаш (сурет 7) жэне 2018 жылгы «Алдар-кесе» (сурет 8) такырыбындагы стимпанк туындыларында суретшi Р. Аканаев механикалык курылгыларды колдана отырып, оларды мYсiндiк композицияга «абайлап» енпзедг Мысалы, «Дон Кихот» шыгармасынын лейтмотивi — жалгыздыктын трагедиясы, сондыктан зардап шеккен, бiрак жаттанган адамнын проблемасын кайтадан кeтередi. Бул жагдайда драмалык интонация дерлiк естiледi. Дон Кихоттын бейнесi металл бeлiктерден «токылып», барлыгы бiрге стимпанк стилiнiн эстетикасына
Сурет 7. Р. Аканаев «Дон Кихот», Алматы к.
кел^ршгенге уксайды. Алайда, турпат тым статикалык, автор ши потенциалды жэне жарылгыш энергияны кажет ететiн материалды аша алмаган секiлдi (Ахметова 199).
Казакстандык мYсiншi жэне суретшi Зулхарнай Кожамкуловтын «Акцияларды кетеретш энергия» (сурет 9) жэне «Кобыланды Батыр» (сурет 10) Алматы каласында орналаскан. Стимпанк стилiнде орындалган монументалды заманауи мусшдердщ эркайсысынын салмагы 3—4 тоннадан келедг Суретшi ез жумыстарына арналган материалды барлык калалык жэне кала манындагы ТЖО iздейдi. Шеберханадан жумыстарды тасымалдау Yшiн оларды орнату ушш арнайы кран кажет болды. Куатты эрi аукымды кeрiнетiн мусшдердщ бейнелерi керермен назарын eзiне
Сурет 8. Р. Аканаев «Алдар Кесе», Алматы к.
136
Сурет 9. З. Кожамкулов «Акцияларды кeтеретiн куат», Алматы к.
Сурет 10. З. Кожамкулов «Кобыланды батыр» стимпанк-мусш, Алматы к.
аударып, кызыгушылыгын тудырды. Казакстан бейнелеу енер1ндег1 стимпанк багыты кей1нг1 жылдары мус1нде керше бастады. Жангактар, болттар, гайкалар, сымдар, машина козгалткыштарынын механизмдер1 жэне тагы баскалар — бэр! манызды. З. Кожамкулов шыгармаларынын бейнелер1 ек1 элемнщ: машиналар мен табигаттын арасындагы кещслктщ шег1не нег1зделген. Табиги заттык мотивтер мен механикалык белшектер «енеркэсштж» стильде калыптаскан шыгармаларга айнала отырып, органикалык турде токылган. «Царица степей» композициясы Алматы Ресорт ауылындагы ат-ойын-сауык кешеншде орнатылган.
Мус1нде еск1 металл белшектерден жиналган ег1з бейнеленген. Онда уйлену бас ки1м1ндег1 «сэукелес1»
жэне колында калканы бар эйел бейнес1. Нысанда буканын толыктай тулгасы жерге, далага, онын тег1с жазыктыгына параллель болатындай ет1п орналастырылган. Ал, кещсткте тек айкын жэне бедерл1 бет1 бар эйел гана кетер1лед1. Патшайымнын кшмдер1 к1шкентай металл элементтермен безенд1р1лген, оны толыгымен жабады. Мус1нш1 жануардын кернеуш, онын ауыр алга жылжуын керемет дэдщкпен жетк1зд1. Буканын мойнынын ишу сызыгы кэд1мг1 диск кеск1штер1 мен т1сп серелер ерекшеленед1. Аяктарында — туткалар мен тартпалар. Жануарлардын мурындары кесуге арналган т1ст1 кеск1штен, ал мушздер1 кубырлардан жасалган. Мус1нш1 осы стильдщ барлык шарттарын орындады. Ерекше ескертк1ш жерден сэл кетер1лген темен тугырга орнатылды. Ушатын куйрык жануардын козгалысын баса керсетед1 жэне сонымен б1рге жаппай жумыска жещлдк бередь Монумент авторы еск1 кенест1к монументалды мектепт1н шенбер1нен шыгып, п1ш1н кещсткт шектемейт1н дала менталитет1н б1лд1ру формуласын таба алды. Металл заттардан жасалган келес мус1н (еск1 жэне жарамсыз) — «бука» (2016). Би1кт1г1 250 см болатын жануардын фигурасы туяктармен поршеньдерден жерге т1релед1. Болттардын, гайкалардын жэне реттелет1н к1лттерд1н кеп мелшер1, балгамен урып-согу жэне тексеру калибрлер1 буканын куш1 мен куш1н баса керсететш ет1п орнатылады. Муй1здерд1н непз1-конустык мойынт1ректер. Тумсык пен муй1здер дэстурл1 турде май кубырынын т1збектер1 мен тутктершен жасалган, б1рак бастын улкен массасына к1лттер мен мойынт1ректер сакиналарын косу кеск1нд1 б1р1нш1 композицияга караганда анагурлым кушт1 етед1. Буканын денесшде с1з автомобильдерд1н диск1лер1н, резервуарларды, юшкентай тер1лерд1, сакиналар мен металл тормен капталган шайбаларды кере аласыз. Кесицщ жасайтын нег1зг1 элемент —
бул ез кезещн аяктаган кептеген металл жолактар мен серiппелер — эртYрлi механизмдердi козгалыска келтiредi, бiрак казiр олар куатты жануар бейнесiнiн елесш жасайды. Бул мYсiннiн табигилыгы, шынайы табигаты тан калдырады. Композициянын табиги елшемдершен баска, металл кокыстардын кемепмен жануардын барлык бeлшектерi мен ерекшелiктерi тиiмдi турде жеткiзiледi.
