Научная статья на тему 'БУЮК МУТАФАККИР АХМАД ДОНИШНИНГ ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ'

БУЮК МУТАФАККИР АХМАД ДОНИШНИНГ ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

130
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Демократия / фуқаролик / фуқаролик жамияти / давлатчилик / фуқаро / сиёсий тизим / сиёсий онг / давлат бошқаруви. / Democracy / citizenship / civil society / statehood / citizenship / political system / political consciousness / public administration

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Юсуф Мингишевич Якубов, Бердияр Балтабаевич Сапаров, Дилафруз Муродовна Якубова

Мақолада мамлакатимизда амалга оширилаётган ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришда аждодлар меъросини ўрганишга ва уларни чуқур таҳлил этиб мулоҳаза қилишга ва шунингдек, давлат раҳбарлари халқ билан бевосита мулоқот ўрнатиши, одил қонунлар чиқариши, лавозимга тайинланадиган кадрларнинг қобилияти, тажрибаси ва билимини ҳисобга олиш ва фаолиятини назорат қилиш лозимлигига алоҳида эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VIEWS OF THE GREAT THINKER AHMAD DONISH ON CIVIL SOCIETY

The article examines and analyzes the heritage of ancestors in the development of a democratic state and civil society in the country, as well as direct communication of heads of state with the people, the adoption of fair laws, taking into account the abilities, experience and knowledge of appointees. special attention is paid to the need.

Текст научной работы на тему «БУЮК МУТАФАККИР АХМАД ДОНИШНИНГ ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ»

БУЮК МУТАФАККИР АХМАД ДОНИШНИНГ ФУЦАРОЛИК ЖАМИЯТИГА ОИД ЦАРАШЛАРИ

Юсуф Мингишевич Якубов Бердияр Балтабаевич Сапаров Дилафруз Муродовна Якубова

ТошДАУ фалсафа фанлари ТошДАУ фалсафа доктори ТошДАУ мустакил тадкикотчи

номзоди, доцент (Ph.D.), доцент

АННОТАЦИЯ

Маколада мамлакатимизда амалга оширилаётган хукукий демократик давлат ва фукаролик жамиятини ривожлантиришда аждодлар меъросини урганишга ва уларни чукур тахлил этиб мулохаза килишга ва шунингдек, давлат рахбарлари халк билан бевосита мулокот урнатиши, одил конунлар чикариши, лавозимга тайинланадиган кадрларнинг кобилияти, тажрибаси ва билимини хисобга олиш ва фаолиятини назорат килиш лозимлигига алохида эътибор каратилган.

Калит сузлар: Демократия, фукаролик, фукаролик жамияти, давлатчилик, фукаро, сиёсий тизим, сиёсий онг, давлат бошкаруви.

VIEWS OF THE GREAT THINKER AHMAD DONISH ON CIVIL SOCIETY

Yusuf Mingishevich Yakubov Berdiyar Baltabaevich Saparov Dilafruz Murodovna Yakubova

Candidate of Philosophical Doctor of Philosophy (Ph.D.), An independent researcher of

Sciences, Associate Professor Associate Professor of Tashkent Tashkent State Agrarian

Tashkent State Agrarian State Agrarian University University University

ABSTRACT

The article examines and analyzes the heritage of ancestors in the development of a democratic state and civil society in the country, as well as direct communication of heads of state with the people, the adoption of fair laws, taking into account the abilities, experience and knowledge of appointees. special attention is paid to the need.

Keywords: Democracy, citizenship, civil society, statehood, citizenship, political system, political consciousness, public administration.

