Научная статья на тему 'Педагогика йўналишидаги олий таълим муассасалари талабалари фуқаролик дунёқарашини шакллантиришда таълим-тарбия масалалари'

Педагогика йўналишидаги олий таълим муассасалари талабалари фуқаролик дунёқарашини шакллантиришда таълим-тарбия масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
401
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим муассасаси / фуқаролик дунёқарашининг таркибий тузилиши / таълим дастури / ўқитиш / шакллантириш / ўқув жараёни / фуқаролик дунёқарашини шакллантириш масалалари. / higher educational institution / structure of a civic stand / training / educational program / formation / educational process / issues of formation of civic stand

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Акрамов А. А.

Мақолада олий таълим муассасалари ўқув жараёнларида фуқаролик дунёқарашини шакллантириш масаласи тадқиқ қилинган. Фуқаролик дунёқарашининг структураси, «фуқаролик» ва «дунёқараш» тушунчалари генезиси тарихий-педагогик контекстда ўрганилган. Шунингдек, талабаларда фуқаролик дунёқарашини шакллантириш шарт-шароитлари, таркибий тузилиши ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ISSUES OF EDUCATING IN FORMING OF CIVIC STAND OF STUDENTS HIGH­PEDAGOGIC INSTITUTIONS

There is considered in the article the issues of of formation a civic stand in educational process of a higher educational institution. There in a historical and pedagogical context genesis of structure of a civic stand, the concepts «civic consciousness», «position», «civic stand» is considered. Conditions, structure of formation of a civic stand of the identity of learners are presented.

Текст научной работы на тему «Педагогика йўналишидаги олий таълим муассасалари талабалари фуқаролик дунёқарашини шакллантиришда таълим-тарбия масалалари»

Акрамов А.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта укитувчиси

ПЕДАГОГИКА ЙУНАЛИШИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ТАЛАБАЛАРИ ФУКАРОЛИК ДУНЁ^АРАШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ МАСАЛАЛАРИ

АКРАМОВ А.А. ПЕДАГОГИКА ЙУНАЛИШИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ТАЛАБАЛАРИ ФУКАРОЛИК ДУНЁКАРАШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ МАСАЛАЛАРИ

Маколада олий таълим муассасалари укув жараёнларида фукаролик дунёкарашини шакл-лантириш масаласи тадкик килинган. Фукаролик дунёкарашининг структураси, «фукаролик» ва «дунёкараш» тушунчалари генезиси тарихий-педагогик контекстда урганилган. Шунингдек, талабаларда фукаролик дунёкарашини шакллантириш шарт-шароитлари, таркибий тузилиши ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: олий таълим муассасаси, фукаролик дунёкарашининг таркибий тузилиши, таълим дастури, укитиш, шакллантириш, укув жараёни, фукаролик дунёкарашини шакллантириш масалалари.

АКРАМОВ А.А. ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ПРИ ФОРМИРОВАНИИ ГРАЖДАНСКОЙ ПОЗИЦИИ У СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ

В статье рассматривается вопрос формирования гражданской позиции в учебном процессе высшего учебного заведения; в историко-педагогическом контексте рассматривается генезис структуры гражданской позиции, понятий «гражданственность», «позиция», «гражданская позиция». Представлены условия, структура формирования гражданской позиции личности студентов.

Ключевые слова и понятия: высшее учебное заведение, структура гражданской позиции, обучение, образовательная программа, формирование, учебный процесс, вопросы формирования гражданской позиции.

AKRAMOV A.A. THE ISSUES OF EDUCATING IN FORMING OF CIVIC STAND OF STUDENTS HIGH-PEDAGOGIC INSTITUTIONS

There is considered in the article the issues of of formation a civic stand in educational process of a higher educational institution. There in a historical and pedagogical context genesis of structure of a civic stand, the concepts «civic consciousness», «position», «civic stand» is considered. Conditions, structure of formation of a civic stand of the identity of learners are presented.

Keywords: higher educational institution, structure of a civic stand, training, educational program, formation, educational process, issues of formation of civic stand.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

V_/

Бугунги кун ёшлари демократик цадриятларга амал цилишга мойиллик билдирмоцдалар. Ёшлар орасида узларини Узбекистон фуцароси сифатида %ис этиш кайфияти кучли намоён булмоцда. Бу уларнинг онги ва хулц-атворида уз ифо-дасини топмоцда.