Керермен назары ерiксiз гарыш басталуы устанымдарымен бейнелейтш куатты бука бейнесiнiн символизмiне оралады. Осы екi шыгармада казiргi заманнын призмасы аркылы тYсiндiрiлген генетикалык код кершед^ eйткенi казак фольклорында бука кешп^ eмiр тынысын бейнелейтiн танбалы сан болып табылады. Танкаларлык шшшдерге, белшектерге, ушактарга, механизмдердiн фрагменттерiне араласатын кеп белшектер кeтерiлiп, монументалды тыныштыкта катып, жарылгыш энергиянын каркынды элеуетш тудырады. З. Кожамкуловтын мYсiндiк нысандарында заманауи кeркемдiк идеяларды колдануда батылдык, формальды инновациялардын аспектiлерiн зерттеуге жэне жана заман урдютерш байкауга талпыныс байкалады.
Осы орайда, А. Котломановтын монументалды мYсiн бойынша зерттеулерiндегi кезкарасы орынды: «Казiргi замангы eнердi дамыту тэжiрибесiндегi даулы мэселелердiн бiрi - меншж кукыгы. Атап айтканда, бул ашык когамдык кенiстiкте орналастыруды камтитын улкен кeлемдi мYсiнге катысты. 0нер нысаны, кем дегенде, орналаскан жерше байланысты белгiлi бiр касиеттерге ие болуы мYмкiн. Мысалы, музей, галерея, керме залы сиякты кенiстiктерде койылган туынды керерменге белгiлi бiр сушспеншшк курмет сезiмiн тудыруы iспеттi. Мундай кещспктщ eзi усынылган енер нысандарын сарапшылар мойындаган кундылыкка ие екенш бiлдiредi, олардын
кэс1би беделд1г1мен макулданган туындыларга курметпен карауга итермелейд1. Дегенменде, жанару кажет екен1н тYсiну керек, ейткеш енер т1л1 бэр1не тYсiнiктi болуы мYмкiн» (Kotlomanov).
Корытынды
Калалык кен1ст1кте орнатылган заманауи мYсiннiн даму ерекшелИ — элемд1к мэдениетт1н ен жаксы керкемд1к дэстYрлерiнiн жалгасы. Адамзат т1рш1л1г1нде енер эркашан тыгыз байланыста. Заманауи багыттагы мYсiндердiн магынасы мен формасы идеясы адам мен табигат Yйлесiмiн жYзеге асыруга умтылады. Олар жана мшдеттер мен жет1ст1ктерд1н керкемд1к идеяларынын эсер1нен дамиды. Заманауи Казакстан бейнелеу енер1н1н аспект1лер1 сонгы он жыл аралыгында кYрделi такырып аясында жинакталып, уакытша жэне кен1ст1кт1 жумыстар жасай отырып, оларды кала кещслпне орнатты. Кала келбет1н безенд1рудег1 мYсiншiлердiн туындылары когамнын рухани денгей1н кетерш, ем1рд1 керкемд1к магынамен толтырады. Шетелд1к жэне отандык авторлардын мYсiндiк жумыстарын карастырып, заманауи багыттарынын белг1лер1н белш керсете аламыз. Мундагы шыгармашылык 1зден1стермен стильд1к эд1стерден, жанрлык эксперименттерд1н эртYрлiлiгiнен жэне материалдарды ерекше пайдалануынан кере аламыз. My^ ем1рд1н рухани жэне эстетикалык мазмунын байытуга арналган.