KHPHm

MaM^aKaTHMH3ga xyKyKHH geMOKpaTHK gaB.raT Ba ^y^apo^HK ^aMHATHHH pHBO^naHTHpnmHHHr MatHaBHH acoarapnga энг acocHH ycTyBop HyHannm^apgaH 6npH ^axoH цнвн^нзaцнacнгa ôeTaKpop xHeca KymraH, Matpn^aT Ba MycTaKHnnHK ynyH KypamraH a^gog^apHMH3 Ba yrap TOMOHHgaH KO^gnpn^raH MatHaBHH Mepoc

ва тарихий тажрибаларни урганиш, давлатчилик масалаларини чукур тахлил этиш, унинг барча боскичлари даврларига холис, хакконий бахо бериш, тегишли хулосалар ишлаб чикишни талаб этади. Призидентимиз Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек—"...эркин, демократик, инсонпарвар давлат куриш, фукаролик жамиятини шакллантириш, Ватанимиз иктисодий кудратини юксалтириш ва янада равнак топтиришнинг мустахкам заминидир". Зеро, биринчи призидент И.А.Каримовнинг "Тарихга, меросимизга муносабатни амалий изга кучириш лозим. Яъни, дарсликлардан тортиб оддий укув китобларигача хакикат ёзилиши шарт. Бу бизнинг ота-боболаримиз рухи олдидаги карзимиздир» деган фикрлари давлатчилик масалалари билан бевосита шуFулланувчи олимлар олдига катта вазифаларни юклайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Давлатчилик тарихига назар ташлайдиган булсак, собик шуро даврида хам миллий давлатчилигимизни, адолатли хукмдорларни хамда улар томонидан амалга оширилган куплаб эзгу ишларни уша даврда хам урганиш мумкин эди. Аммо бундай масалалар иккинчи даражали деб хисобланар ва уз урнида эътибордан четда колиб кетаверар эди. Зеро, мутафаккир Ахмад Дониш Амир Шохмуроднинг халифа Умар билан бир каторга куйиб «амирлик гиламини камбаFаллик кийими билан безади, жахон боFидан душманлик ва ёмонлик томирини сугуриб ташлади ва адолат нихолларини утказди», деб уша даврда хам юксак бахолаган эди. Демократик ислохотлар ва фукаролик жамиятини карор топтириш туFрисида уз даврининг уЙFOк фарзандлари, фан арбоблари хамда давлат ходимлари фаол маънавий харакат олиб бордилар. Мана шундай сиймолардан бири XIX асрда Бухорода яшаб, ижод этган демократик ислохотлар ва фукаролик жамиятини ривожлантиришга оид бир неча асарлар муаллифи, забардаст комусий олим Ахмад Донишдир Маърифатпарвар Ахмад Дониш (1827-1897 й.) инсон оламни, узи яшаётган ижтимоий мухитни узгартиришга кодир. Бунинг учун у нафакат диний, балки дунёвий билимларни билиши зарур, деб хисоблайди. «Биз дунёни гуллаб-яшнатиш учун, денгизларни кезиб урганиш учун, ер ости бойликларини топиш учун, дунёнинг ажойиб сирли томонларини талкин этиш учун, унинг хамма китъалари ва ахолисини билиш учун туFилганмиз», деб ёзади Дониш узининг «Наводир ул-вакоеъ» асарида. Мутафаккир халк хокимиятчилигига асосланган озод жамиятнинг хаётга тулаконли жорий булиши учун мамлакатда истикомат килаётган барча фукароларнинг сиёсий жихатдан тенг хукукли эканлигини таъминлаш, конунларга итоат этишни уз бурчи деб билиши ва ижтимоий хаётга фаол ва

масъулиятли ёндошувини шакллантириш буйича уз тавсия ва назарияларини илгари сурди. Ахмад Дониш фукаролик жамиятини шакллантириш борасида катор самарали амалий ишлар олиб борди ва у уз натижасини курсатиб, келажакда шаклланган жадидчилик харакати ва давлат ходимлари учун маънавий асос булиб хизмат килди. Ахмад Донишнинг сиёсий-хукукий карашлари унинг Наводир ул-вакое», «Маетитлар хонадони хукмдорлари тарихидан кискача рисола» каби асарларида акс этган.

