Научная статья на тему 'Фаол фуқаролик позициясига эга бўлган ёш авлодни тарбиялашда ҳуқуқий тарбиянинг ўрни'

Фаол фуқаролик позициясига эга бўлган ёш авлодни тарбиялашда ҳуқуқий тарбиянинг ўрни Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
5540
484
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фуқаролик жамияти / фаол фуқаролик позицияси / ҳуқуқий маданият / фуқаролик бурчи / фуқаролик масъулияти / ёшлар / ёшларга оид давлат сиёсати / комил инсон / баркамол авлод. / civil society / legal culture of young people / modernization / education / the National program of personnel training / spirituality / intellectually advanced generation

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Пирназаров Ғ. Н.

Мақолада ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни шакллантиришнинг нечоғлик зарурат эканлиги, фуқаролик жамиятини шакллантиришда фаол фуқаролик позициясига эга бўлган ёш авлодни тарбиялашда ҳуқуқий тарбиянинг ўрни ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE AND PLACE OF LEGAL EDUCATION IN THE EDUCATION OF YOUNG GENERATION WITH ACTIVE CIVIL POSITION

In article the author discusses necessity of legal awareness and legal culture, role and features of legal education of young generation in formation of civil society.

Текст научной работы на тему «Фаол фуқаролик позициясига эга бўлган ёш авлодни тарбиялашда ҳуқуқий тарбиянинг ўрни»

Пирназаров f.H.,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Ижтимоий фанлар» кафедраси укитувчиси

ФАОЛ ФУКАРОЛИК ПОЗИЦИЯСИГА ЭГА БУЛГАН ЁШ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА ^У^У^ИЙ ТАРБИЯНИНГУРНИ

ПИРНАЗАРОВ f.H. ФАОЛ ФУКАРОЛИК ПОЗИЦИЯСИГА ЭГА БУЛГАН ЁШ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА УукуЦИЙ ТАРБИЯНИНГ УРНИ ВА РОЛИ

Маколада хукукий онг ва хукукий маданиятни шакллантиришнинг нечоFлик зарурат эканли-ги, фукаролик жамиятини шакллантиришда фаол фукаролик позициясига эга булган ёш авлодни тарбиялашда хукукий тарбиянинг урни ва унинг узига хос хусусиятлари хакида суз юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: фукаролик жамияти, фаол фукаролик позицияси, хукукий мада-ният, фукаролик бурчи, фукаролик масъулияти, ёшлар, ёшларга оид давлат сиёсати, комил ин-сон, баркамол авлод.

ПИРНАЗАРОВ Г.Н. РОЛЬ И МЕСТО ПРАВОВОГО ВОСПИТАНИЯ В ВОСПИТАНИИ МОЛОДОГО ПОКОЛЕНИЯ С АКТИВНОЙ ГРАЖДАНСКОЙ ПОЗИЦИЕЙ

В статье автор раскрывает вопрос необходимости формирования правового сознания и правовой культуры молодёжи, а также формирования гражданского общества, в том числе особенности формирования правовой культуры в воспитании молодого поколения с активной гражданской позицией

Ключевые слова и понятия: гражданское общество, правовая культура молодёжи, модернизация, образование, Национальная программа по подготовке кадров, духовность, интеллектуально развитое поколение.

PIRNAZAROV G.N. THE ROLE AND PLACE OF LEGAL EDUCATION IN THE EDUCATION OF YOUNG GENERATION WITH ACTIVE CIVIL POSITION

In article the author discusses necessity of legal awareness and legal culture, role and features of legal education of young generation in formation of civil society.

Keywords: civil society, legal culture of young people, modernization, education, the National program of personnel training, spirituality, intellectually advanced generation.

Жамиятимизда кенг куламли ислоцотлар амалга ошири-лаётган бугунги кунда фуцароларнинг жамият таращиёти, давлат бошцарувини амалга оширишдаги фаол иштиро-кини таъминлаш, бунинг учун унинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маърифий асосларини яратиш муцим вазифа булиб цолмоцда.