Макалада Казакстан мYсiн енер1н1н каланын когамдык кещслгш белсенд1 тYрде жаксартып, кала тургындары мен конактары Yшiн ен кызыкты енер нысандарын жасауы керек екевдп козгалды. БYгiнгi танда мYсiн енер1ндег1 стимпанк, кинетика багыттарынын б1зд1н суретш1лер1м1зд1 туындыларынан кер1н1с тапкандыгы куантады. Шыгармашылыктын бул тYрiне деген
137
138
кызыгушылык, бiр жагынан, жагымды тэжiрибелерден эрi элемдiк аренада бойтузеуге муминдк тугызды. Когамдык енер жобаларынын такырыптык жэне функционалды багытын аныктау кала аудандарынын ерекшелiгiне, осы аймактын тургындарынын кэсiбiне, eнеркэсiптiк кэсiпорындардын, оку орындарынын немесе денсаулык сактау мекемелерiнiн орындарына байланысты.
Техника мен eнердiн езара эрекеттесуi адамзат дамуынын букiл тарихында кездеседi. Узак уакыт бойы бул одактагы технологиялар кeбiне колданбалы сипатта келш, суретшi идеясы мен онын материалдык кeрiнiсi арасындагы негiзге айналган. Бiрак ХХ1 гасырда технология жетшп, сандык технологиялар eнердiн жана турлерше ауыса бастады. Iшкi жалпы зандылыктардын ашылуы мен хабардар болуы эр турлi енер турлерi мен симбиоздын технологиялык мумкiндiктерi арасындагы байланыс ретшде eнердiн жана интегралды турлерiнiн пайда болуына мумкiндiк бередi. Технологияларды колдануга негiзделген eнердi дамыту оларды колдану эсерiмен байланысты, ал онын формалары, кундылыктары бiздiн заманымыздын философиясымен, этика жэне эстетикалык багыттарымен аныкталады. Осы тургыдан алганда, Казакстандык мусiншiлер Э. Казарян, М. Нарымбетов, А. Мергенов, Р. Аканаев, З. Кожамкуловтардын заманауи енер туындылары казiргi технологиялар мен инновациялык терен мэдени мазмунымен уйлеамдг Олардын шыгармашылык эксперименттерiнде каркынды дамып келе жаткан жана енер турлерiмен дэстурлi eнердi, гылым мен инженерлкт уштастырганын кeрсетедi.
Казiргi заман енерш уйымдастырушыларынын кала тургындарымен диалогы коршаган
шындыкты, зияткерлiк элеуеттi тусiнуге жэне когамнын адамгершiлiк жагдайын ашуга муминдк бередг Казiргi eркениеттiн бэсекелестiк артыкшылыктарынын бiрi гылым мен техника жетекшi рeлдердi талап ететiн кала кещслгшде ерекше шыгармашылык атмосфера бар деп танылады. Сондыктан заманауи енерге кеп мэн бершп, eзектi мэселелердi козгайтын такырыптар усынылып бостандык, ултаралык, эмбебаптылык жэне мэдениет угымдарына бeлiнбейтiн ортак угымдар калыптастырды. Бугiнгi керкем шыгармашылыктын диапазонында такырыптык, материалдык авторлык устанымдык шектеу болмайды. 0нердiн бiр турi мен жанры, багыты мен эстетикалык коды екiншiсiне ауысып, улгайып бара жаткан акпараттык агым мен эралуан осы замангы eмiрлiк парадигмалар стереотиптерд талкан етедi.
Мусiншiлер кенiстiкпен уакытты жэне когаммен карым-катынасты кенiнен тусшш, онын ерекшелiктерiн шыгармаларында керкем курамдас екенiн кeрсеттi. Сонымен бiрге, манызды мэселе — бул орта калалык кенiстiк болып табылады. Айналадагы кещсткт жаулап алу жэне оны орныктыру ушiн ен бай бейнелi жэне керкем-пластикалык тэжiрибе жасау кажет. Ол ушш ен алдымен, суретшiлер гуманитарлык гылымдар туралы бiлiмдерiн толыктыруы керек. Элемдк мэдениеттi iргелi зерттеу, тарихи жэне философиялык бiлiмдi игеру коршаган кещстктеп когамдык заманауи eнердiн кеп кырлы кeркемдiк жобаларынын пайда болуына непз болады. Мусiн eзiнде кещстк инсталляцияны ерекшелiктерiн сактаган, ал инсталляция пластикалык бейнелеу мумкiндiгiне ие жэне образдык негiзде ол туралы мусш ретiнде айтуга да, кабылдауга да болады.