НАТИЖАЛАР

Ахмад Дониш давлатда амалга оширилиши зарур булган демократик ислохотлар лойихасини ишлаб чикади ва уни Бухоро амирига тавсия этади. Дониш лойихасига асосан, палата бир гурух кишилар эхтиёжларини кондириш сари эмас, балки умумхалк эхтиёжларини ощириш учун, халк манфаатларига хизмат килиш учун, мамлакатда тукин-сочинликни таъминлаш учун, энг аввало, мамлакатни обод этиш, ахолига барча имкониятларни яратиб бериш учун хизмат KилмоFи даркор булади. Унинг фикрича, адолатни таъминлашнинг ягона йули — бу давлат рахбарининг маърифатпарвар, билимдон, одил, элу юрт манфаатлари йулида хизмат киладиган, хар кандай масалани хал килишда узини оддий фукаро урнида кура оладиган хукмдорнинг давлат тепасида туришидадир, деб эътироф этади. Давлатни бошкарувида турган киши учун зарур хислатлар барча амалдор шахсларга хам хос булиши шартдир. Шундагина, мамлакатда тартиб ва адолат хукм суради, жамият фаровон булади. Агар адолат нуктаи назаридан уйлаб каралса, дейди Дониш, хар ким уз ери билан каноатланиши керак. Ахмад Дониш сиёсий карашларининг мухим жихати — демократияга асосланган давлат бошкарувини амалга ошириш FOясидир.

Ахмад Дониш давлатни бошкариш ишларидан жуда яхши хабардор ва бу борада узи хам катта хаётий тажрибага эга булганлиги учун демократик ислохотларни амалга ошириш хамда жамиятда ижтимоий адолатни карор топтиришнинг кафолатланган воситалари ва хукукий механизмларини ишлаб чикишга харакат килади. У бу борада демократик давлат моделларини куйидагича тасниф килади:

- давлат рахбарлари халк билан бевосита мулокот урнатиши;

- давлат рахбари вазирлар, давлат хизматчилари ва хокимларнинг бажарадиган амалларини кузатиб, назорат килиб боришидир;

- соликларни ижобий хукукий таъминлаш воситасига айлантириш;

- адолатли конунлар (фармонлар) кабул килиб, уларга итоаткорликни таъминлаш;

- бош вазирни халк розилиги ва обру эътиборга эга кишилар маслахати билан тайинлаш;

- хар бир лавозимдаги кишининг хизмат вазифасини белгилаш ва маош билан таъминлаш;

- лавозимга тайинланадиган кадрларнинг кобилияти, тажрибаси ва билимини хисобга олиш ва фаолиятини назоратга олишдан иборатдир.

МУХОКАМА

Ахмад Дониш таъбирича, мамлакатда демократия амал килиши учун давлат органларида, хусусан, конун кабул килувчи орган тизимида ислохотлар утказилиши лозим. Мутафаккир таъкидлашича, мамлакат равнаки, халк тинчлиги, иктисодиётнинг, маданиятнинг юксалиши демократия карор топишининг зарурий шарти — давлат ишларини каттик тартиб билан олиб борилишига боFлик. Шунинг учун у «давлат бошлоти ва лавозимдаги кишилариинг мажлислар угказиш тартиби, лавозимдаги кишиларнинг муносабати, оилавий муносабати, бошка халклар билан муносабатини тартибга солиб турадиган конун ишлаб чикариш керак", деб ёзади. Шунингдек, Ахмад Дониш демократик давлат ва фукаролик жамиятининг камол топишида рахбар шахснинг урни борлигини айтиб утади. Шу уринда, уз даврида зулм ва хаксизликдан бошка ишни килмайдиган золим ва фазилатсиз мансаб эгалари хакида буюк аллома Махмуд Замахшарийнинг куйидаги фикрларини хам келтирамиз: "Золим бошликлар ёмон феъл-атвори билан узини (бугуни ва охиратини) тахликага куйур. Булар басиратсиз (узокни курмайдиган) одамлар — уткинчи иззат-обру учун келгусида хайратланиш, ажабланиш коронFилигида колган заиф ва бечоралардир. Булар охири «Ох!» деган афсус укига нишон булажаклар". Фукоролик жамиятини куриш учун, энг аввало мамлакатда олиб борилаётган ислохотларга нисбатан эркин фикр-мулохазаларини ошкор ифода эта оладиган жамоатчилик фикрини шакллантириш керак.