Зеро, фукаролар, хусусан, хар бир шахснинг жамиятдаги узига хос урни, уларнинг хукук ва эркинликларини таъминлаш биз максад килган фукаролик жамиятини барпо этишнинг мухим шартидир. Бинобарин, ёшларнинг ижтимоий-иктисодий ва сиёсий хаётдаги фаол иштироки-ни таъминлаш, юксак маънавиятли, мустакил ва эркин фикрлайдиган, замонавий илм-фан ютукларини пухта узлаштирган хар томонлама соFлом ва баркамол авлодни вояга етказишга каратилган ёшларга оид давлат сиёсатини из-чил амалга ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 6 фев-ралдаги «Узбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга ошириш-га каратилган кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК.-2124-сонли карори кабул килинди. Бу карор мамлакатимизда ёшлар сиёсати буйича олиб борилаётган кенг куламли ишларнинг изчил давоми сифатида келгусида бажаришимиз лозим булган ишларимизни белгилаб берувчи дастур булди.

Бугунги кунда мамлакатимиз ахолисининг асосий кисмини, яъни тахминан 60 фоизи-ни 30 ёшга кирганларнинг улуши ташкил этади1. Ёшлар бугун миллий узига хосликни саклаб колиш х,амда давлат мустакиллигини мустахкамлашда мухим куч сифатида намоён булмокда. Узбекистонда фукаролик жамиятини ривожлантириш, глобаллашув даври салбий ходисалари хавфини камайтириш ва ёшларни маънавий етук шахслар этиб тарбиялаш учун уларда фаол фукаролик позициясини шакл-лантириш зарур. Зеро, фукаролик позицияси-га эга булган ёшларгина жамиятнинг асосий максадлари нимадан иборатлигини тушуниб, халк ва жамият олдидаги масъулиятини чукур англайди.

1 Каримов И.А. Она юртимиз бахту икболи ва буюк келажаги йулида хизмат килиш - энг олий саодатдир. -Т.: «Узбекистон», 2015. -240-б.

Фаол фукаролик позицияси нима деган са-волга жавоб берадиган булсак, «Узбек тили-нинг изошли лугати»да «фаол» (арабча «харакат килувчи, таъсирчан») сузига куйидагича таъ-риф берилган:

1) бирор Fоявий харакат ёки ишга Fайрат билан, астойдил киришадиган, ишчан;

2) бирор жамоанинг ижтимоий хаёти, фао-лиятида астойдил, берилиб ишлайдиган, жа-моатчи;

3) харакатчан, куп харакат киладиган2.

Фукаролик - фукаро эканлик; фукароларга

оидлик; фукаронинг х,укукий холати деган маъноларни беради3.

Позиция (лотинча positio - холат, вазият):

1) хар кандай кимса ёки нарсанинг тут-ган урни, ишFол килиб турган жойи, мавкеи, холати, вазияти;

2) кушиннинг мудофаа ёки хужум килиш максадида эгаллаб турган ва мухандислик нуктаи назаридан жихозланган ер майдони;

3) шахмат ва шашка уйинида доналарнинг жойлашиш холати;

4) бирор масалада тутилган йул, нуктаи назар; вокеа-ходисанинг муайян бахоси4 деган маъноларда келади.

Ёшларда фаол фукаролик позициясини шакллантириш - хар бир болада уз халкининг тарихи, маънавий кадриятлари, ватанимиз-нинг имкониятлари ва истикболини билиш ва кадрлаш, ундан фахрланиш, юрт тинчлиги, Ва-тан равнаки ва халк фаровонлиги учун дахл-дорликни хис килиш, уз хукуки билан бирга-ликда бурч ва мажбуриятларини яхши билиш хамда уларни тулаконли амалга ошириш, хар

2 Узбек тилининг изохли луFати. 4-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2008. -325-б.

3 Уша жойда, 369-б.

4 Узбек тилининг изохли луFати. 3-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2007. -325-б.

кандай холатда хам миллий манфаатларни химоя кила олиш фазилатларини тарбиялаш демакдир. Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «... барчамизнинг асосий вазифамиз - ёшлари-мизнинг мустакил фикри ва дунёкараши шакл-ланишига кумаклашиш, хаётда уз позицияси ва ёндашувини катъий белгилаб олишига ёр-дамлашиш, уларни онгли ва билимли килиб тарбиялаш, ён-атрофдаги вокеаларга бепарво булмаслик, дахлдорлик туЙFуси билан яшашга ургатишдан иборат»1.