Авторлардьщ улеа
Г. А. Жубанова - заманауи mycîhhîk теориялык материалдарын iздеп жинактау, зерттеу жYPгiзу, андатпаны аудару, макаланыц Heri3ri бвлiмiн внертанулык тургыда жазу, взектiлiгiн дэйектеу, зерттеу жYPгiзу эдiсiн курастыру, корытындыларды калыптастыру, гылыми эдебиеттердi талдау.
Е. Б. Кайранов - заманауи шетелдiк пен отандык мYсiннiн практикалык материалдарын iздеп жинактау, макала такырыбыныц тужырымдамасын аныктау, зерттеу максаты мен мiндеттерiн негiздеп курастыру, зерттеу мэселесiн белгiлеу, мэтшнщ зерттеу бвлтн сыни тургыдан талдап толыктыру, соцгы редакциялау.
Вклад авторов
Г. А. Жубанова - поиск и сбор теоретического материала по изучению современной скульптуры, проведение исследования, перевод аннотаций, искусствоведческая разработка основной части статьи, обоснование актуальности, разработка методики проведения исследования, формирование выводов, анализ научной литературы.
Е. Б. Кайранов - поиск и сбор практического материала по современной зарубежной и отечественной скульптуре, определение формулировки темы статьи, разработка цели и задач исследования, постановка проблемы исследования, критический анализ и доработка исследовательской части текста, окончательное редактирование.
Contribution of authors
G. A. Zhubanova - search and collection of theoretical material of modern sculpture, research, translation of annotations, art history writing of the main part of the article, justification of the relevance, development of research methods; formation of conclusions, analysis of scientific literature.
Y. B. Kairanov - search and collection of practical material of modern foreign and domestic sculpture definition of the wording of the topic of the article, development and formation of the research concept; statement of the research problem; critical analysis and revision of the research part of the text; final editing.
139
140
Дэйеккездер Ti3iMi
Atkinson, Jeanette. "Steampunking Heritage: How Steampunk Artists Reinterpret Museum Collections." A Museum Studies Approach to Heritage, edited by Sheila Watson, et al. Routledge, 2018, pp. 205-220. DOI: 10.4324/9781315668505-17.
Danahay, Martin. "The Arts and Crafts Movement, Steampunk, and Community." Victorian Review, vol. 41, no. 1, Victorian Studies Association of Western Canada, 2015, pp. 40-46, http://www.jstor.org/stable/24877742. Accessed 20 May 2021.
Isgro, Marina. The Animate Object Of Kinetic Art, 1955-1968. 2017. University of Pennsylvania, PhD thesis. repository.upenn.edu/edissertations/2353/. Accessed 17 May 2021.
Khalykov, Kabyl, et al. "Trends in the Formation of the Semantic Image of the Capital City (by the Example of Almaty.") Annales-Analiza Istrske in Mediteranske Studije -Series Historia et Sociologiathis, vol. 25, iss. 3, 2015, pp. 441-450.
King, Edward, and Joanna Page. Posthumanism and the Graphic Novel in Latin America. London, UCL Press, 2017, www.uclpress.co.uk/products/86219. Accessed 20 May 2021.
Kotlomanov, Alexander. "The Crisis of the Genre and the Symptoms of Style:
The Problem of Monumentality in the New Russian Art" Vestnik of Saint Petersburg
University. Arts, vol. 9, no. 1, 2019, pp. 110-124, DOI: 10.21638/spbu15.2019.106.
Rodner, Victoria, and Finola Kerrigan, "From Modernism to Populism - Art as a Discursive Mirror of the Nation Brand." European Journal of Marketing, vol. 52, no. 3/4, pp. 882-906. DOI: 10.1108/EJM-12-2016-0707.
Thompson, John, and John Day. "Understanding the Impact and Value of Temporary Public Art Sculpture Trails." Local Economy, vol. 35, no. 3, 2020, pp. 186-208, DOI: 10.1177/0269094220921811.
Williams, Gabriel. "Sculpture as Data in the Nineteenth and Twenty-First Centuries." Sculpture Journal, vol. 24, iss. 3, 2015, pp. 407-417. DOI: 10.3828/sj.2015.24.3.7.