ХУЛОСА

Ушбу мутафаккирларнинг карашларини урганиб шундай хулосага келиш мумкинки, юртимизда мустакилликнинг илк кунларидан касб маданияти ва дунёкараши шаклланган, ташаббускор, Fайратли, шижоатли, юксак малакали рахбар кадрларни тайёрлаш ишлари жадал бошлаб юборилди. Бу борада бой сиёсий меросимизни урганиш туфайли биз давлат бошкарувини такомиллаштириш, республикамизнинг ички ва ташки сиёсатини хато ва камчиликларсиз амалга ошириш, замонавий рахбар кадрларни тайёрлаш, танлаш

ва жой жойига куйиш билан боFлик бугунги муаммоларнинг туFри ва самарали хал этилиши учун зарур тавсиялар ва курсатмаларга эга буламиз. Мутафаккирнинг демократик ислохотлар назарияси, мамлакатни колокликдан олиб чикиш, сиёсий тизимни тубдан янгилаш, халкнинг сиёсий онгини ошириш, мудофаа тизимини кайта куриш, мамлакатни демократлаштириш хакидаги карашлари бугунги кунимиз учун хам уз кийматини йукотмаган мулохазалар, уларни урганиш бизнинг асосий бурчимиздир.

Дархакикат, мамлакатимизда демократик ислохатларни амалга ошириш жараёнида, хокимият тузилмаларининг ваколатлари тобора кискартирилиб, бошкарув номарказлаштирилмокда, парламент ва куппартиявийлик тизимлари мустахкамланиб бормокда. Буларнинг барчаси кучли фукаролик жамиятини куриш учун мухим омил булиб хизмат килмокда. Бунинг учун фукароларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотларга кузатувчи сифатида эмас, балки фаол иштирокчисига айланишига эришмок лозим.

REFERENCES

1. Ш.Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз-Тошкент: "Узбекистон" НМИУ, 2016. Б-8.

2. Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида-Т:.Узбекистон, 2011. 432-бет.

3. Ахмад Даниш. История мангитской династии. - Душанбе: Дониш, 1967. 26-бет

4. Ахмад Дониш. Наводир ул-вакое. Т:. Фан, 1964. 64-бет. Яна каранг: Дониш А. Рисола дар назми тамаддун ва таовун. - Душанбе: Ирфон, 1976.51-бет.

5. Ахмад Дониш. Наводир ул вакое. Т:. Фан, 1964. 71-бет.

6. Замахшарий М. Ёмон рахбарнинг холи. Китобда: Олтин шодалар. Т:. EXTREMUM PRESS, 2010. 37-бет.

7. Aktamovich, I. R., & Ziyadillayevich, I. A. (2020). Historical and Theoretical Roots of Establishing a Democratic Law in Uzbekistan. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research, 6(10), 507-510.

8. Ikramov, R. (2020). Constitutional and Legal Framework for Environmental Human Rights. The scientific heritage, 4(54), 6-12.

9. Taukebayeva, E. S., Zhumabekov, M. U., Saparov, B. B., & Khaytmetov, R. K. (2020). Understanding State Failures in the Central Asian Region. Academic Research in Educational Sciences, 7(1), 180-188.

10. Сафронова, Е. М., & Сапаров, Б. Б. (2020). Культура качества воспитания в высшем образовании. Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 49-55.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.