Ёшларнинг конунга итоаткорлиги уларнинг юксак хукукий онглилик, жамият ва давлат манфаатларини чукур тушуниб етиб, ижтимо-ий бурч, давлат ва жамият олдидаги жавобгар-лик туЙFуларида намоён булади. Ёшлар конун меъёрларига жазоланишдан куркиб эмас, балки ихтиёрий равишда амал килишлари зарур. Бу уларнинг ички эътикодларига айланмоFи лозим. Конунларга риоя килиш одати чукур англанган эхтиёж булмоFи керак. Бунинг учун ёшларда хукукий маданиятни юксалтириш ло-зимдир.

Хукукий маданият тушунчаси жамият маъ-навий хаёти янгиланишининг мураккаб ва куп киррали ходисасидир. Хукукий маданият фукаролар ва турли ижтимоий гурухлар, катламларнинг жамиятда урни ва муносабат-ларига доир турли хил карашлари, тасаввурла-ри, Fоялари конуний асосларининг ифодаси-дир. Хукукий маданият хукукка доир конуний асосларга мос холда унинг маданиятда ифо-даланишидир; белгиланган хукукий меъёр ва конунларга мос холдаги фаолият, карашлар мажмуидир, у маданиятни хукукий жихатдан кафолатлайди, унинг конуний асоси булиб хизмат килади. Хукукий маданият конунларни маданият оркали ифодаланиши ёки маданиятни конунга мос намоён булиши, хукукка доир карашлар, тасаввурлар мажмуидир.

Кучли фукаролик жамиятига эришиш учун фукаролар (жумладан, ёшлар) уз хукук ва эр-кинликлари билан бирга бурч ва мажбури-ятларини яхши билишлари зарур. Зеро, ин-

1 Каримов И.А. Инсон, унинг хукук ва эркинликлари -олий кадрият. 14-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2006. -100-б.

сон хукуки ва асосий эркинликлари халкаро хукукнинг етакчи тамойиллари сирасига ки-ради. Шу сабабли, бугунги ривожланган ду-нёда хар бир давлат инсон хукук ва эркинликлари, хавфсизлиги, яшаш шароитини таъ-минлаш борасидаги халкаро микёсда кабул килинган хужжатларни ратификация килган. Бу хужжатларга оFишмай амал килиш эса фукароларнинг хукукий маданияти кай дара-жада шаклланганига боFлик.

Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг 2010 йил 1 июл-даги «Олий таълим муассасасининг Намуна-вий Ички тартиб коидалари хамда Уставини тасдиклаш хакидаги» 257-сонли буйруFи асо-сида «Талабаларнинг таълим муассасаларида-ги хукук ва мажбуриятлари» мавзусида 18 та саволдан иборат саволнома тузилди. 2014 йил 9-17 декабрь кунлари утказилган суровномада 2 та олий таълим муассасасининг 492 нафар талабаси иштирок этди. Суровнома Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти ва Ни-зомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетининг «Тарих» факультети 1-курс талабалари уртасида утказилди. Саволномани утказишдан асосий максад талабаларнинг уз хукук ва мажбуриятларини кай даражада би-лишларини аниклаш эди (1-жадвал).

Талабаларнинг хукук ва мажбуриятларини урганиш буйича утказилган суровномадаги жавобларни тахлил килиш натижасида рес-пондентлардан олинган жавоблар 24% тала-ба уз хукук ва мажбуриятларини яхши били-шини, 35%и коникарли ва колган 41%ида уз хукук ва мажбуриятларини билиш даражаси коникарсиз эканлигини курсатди. Саволно-мадан олинган жавоблар бу борада тизимли тарбиявий ишлар ташкил килиш заруратини курсатиб турибди. Олий таълим муассасалари-нинг маънавий-маърифий ишлари жараёнида ёшларнинг хукукий маданиятини юксалтириш муаммоси хамон долзарблигича колмокда. Бу аввало маънавий-маърифий ишларда хукукий тарFибот, ушбу йуналишда таълим-тарбиянинг мувофиклаштирилмаганида ва ушбу фаолият билан шугулланиши керак булган педагоглар фаолиятининг ислохотлар талабига жавоб бермаслигида куринмокда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

1-жадвал. Саволномадаги айрим саволлар жавоблари тах,лили

№ Саволлар ТуFрИ К,оник,арли Коникарсиз Жавоб бермади

1. Сиз талаба сифатида уз хукук ва мажбуриятларин-гизни кай даражада биласиз? 16,6% 45,4% 35,6% 2,4%

2. Сиз уз талабалик хукук ва мажбуриятларингиз туFрисидаги маълумотларни каердан олдингиз?