Yaszek, Lisa. "Democratising the Past to Improve the Future: An Interview with Steampunk Godfather Paul Di Filippo." Neo-Victorian Studies, Special Issue: Steampunk, Science, and (Neo) Victorian Technologies, no. 3:1, 2010, pp. 189-195, www.neovictorianstudies.com/past_issues/3-1%202010/NVS%203-1-7%20 L-Yaszek.pdf. Accessed 17 May 2021.
Ylmaz, Bari§. "Art Engineering and Kinetic Art." Global Journal on Humanites & Social Sciences, no. 1, 2015, pp. 16-21, DOI: 10.18533/journal.v3i12.628.
Ахметова, Эльмира. «Стимпанк в Казахстане». Кастеевские чтения. Материалы научно-практической конференции, Алматы, ГМИ РК им. А. Кастеева, 2016, с. 198-202.
Владимирский, Василий. «Киберпанк мёртв, а он ещё нет. Брюс Стерлинг». Мир Фантастики, т. 103, № 3, 2012, с. 52-54.
Власенко, Ольга. «Казарян - счастливый художник?», ИА InBusiness.kz, 26 кыр^йек 2019, www.inbusiness.kz/ru/news/kazaryan-schastlivyj-hudozhnik. Карастырылган Mep3iMi 19 csyip 2021.
Гомперц, Уилл. Непонятное искусство. От Моне до Бэнкси. Москва, Синдбад, 2018.
Гущин, Сергей, и Александр Щуренков. Современное искусство и как перестать его бояться. Москва, АСТ, 2018.
Кобжанова, Светлана. «Музей как код поиска истины. Музей XXI века. Стратегия развития». Международная научно-практическая конеренция. Сборник статей к 80-летию ГМИ РК им А. Кастеева, Алматы, ГМИ РК им. А. Кастеева, 2015, с. 78-84, 154.
«Код науки и искусства». Каталог эскизов и макетов. Алматы, 2018.
Кулешов, Вадим. «Железные шедевры Хасана Наврози». 2 казан 2015, www.k-v-n.ru/poleznoe/skulptura/720-jeleznye-shedevry-hasana-navrozi.html. Карастырылган мерзiмi 16 сэуiр 2021.
Ли, Камилла. МYсiн енер'ш'щхалыцаралык, биеннале^. Алматы, Елнур, 2017.
Липов, Анатолий. «Оптико-кинетическое искусство. Поиски новых типов формообразования». Эстетика: Вчера. Сегодня. Всегда. Выпуск 2, Москва, ИФ РАН, 2006, с. 144-162.
«Манифесты итальянского футуризма». Собрание манифестов: Маринетти, Боччьони, Карра, Руссоло, Балла, Северини, Прателла, Сен-Пуан. Перевод Вадима Шершеневича, Москва, Типография Русского товарищества, 1914.
Резникова, Екатерина. «Искусство и наука - грани взаимодействия: на примере творчества Сакена Нарынова». Кастеевские чтения. Материалы научно- 141
практической конференции, Алматы, 2016, с. 36-49.
СЧ
«Скульптуры животных из металлолома в стиле стимпанк». Платформа °
Камералабс, 20 апреля 2015, www.cameralabs.org/8293-skulptury-zhivotnykhiz- ^
ш
metalloloma-v-stile-stimpank. Карастырылган мерзiмi 16 сэуiр 2021. |
Шехтер, Татьяна. «Современное искусство и арт-рынок». Художественный рынок Z
Е
как объект гуманитарного знания. Санкт-Петербург, СПбГУП, 2004. |
>
Юшкова, Ольга. Станция без остановки. Русский Авангард 1910-1920-е. Москва, J Галарт, 2008. =
142
References
Akhmetova, Elmira. "Stimpank v Kazakhstane." ["Steampunk in Kazakhstan."] Kasteyev readings of the materials of the scientific-practical conference 2016. Almaty, 2016, pp. 198-202 (In Kazakh).
Atkinson, Jeanette. "Steampunking heritage: How Steampunk Artists Reinterpret Museum Collections." A Museum Studies Approach to Heritage, edited by Sheila Watson, et al. Routledge, 2018, pp. 205-220. DOI: 10.4324/9781315668505-17.
Danahay, Martin. "The Arts and Crafts Movement, Steampunk, and Community." Victorian Review, vol. 41, no. 1, Victorian Studies Association of Western Canada, 2015, pp. 40-46, http://www.jstor.org/stable/24877742. Accessed 20 May 2021.
Gompertz, Will. Neponyatnoye iskusstvo. Ot Mone do Benksi. [Incomprehensible Art. From Monet To Banksy]. Moscow, Sinbad, 2018. (In Russian).