Барча даврларда талабалар жамият аъзо-ларининг интеллектуал жихатдан ривожлан-ган, тарак,к,ийпарвар, ижодкор, илFор к,исми хисобланган. Ижтимоий, сиёсий мустак,иллик ва жамият ривожланишида маънавий-ахлок,ий тарбияга оид муайян билим, куникмаларни шак-ллантиришда, юк,ори малакали мутахассисларни тайёрлаш хар доим алохида ахамиятга эга булган. Бундай ёндашув Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни хамда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида хам уз ифодаси-ни топган. Шундан келиб чик,к,ан холда, бугунги кунда таълим тушунчаси остида укув-тарбия жараёни тушунилади. Бу тизимда укувчи хамда талаба-ёшларнинг маънавий-ахлокий тарбия-сига истик,болли йуналиш сифатида к,аралмок,да. Укувчи хамда талаба-ёшларда маънавиятли-лик, хукукий меъёрлар ва крнунларга хурмат туЙFусини шакллантириш ушбу жараённинг асо-сий вазифаларидан хисобланади.

Таълим ёшларда фук,аролик дунёк,арашини шакллантиришга йуналтирилган интеграл-лашган ахборотларни такдим этиш жараёни хисобланади. Мазкур жараёнда шакллантирил-ган сифатлар, биринчи навбатда, талабаларнинг ижтимоий онгини ривожлантиришга хизмат килади ва уларни сиёсий фаолликка ундайди. Ривожланиш тенденциялари ва ривожланган бозор ик,тисодиёти шароитларига мослашган-лик, интеллектуал, ижтимоий барк,арорлик, та-шаббускорлик ва фаол фук,аролик дунёк,араши каби сифатлар бугунги талаба-ёшларга хос булиши лозим.

Талабаларда шакллантирилган мазкур сифатлар Узбекистон жамиятидаги сиёсий, ик,тисодий холат хакидаги турли-туман нук,таи назарларни бир-бири билан як,инлаштиради. Бунинг нати-жасида талаба-ёшлар жамият тарак,к,иётига му-носиб хисса кушиш имкониятига эга буладилар. Узбекистонда фук,аролик жамияти куриш жа-раёнида шахс, давлат ва жамиятнинг сиёсий-миллий хавфсизлигини таъминлаш мухим ахамиятга эга. Бунда Узбекистон давлатининг миллий баркарорлигини таъминлаш вазифаси устувор урин эгаллайди.

Фукаролик тушунчаси кенг мазмун-мохиятга эга булиб, жамият аъзоларининг сиёсий, ижтимоий хукукларини англатади. Фук,аролик тар-бияси хар томонлама фидойи, жамиятга фойда келтирадиган, ижтимоий-сиёсий вазифаларни бажаришга лаёк,атли шахсни шакллантиришни назарда тутади. Давлат сиёсатининг асосини фукаро хамда давлатнинг узаро муносабатлари ташкил этади. Унинг мохияти узаро алок,адор булган бурч ва масъулиятларни англашдан иборат. Шунинг учун хам фук,аролик шахснинг ижтимоий-ахлок,ий маданияти курсаткичи сифатида таркиб топади1.

Фукаро хар доим миллий онги доирасида кондошлик, купмиллатли Узбекистон жамия-тига мансублик, унинг такдири учун масъуллик туЙFусига эга булади. Шунинг учун хам жамиятнинг хар бир аъзосида фук,аролик туЙFуси ва дунёк,арашини шакллантириш мухим сиёсий, ижтимоий, ик,тисодий, маданий-ахлок,ий ахамиятга эга. Хар бир шахсда фук,ароликнинг шаклланиши нук,таи назаридан дунёк,араши мухим урин эгаллайди. «Дунёк,араш» тушунчаси бугунги кунга к,адар педагогикада етарлича тав-сифланмаган.

«Дунёк,араш» атамаси бир к,атор узига хос маъноларга эга:

1. Хар кандай кимса ёки нарсанинг тутган урни, ишFол килиб турган жойи, мавк,еи, холати, вазияти.

2. Бирор масалада тутилган йул, нук,таи назар, вок,еа-ходисанинг муайян бахоси2.

Шахс дунёк,араши таркиби учта узаро алокадор таркибий к,исмдан иборат булиб, улар куйидагича изчилликка эга:

1 Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры у будущих учителей в процессе профессиональной подготовки при изучении дисциплин педагогического цикла. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т., 2002. -С. 22.

2 Николаев Г.Г. Воспитание гражданских качеств подростков в детских общественных объединениях. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Екатеринбург, 1999. -С. 23.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

- давлат ва жамият йуналишида атроф-мухитга булган муносабат;

- фаолиятга булган муносабат;

- уз-узига булган муносабат.