Деканат ва укитувчилардан 33,2%

Одоб-ахлок, коидаларидан 12,6%

Гурух мураббийси утказадиган «Ахборот соати»дан 26,4%

Институтда осиб куйилган «Ички тартиб-коидалар»дан 16,3%

«Узбекистон Конституцияси»дан 3,8%

Институт деворий газетасидан 7,7%

3 Олий таълим муассасаси талабаларининг мажбуриятлари нималардан иборат? 17,1% 32,2% 49,6% 1,1%

4 Талабалар турар жойларида истик,омат килувчи талабаларнинг амал килишлари лозим булган бурч ва мажбуриятлари нималардан иборат? 16,2% 32,9% 49,1% 1,8%

Талаба-ёшларда хукукий маданиятни яна-да юксалтириш учун таълим муассасала-рида хукукий таълим ва тарбиянинг урни жуда мухимдир. Шуни унутмаслик керакки, хукукий тарбия хукукий таълимдан ёки факат хукукшуносликни укитишдангина иборат эмас. Таълим муассасаларида хукукий тарбия тизи-ми ва шакли талаба-ёшларнинг хукукий тар-биясига хар томонлама ёндашишдан келиб чикади. Худди шу ерда хукукий тарбияга эле-ментар ёндашишдан воз кечиш зарурлиги-ни айтиб утишимиз зарур. Хаётимизда учраб турган хукукий вокеа-ходисаларга ёшларнинг узи жалб этилса, ёшларда фаол фукаролик позицияси шаклланади. Масалан, конун хуж-жатлари лойихаларини мухокама килиш, олий таълим муассасаларида уз хукук ва мажбури-ятларини тулик билиш, уларга амал килиш, сайлов ишларини олиб бориш каби тадбирлар уларда конунга булган хурматни тарбиялашда ёрдам беради.

Олий таълим муассасаларида хукукий таълим ва тарбия самарасини маълум маънода куйидагилар белгилайди:

- биринчидан, укув жараёнига комплекс ёндашиш;

- иккинчидан, ижтимоий фанлар асосла-рини урганишда аник билимларни мохирлик билан ажрата билиш;

- учинчидан, олий таълим муассасаларида маънавий-маърифий ишларни режалашти-ришда хукукий тарбияга каратилган тадбир-ларнинг таъсирчан усулларни аниклаб олиш;

- туртинчидан, талабалар турар жойла-ридаги маънавият хоналарини ёшларнинг хукукий маданиятини юксалтиришга хизмат киладиган газета ва журналлар билан таъмин-лаш;

- бешинчидан, хозирги кунда ёшларни ав-вало илмий дунёкараш, онглилик, юксак ахлок, ватанпарварлик ва миллий кадрият рухида тарбиялаш хамда уларнинг онги, ахлокий карашлари ва хатти-харакатларини шакллан-тиришга бошка омилларнинг биргаликда таъ-сир этишини таьминлаш мухимдир.

Хукукий тарбияга комплекс ёндашишни туFри тушуниш учун унинг умумий ва махсус томонларини туFри ва аник асослаб олмок ке-рак. Бунда:

- хукукий тарбиянинг ижтимоий ахамияти;

- хукукий тарбияга комплекс ёндашишни таъминловчи коидалар;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

- хукукий маданият ва хукукий онгни шакл-лантирувчи усул ва шакллар;

- хукукий тарбия жараёни самарадорли-гини оширишдаги асосий фактларга алохида эътибор бериш лозим булади.

Укув жамоаларида хукукий тарбияга комплекс ёндашиш куйидагиларни уз ичига ола-ди: хукукий тарбиянинг мафкуравий, сиё-сий, мехнат ва ахлокий тарбия билан узаро алокаси; ёшларнинг турар жой ва укув жамоа-сида хукукий-тарбиявий ахамиятга эга булган тадбирларни режалаштириш ва утказиш; укув-тарбия жараёнини ташкил этишда хукукий тар-бияни амалга ошириш ва хукукбузарликнинг олдини олиш буйича ишларни талаба-ёшларни дам олиш ва яшаш шароитларини яхшилаш оркали такомиллаштириб бориш; ёшларда хукукий онгни шакллантиришда улар уртасида намунавий жамоат тартиби, оталикка олиш, фаолликлари учун мусобака ва харакатлардан мохирона фойдаланиш; оиланинг укув ва мехнат жамоаларининг хукукий тарбиявий таъсирини мувофиклаштириб биргаликда фаолият юритиш; хукукий тарбия жараёни са-марадорлигини урганиш, бойитиш ва ижобий тажрибаларни кенгрок ёйиш хамда кузланган тадбирларнинг бажарилиши юзасидан назо-рат урнатиш. Хар кандай тарбиявий иш тар-бияланувчининг узининг шахсий ахлокий ички шароитлари харакати билан самаралидир.