Gushchin, Sergey, and Alexander Shchurenkov. Sovremennoye iskusstvo ikak perestat' yego boyat'sya. [Contemporary Art and How to Stop Being Afraid of it.] Moscow, AST, 2018. (In Russian).
Isgro, Marina. The Animate Object Of Kinetic Art, 1955-1968.2017. University of Pennsylvania, PhD thesis. repository.upenn.edu/edissertations/2353/. Accessed 17 May 2021.
Khalykov, Kabyl, et al. "Trends in the Formation of the Semantic Image of the Capital City (by the Example of Almaty.") Annales-Analiza Istrske in Mediteranske Studije -Series Historia et Sociologiathis, vol. 25, iss. 3, 2015, pp. 441-450.
King, Edward, and Joanna Page. Posthumanism and the Graphic Novel in Latin America. London, UCL Press, 2017, www.uclpress.co.uk/products/86219. Accessed 20 May 2021.
Kobzhanova, Svetlana. "Muzey kak kod poiska istiny. Muzey XXI veka. Strategiya razvitiya," ["Museum as a Code for the Search for Truth. Museum of the 21st Century. Development Strategy."] International scientific and practical conferences devoted to the 80th anniversary of the A. Kasteyev State Museum of Fine Arts, Almaty, 2015, pp. 78-84. (In Russian).
"Kod nauki i iskusstva." ["Code of Science and Art."] Katalog eskizov i maketov [Catalog of Sketches and Layouts], Almaty, 2018. (In Russian).
Kotlomanov, Alexander. "The Crisis of the Genre and the Symptoms of Style: The Problem of Monumentality in the New Russian Art". Vestnik of Saint Petersburg University. Arts, vol. 9, no. 1, 2019, pp. 110-124, DOI: 10.21638/spbu15.2019.106.
Kuleshov, Vadim. "Zheleznyye shedevry Khasana Navrozi." ["The Iron Masterpieces of Hasan Navrozi."], Kuleshov Vadim - sovremennaya sadovaya skul'ptura, dekor sada, landshaftnyi dizain [Kuleshov Vadim - Modern Garden Sculpture, Garden Decor, Landscape Design], www.k-v-n.ru/poleznoe/skulptura/720jeleznye-shedevry-hasana-navrozi. Accessed 16 April 2021. (In Russian).
Li, Camilla. Musin onerinin khalykaralyk biennalesi. [International Exhibition of Sculpture.] Almaty, Elnur, 2017. (In Kazakh).
Lipov, Anatoly. "Optiko-kineticheskoye iskusstvo. Poiski novykh tipov formoobrazovaniya." ["Optical and kinetic art. The Search for New Types of Shaping."] Estetika: Vchera. Segodnya. Vsegda [Aesthetics: Yesterday. Today. Always], no. 2, IP RAS, 2006, pp. 144-162 (In Russian).
"Manifesty ital'yanskogo futurizma." ["Manifestos of Italian Futurism."] Collection of manifestos: Marinetti, Boccioni, Carra, Russolo, Balla, Severini, Pratella, Saint-Poin, translated by V. Shershenevich, Russian partnership Publ., 1914. (In Russian).
Reznikova, Ekaterina. "Iskusstvo i nauka - grani vzaimodeystviya: na primere tvorchestva Sakena Narynova." ["Art and Science - Facets of Interaction: the Case of Saken Narynov's Creativity."] Proceedings of the workshop "Kasteyevskiye chteniya". Almaty, 2016, pp. 36-49. (In Russian).
Rodner, Victoria, and Finola Kerrigan, "From Modernism to Populism - Art as a Discursive Mirror of the Nation Brand." European Journal of Marketing, vol. 52, no. 3/4, pp. 882-906. DOI: 10.1108/EJM-12-2016-0707.
Schechter, Tatyana. "Sovremennoye iskusstvo i art rynok. Hudozhestvennyi rynok kak ob'ekt gumanitarnogo znaniya." ["Contemporary Art and Art market. The Art Market as an Object of Humanitarian Knowledge."]. Saint Petersburg, SPbGUP, 2004. (In Russian).
"Skul'ptury zhivotnykh iz metalloloma v stile stimpank". ["Scrap Metal Animal Sculptures in Steampunk Style"]. Cameralabs, 20 April 2015, cameralabs.org/ 8293-skulptury-zhivotnykh-iz-metalloloma-v-stilestimpank. Accessed 14 April 2021. (In Russian). 143
Thompson, John, and John Day. "Understanding the Impact and Value of Temporary Public Art Sculpture Trails." Local Economy, vol. 35, no. 3, 2020, pp. 186-208, DOI: 10.1177/0269094220921811.