Агар шахс дунёкараши инсон маънавияти, унинг хаётдаги уз мавкеини аниклашига кура шахснинг уз хаётий нуктаи назарини белги-лаш маданияти билан боFлик булса, фукаролик дунёкараши унинг уз фукаролик нуктаи назарини аниклаши учун зарур хисобланади. Ушбу нисбатан тор тушунча доирасида ижтимоий хамда психо-педагогик мохият маъноси хам уЙFунлашган. Мазкур бирликда куйидаги тарки-бий кисмларни ажратиш максадга мувофикдир. Улар:

1. Шахсий йуналганлик; бу шахснинг уз хаётий максадлари, унинг кадрли жихатлари, муваффакиятга эришишга булган интилиши, уз мавкеини намоён килиши, хаётий фаолиятидаги хавфсизликка риоя килишида ифодаланади.

2. Давлат ва жамоатчиликка йуналганлик; бунда шахснинг уз оиласи, Узбекистон жамияти ва давлатига булган муносабати уз ифодасини топади. Бундай муносабат онгли тарзда муайян дунёкараш ва ахлокий йуналишларни танлаш имконини беради. Мазкур кишилар оиласи-нинг бахт-саодати ва жамият равнаки учун фаол мехнат килиш туЙFусига эга буладилар. Узбек халкининг давлатга булган ишончи демократия ва озодлик кафолати хисобланади. Турли мил-лат вакиллари хисобланган жамият аъзоларига инсоний муносабатда булиш Ватан химоясига ва атрофдаги кишиларга нисбатан тезкор ёрдам курсатиш узбек халкига хос хислатлардандир.

3. Ижтимоий фойдали фаолиятга йуналганлик; мазкур сифат шахсий даражада булгани каби давлат ва жамият манфаатлари учун хам фойдалидир.

Талабаларнинг фукаролик дунёкараши куйидаги таркибий кисмлардан иборат булади: хиссий-ахлокий; интеллектуал; фаолиятли.

Талаба шахсининг фукаролик дунёкараши мураккаб характердаги уЙFунлашган ходиса-дир. У айни бир вактнинг узида муайян хиссий-кечинмавий, интеллектуал, ахлокий ва иродавий сифатлар йиFиндиси хамда фукаролик мезон-лари тарзида намоён булади. Шахс таълим-тарбиясининг асосини фукаролик тарбияси ташкил этиши лозим. Булажак укитувчиларда фукаролик дунёкарашини шакллантириш педа-гогик шарт-шароитлар мажмуи сифатида талкин

этилиши лозим. Унинг асосини талаба шахсининг ижтимоий, сиёсий, хукукий, касбий нуктаи назари ташкил этади.

Олий таълим муассасаларининг талабала-ри фукаролик дунёкарашига эга булишлари учун узларида муайян сифатларнинг тарбияла-нишига эришишлари талаб этилади. Назарий урганиш, талабалар фаолиятини кузатиш, олий таълим мазмуни билан танишиш оркали етук фукаро булиб шаклланиш, узларининг аник фукаролик дунёкарашига эга булиш учун талабалар куйидаги сифатларни самарали узлаштира олишлари зарурлиги аникланди:

1) маънавий-ахлокий сифатлар - ватанпар-варлик, байналминаллик, мехнатсеварлик, фи-докорлик, эътикодлилик, адолатпарварлик, виж-донлилик, давлат сиёсатининг туFрилиги ва уз кучига булган ишончга эгалик, дустлик туЙFусига эгалик, тинчлик ва адолат учун курашувчанлик, баFрикенглик;

2) иродавий сифатлар - мустахкам характер эгаси булиш, иродалилик, рухан тетиклик, тиришкоклик, катъиятлилик, журъатлилик, саб-рлилик, матонатлилик, турли вазиятларда узини тута билиш, уз-узини назорат кила олиш, мард-лик, фаоллик, довюраклик;

3) аклий сифатлар - билимлилик, коби-лиятлилик, изланувчанлик, ижодкорлик, мус-такил фикрлай олиш, вазиятни тахлил кила билиш, вазиятни туFри бахолаш, топкирлик, уткир зехнлилик;

4) хукукий сифатлар - хукукий онглилик, хукукий фаоллик, хукукий масъуллик, хукукий ва ижтимоий-ахлокий меъёрларни тан олиш, давлат рамзлари (Узбекистон Республикаси байроFи, герби ва мадхияси)га хурмат курсатиш, давлат конунларига катъий риоя этиш.

Хозирги кунда олий таълим муассасаларида талаба-ёшларда юкоридаги кайд этилган сифатларни шакллантириш максадида турли тадбир-лар, давра сухбатлари олиб борилмокда.