Хукукий тарбияда самарадорлик тушун-часига тухталадиган булсак, уни ижтимоий мохиятидан келиб чикиб куйидагича асослаш мумкин: ёшларнинг хукукий тарбияси сама-радорлиги деганда, мавжуд тарбия восита-ларидан унумли фойдаланган холда, оптимал муддатда ва энг кам маънавий, моддий ва таш-килий харажатлар билан ёшларнинг хукукий билимларни эгаллашлари, уларнинг эътикоди, асослари ва амалий харакати курсатмалари жамият талаблари билан мувофиклашганлиги тушунилади.

Хукукий тарбия самарадорлигини ошириш-нинг яна бир мухим томони шундаки, тарбия-чининг узи зарур хажмдаги хукукий билимлар

билан куролланган ва ёшларда хукукий онгни шакллантириш, уларнинг хукукий мада-ниятини ошириш услубиятини яхши эгаллаган булиши лозим. Ёшлар хукукни билса, тасаввур килса-ю, аммо хукукий курсатмаларни ижро этишга пассив муносабатда булса, бу холат ёшларда фаол фукаролик позицияси шакллан-маганлигини яккол курсатади.

Бундан ташкари, хукукий тарбия самарадорлигини ошириш йулларидан кенг фойдаланган холда самарадорлик даражасини улчаш ва тахлил килиш максадга мувофикдир.

Маълумки, таълим-тарбиянинг асосий мак-сади - ёшларда шахс сифатида юксак ахлокий фазилатларни шакллантиришдан иборатдир. Ахлок булмаса инсон ижтимоий шахс сифатида шаклланмайди.

Хулоса килиб айтадиган булсак, ёшлар ва-зифаларини онгли равишда бажаришлари давлатнинг хукукий-демократик талабларига мос келади. Аммо буни хукукий маданият-га эришмасдан, яъни конунларни билмасдан ва уларга изчил риоя килмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас. Талаба-ёшларнинг хукукий маданиятини янада юксалтириш ва уларда фаол фукаролик позициясини шакллантиришда олий таълим муассасаларидаги маънавий-маърифий ишларни самарали ташкил килиш ва профессор-укитувчилар йиллик мураббийлик режаларини тузишга алохида эътибор бериш лозимдир. Ахборот соатлари-да хукукий тарбияга доир тадбирлар, давра сухбатларини купрок ташкил килиш ва уларни самарали хамда таъсирчан утказиш максадга мувофикдир.

Бундан ташкари, талабалар ва олий таълим муассасалари уртасида хукукка доир турли хил курик-танловлар ва махсус илмий-амалий анжуманлар утказиб туриш хамда катта танаф-фуслар пайтида таълим муассасасининг радио-узелида талаба-ёшларнинг хукук ва мажбури-ятлари хакида маълумотлар бериб борилса, максадга мувофик булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

/- 8 к. КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИ АМАЛДА / НАЦИОНАЛЬНАЯ ПРОГРАММА ПОДГОТОВКИ КАДРОВ В ДЕЙСТВИИ

Адабиётлар:

1. Асосий вазифамиз - жамиятимизни ислох этиш ва демократлаштириш, мам-лакатимизни модернизация килиш жараёнларини янги боскичга кутаришдан ибо-рат. / Президент Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 23 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маърузаси. // http:// uza.uz/oz/politics/asosiy-vazifamiz-zhamiyatimizni-islo-etish-va-demokratlashti-06-12-2015.

2. Каримов И.А. Она юртимиз бахту икболи ва буюк келажаги йулида хизмат килиш - энг олий саодатдир. - Т.: «Узбекистон», 2015.

3. Каримов И.А. Инсон, унинг хукук ва эркинликлари - олий кадрият. 14-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2006.

4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. 8-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2000.

5. Узбек тилининг изохли лугати. 4-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2008.

6. Ильин И. Путь к очевидности. - М., 1998.

7. Таджиханов У., Саидов А. Хукукий маданият назарияси. 2-том. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.