Vladimirsky, Vasiliy. "Kiberpank myortv, a on yeshcho net. Bryus Sterling." ["Cyberpunk is Dead, but He's Not Yet. Bruce Sterling."] World of Fantasy, no. 3, vol. 103, 2012, p. 54. (In Russian).
Vlasenko, Olga. "Kazaryan - schastlivyy khudozhnik?" ["Ghazaryan - a Happy Artist?"] InBusiness.kz, 26 September 2019, https://inbusiness.kz/ru/news/kazaryan-schastlivyj-hudozhnik. Accessed 18 April 2021.
Whitson, Roger. Steampunk and Nineteenth-Century Digital Humanities: Literary Retrofuturisms, Media Archaeologies, Alternate Histories, Londres, Routledge, coll. Routledge Interdisciplinary Perspectives on Literature, 2017. www.routledge.com/ Steampunk-and-Nineteenth-Century-DigitalHumanities-Literary-Retrofuturisms/ Whitson/p/book/9780367872717. Accessed 20 May 2021.
Williams, Gabriel. "Sculpture as Data in the Nineteenth and Twenty-First Centuries." Sculpture Journal, vol. 24, iss. 3, 2015, pp. 407-417. DOI: 10.3828/sj.2015.24.3.7.
Yaszek, Lisa. "Democratising the Past to Improve the Future: An Interview with Steampunk Godfather Paul Di Filippo." Neo-Victorian Studies, Special Issue: Steampunk, Science, and (Neo) Victorian Technologies, no. 3:1, 2010, pp. 189-195, www.neovictorianstudies.com/past_issues/3-1%202010/NVS%203-1-7%20 L-Yaszek.pdf. Accessed 17 May 2021.
Ylmaz, Bari§. "Art Engineering and Kinetic Art." Global Journal on Humanites & Social Sciences, no. 1, 2015, pp. 16-21, DOI: 10.18533/journal.v3i12.628.
Yushkova, Ol'ga. Stantsiya bez ostanovki. RusskiiAvangard 1910-1920-e. [Station without Stopping. Russian Avant-Garde 1910-1920s.] Moscow, Galart, 2008.
144
Гульнур Жубанова
Государственный музей искусств РК имени А. Кастеева (Алматы, Казахстан)
Ербол Кайранов
Казахская национальная академия искусств имени Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)
ТРАНСФОРМАЦИЯ СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКИХ ИННОВАЦИЙ В КАЗАХСТАНСКОЙ СКУЛЬПТУРЕ (НА ОСНОВЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА)
Аннотация. В исследовании рассматривается влияние современных научно-технических инноваций на скульптурные произведения в отечественном городском пространстве на основе зарубежного опыта. Анализируются роль и место человечества в искусстве нового столетия, влияние взаимоотношений науки и искусства на духовное развитие современной культуры. Цель исследования - изучить процесс трансформации современных научно-технических инноваций в казахстанской скульптуре на основе мировых тенденций. Задачи исследования: выявить особенности и характеристики художественных процессов в современном искусстве, которые меняются под влиянием зарубежного искусства в начале XXI века. Основное внимание уделяется поиску новых способов общения с аудиторией и развитию смежных направлений в творчестве казахстанских художников. Данная тема актуальна для исследователей культуры и искусства, так как привлечены принципы историчности в теоретическом исследовании для определения общекультурных тенденций, влияющих на историческое развитие искусства и культуры в XXI веке. Объект исследования - классическая скульптура в изобразительном искусстве современного Казахстана, объекты нового художественного процесса в архитектурном пространстве и художественные направления в скульптуре. Предметом исследования являются произведения и авторы в области кинетики и стимпанка, арт-объекты в пространстве, современные произведения, социально-художественные и исторические метасистемы культуры. В качестве методов исследования использовались градостроительные подходы трансформации городской среды, структурное проектирование и методы критического анализа для изучения инсталляции арт-объектов и организации фестивалей. Проведен философско-эстетический анализ произведений искусства отечественных и зарубежных скульпторов, представленных в материалах публичной среды. Выявлены категории пространства и времени, особенности взаимоотношения с социумом как новые модели художественного общения в произведениях. Современные научно-технические инновации в скульптурных произведениях характеризуются научными концепциями как средство повышения привлекательности современного города.