Талабаларнинг фукаролик дунёкарашини шакллантириш жараёнининг таркиби ва маз-мунига булган ёндашувларимиз асосида куйида-гиларни аниклашга муваффак булдик:

- булажак укитувчиларда Узбекистон жа-миятининг фукароси сифатида унга хос сифатларни ривожлантириш майлларини хосил килиш, шу майлларга мувофик тарзда эхтиёжлар, максадлар, кизикишлар, давлат ва жамиятга хиз-мат килиш истагини таркиб топтириш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

- ёш авлод ва Ватан такдири учун масъуллик туЙFуси ва бурч хиссини шакллантириш;

- ёш мутахассисларда хиссий-иродавий бар-карорликни карор топтириш кабилар.

Фукаролик дунёк,арашининг асосини була-жак мутахассиснинг уз хак,-хук,ук,лари ва эр-кинлигини англаши хамда уни химоя к,илишга тайёрлиги ташкил этади. Бунда у, биринчи на-вбатда, Узбекистон Республикаси Конститу-цияси ва конунчилиги асосларига таяниши лозим. Фукаролик онги инсон шахсий сифатла-ри мажмуини камраб олади. Шахснинг узи ва атрофдагилари томонидан миллий фидойилик хусусиятлари, унинг ижтимоий мохияти англа-ниши ва кадрланиши керак. Шу тарифа булажак укитувчининг фукаролик дунёк,араши инсоннинг уз-узини англаши, унинг уз ижтимоий мохиятини билиши оркали тавсифланади.

Булажак ук,итувчи мустак,ил давлатнинг фукароси сифатида узининг истик,болдаги шахсий-касбий тарак,к,иёти, такомиллашуви, моддий, маънавий муваффак,ияти, жамиятдаги мавк,еининг ортиши хак,ида к1аЙFуриши ва ёш авлоднинг баркамоллигини таъминлаш йулида хизмат килиши лозим. У, биринчи навбатда, уз касбининг фидойиси булиши зарур. Бундай ва-зиятда булажак мутахассис уз мехнат фаолия-тида юк,ори чуккиларга интилиши, жамиятда муайян мавк,ени эгаллашга харакат к,илиши, узининг шахсий манфаатларини давлат ва жа-мият манфаатлари билан уЙFунлаштира олиши-ни назарда тутган холда касб-хунар сирларини чукур эгаллашга киришиши лозим.

Олий таълим муассасаларида талабаларнинг фукаролик дунёк,арашини шакллантиришда муайян муваффакиятларга эришиш йулида уларга чукур билим бериш ва фукаролик он-

гини ривожлантириш турли укув курсларини уЙFунлаштириш асосида амалга оширилади. Мазкур курслар доирасида талабаларга бир катор йуналишлардаги билимлар такдим эти-лади. Жумладан, ижтимоий-иктисодий хавфсиз-лик, ахборот хавфсизлиги, экологик хавфсизлик, хаётий фаолият хавфсизлиги сохасидаги билимлар ва ахборотлар шулар жумласидандир.

Маълумки, талабаларда фукаролик дунё-карашини шакллантириш жараёни узининг ички мураккабликлари ва карама-каршиликларига хам эга. Мазкур вазиятнинг узига хос жихатлари олий таълим сохасидаги сифат узгаришлари, ижтимоий турмушдаги ривожланиш жараёнла-ри билан боFлик холда руй бермокда. Шу билан бир каторда олий таълим сохасидаги ислохотлар ижтимоий хаётдаги ижобий узгаришларнинг мухим кисми сифатида намоён булмокда.

Хулоса урнида айтишимиз мумкинки, Узбекистондаги замонавий олий таълим муасса-салари хакли равишда утмишда аждодларимиз томонидан яратилган бой маънавий-хукукий меросни узлаштириш имкониятларини кенгай-тиришга сафарбар этилган. Бу эса, уз навбатида, мавжуд анъаналарни фан-техника ютук,лари билан уЙFунлаштириш, умумжахон ахамиятига эга булган кашфиётларни амалга ошириш имкони-ни бермокда.

Шу нуктаи назардан каралганда, фукаролик тарбияси, фукарорлик дунёк,арашини шакл-лантириш баркамол авлодни тарбиялашнинг марказий масаласи хисобланади. Фукаролик фидойилик билан чамбарчас боFлик1 булиб, унинг энг юкори нуктаси сифатда намоён булади. Шу-нинг учун хам фидойи ёшларни тарбиялаб етиш-тириш учун дастлаб уларда фукаролик туЙFусини карор топтириш лозим.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Узбекистон», 2009. -40-б.

2. Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры у будущих учителей в процессе профессиональной подготовки при изучении дисциплин педагогического цикла. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т., 2002. -С. 22.

3. Николаев Г.Г. Воспитание гражданских качеств подростков в детских общественных объединениях. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Екатеринбург, 1999. -С. 23.

4. Узбек тилининг изохли луFати. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006. -284-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.