Ключевые слова: скульптура, наука и технологии, современное искусство, кинетика, стимпанк, фестиваль, городское пространство, метасистемы, гуманитарные науки, критический анализ, авторское творчество.
Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. Все авторы прочитали и одобрили окончательный вариант рукописи.
Для цитирования: Жубанова, Гульнур, и Ербол Кайранов. «Трансформация современных научно-технических инноваций в казахстанской скульптуре (на основе зарубежного опыта)». Central Asian Journal of Art Studies, т. 6, № 4, 2021, с. 122-147. DOI: 10.47940/cajas.v6i2.402.
145
Gulnur Zhubanova
A. Kasteyev State Museum of Arts (Akmaty, Kazakhstan)
Yerbol Kairanov
T K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)
THE TRANSFORMATION OF MODERN SCIENTIFIC AND TECHNICAL INNOVATIONS IN KAZAKHSTANI SCULPTURE (BASED ON FOREIGN EXPERIENCE)
Abstract. The study examines the impact of modern scientific and technical innovations on sculptural works in the domestic urban space based on foreign experience. The role and place of human in art of the new century, the influence of interaction of science and art on the spiritual development of modern culture are analyzed. The purpose of the research is to study the process of transformation of modern scientific and technical innovations in the Kazakh sculpture based on world trends. The task of the research is to identify the peculiarities and characteristics of artistic processes in contemporary art, which are changing under the influence of foreign art of the early XXI century. The main attention is paid to search for new ways of communicating with audience and development of related areas in creativity of Kazakh artists. This topic is relevant for researchers of culture and art as principles of historicity are involved in theoretical research to determine general cultural trends that reveal historical development of art and culture in the XXI century. The object of research is classical sculpture in the fine arts of modern Kazakhstan, objects of the new artistic process in architectural space and artistic direction in sculpture. The subject of research are works and authors in the field of kinetics and stereotypes, art objects in space, contemporary works, socio-artistic and historical metasystems of culture. Urban planning approaches of the transformation of a city environment, structural design and methods of critical analysis for the study of installation of art objects and organization of festivals were used as methods of research. There was conducted philosophical and aesthetic analysis of the art works of domestic and foreign sculptors, presented in the materials of public environment. Categories of space and time, peculiarities of relationship with society as new models of artistic communication in works are revealed. Modern scientific and technical innovations in sculptural works are characterized by scientific concepts as a means of increasing attractiveness of a modern city.
Keywords: sculpture, science and technology, contemporary art, kinetics, steampunk, festival, urban space, metasystems, humane studies, critical analysis, author's creativity.
Authors declare that there is no conflict of interests. All authors have read and approved the final version of the manuscript.
Cite: Zhubanova, Gulnur, and Yerbol Kairanov. "Transformation of Modern Scientific and Technical Innovations in Kazakhstan Sculpture (Based on Foreign Experience)." Central Asian Journal of Art Studies, vol. 6, no. 4, 2021, pp. 122-147. DOI: 10.47940/cajas.v6i3.402.
Авторлар туралы мэлiмет:
Сведения об авторах:
Authors' bio:
Гулнур Алпысбай^ызы Жубанова — педагогика Fылымдарыньщ магистрi, Э. Кастеев атындаFы Казахстан Республикасыныц Мемлекетпк енер музешнщ Казакстанныц бейнелеу eHepi бeлiмшщ Fылыми кызметкерi (Алматы, Казакстан)
Гульнур Алпысбаевна Жубанова — магистр педагогических наук, научный сотрудник отдела «Изобразительное искусство Казахстана» Государственного музея искусств Республики Казахстан имени А. Кастеева (Алматы, Казахстан)
Gulnur A. Zhubanova —
Master of Pedagogical Sciences, Researcher, Department of Fine Arts of Kazakhstan, A. Kasteyev State Museum of Arts of the Republic of Kazakhstan (Almaty, Kazakhstan)
ORCID ID: 0000-0002-8545-871X email: gulnur.zhubanova@mail.ru
Ербол Бахарамулы Кайранов —
философия докторы (PhD), Т. К. Жургенов атывджы Казак, улттык, онер академиясыньщ керкемсурет кафедрасыныц доцент (Алматы, Казакстан)
Ербол Бахарамович Кайранов —
PhD, доцент кафедры изящных искусств Казахской национальной академии искусств имени Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)
Yerbol B. Kairanov —
PhD, Associate Professor, Department of Fine Arts, T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)
ORCID ID: 0000-0001-7061-8664 email: yer.bah.kuatbai@mail.ru
