Научная статья на тему 'Таълим жараёнини такомиллаштиришда тизимли ёндашувнинг аҳамияти'

Таълим жараёнини такомиллаштиришда тизимли ёндашувнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1353
139
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тизимли ёндашув / таълим жараёнида тизимли ёндашув / педагогнинг дунёқараши / педагогик амалиёт. / systematical approach / systematical approach in educating process / world-view of teacher / pedagogical practice

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаев А., Инатов А.

Ушбу мақолада касбий таълим жараёнида талабаларнинг тизимли дунёқарашини шакллантириш шахсга йўналтирилган таълимнинг истиқболдаги босқичи ҳисобланиб, баркамол ёшларни тарбиялашда амалий аҳамият касб этиши ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SIGNIFICANCE OF SYSTEMATICAL APPROACH IN PERFECTION OF EDUCATIONAL PROCESS

There is considered in the article issues of student’s world-view forming on the stage of educating, oriented to person, which has practical significance in the process of educating of growing generation.

Текст научной работы на тему «Таълим жараёнини такомиллаштиришда тизимли ёндашувнинг аҳамияти»

г

v.

Абдуллаев А.,

Самарканд давлат университети доценти, тарих фанлари номзоди; Инатов А.,

Самарканд давлат университети укитувчиси

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВНИНГ А^АМИЯТИ

АБДУЛЛАЕВ А., ИНАТОВ А. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВНИНГ АЦАМИЯТИ

Ушбу маколада касбий таълим жараёнида талабаларнинг тизимли дунёкарашини шакллан-тириш шахсга йуналтирилган таълимнинг истикболдаги боскичи х,исобланиб, баркамол ёшлар-ни тарбиялашда амалий ах,амият касб этиши х,акида маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тизимли ёндашув, таълим жараёнида тизимли ёндашув, педагог-нинг дунёкараши, педагогик амалиёт.

АБДУЛЛАЕВ А., ИНАТОВ А. ЗНАЧЕНИЕ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ

В данной статье рассматриваются вопросы формирования мировоззрения студентов на этапе обучения, ориентированного на личность, имеющего практическое значение в воспитании подрастающего поколения.

Ключевые слова и понятия: системный подход, системный подход в образовательном процессе, мировозрение педагога, педагогическая практика.

ABDULLAEV A., INATOV A. SIGNIFICANCE OF SYSTEMATICAL APPROACH IN PERFECTION OF EDUCATIONAL PROCESS

There is considered in the article issues of student's world-view forming on the stage of educating, oriented to person, which has practical significance in the process of educating of growing generation.

Keywords: systematical approach, systematical approach in educating process, world-view of teacher, pedagogical practice.

Таълим ижтимоий-маданий амалиётнинг бир шакли булиб, мустацил соца тармомнинг тизими, мацсадли ташкил этил-ган жараён, алоцида фаолият мацсулини англатувчи куп маз-мунли тушунча цисобланади.

Таълим тушунча сифатида яхлит тарзда ма- касб этишига кура уз ривожланиш тарихига

даний ривожланишни ифодалаб, унинг вази- эга. Мазкур масалага фан тарихи, аник илмий

фаси инсонни илмий кадриятлар, санъат, мада- сох,анинг ривожланиши, диний, фалсафий,

ният, хужалик юритиш одоби, инсон ва табиат психологик, ижтимоий нуктаи назардан муно-

орасидаги мувозанатнинг тартиби, инсоннинг сабат билдириш мумкин. Мисол тарикасида

х,ак-х,укукларини ургатишни узида ифода- утмишда, яъни х,али институтлашмаган таълим

лайди. Шу сабабли, таълим тушунчаси дина- тарзининг минтакавий ривожланишига х,исса

мик жих,атдан минтакавий ва сох,авий мазмун кушган сиймоларни курсатиш мумкин. Булар:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 9

Хитойда - Конфуций, Хиндистонда - Будда, Марказий Осиёда - Зардушт ва шу каби буюк инсонлар. Улар инсонга узига, якинларига, жонзотларга, табиатга, буюмларга булган му-носабатларни ургатиш билан бирга, мувоза-натни саклаб х,аёт тарзини ташкил этишни х,ам ургатганлар. Мазкур масала билиш назария-сида алох,ида мунозара мавзуси х,исобланиб, киёсий тарзда урганишни такозо этади.

Аслида таълим ва маданият орасидаги нукталар узаро жуда х,ам якин булиб, уни ифо-далаб бериш учун маданий кадриятларнинг канча тури мавжуд булса, таълимнинг х,ам шунча тури амал килишини курсатиб утса булади. Шу тарика ахлокий таълим, ил-мий (ёки назарий) таълим, бадиий таълим, х,укукий таълим, экологик таълим, диний таълим, касбий таълим, эстетик таълим каби турлар х,акида муносабат билдириш мумкин. Уларнинг х,ар бирини максади, вазифалари ва тадкикот предмети борлигини инобатга олиб, тузилмавий-функционал тах,лил этиш максадга мувофикдир.

Масалан, тузилмавий жих,атдан таълим ин-соннинг уз-узини англашини ургатиб, инсон камолотининг турли боскичларида ижтимоий-маданийлашув жараёнини таъминлайди. Шу тарика, таълим тизимида тизимли ёндашув инсонни маданий жих,атдан уз-узини англашини, маданий борликни тасаввурлар маж-муаси сифатида идрок этишини ва бу жара-ёнда мулокот маданиятининг тутган урнини билиб, унга амал килиш учун хизмат килади. Функционал жих,атдан эса таълим маданий меъёрларни сакловчи ва такомиллаштирув-чи жараён х,исобланиб, аник маконда амал киладиган, истикболда маданият, тафаккур ва фаолиятнинг аник макон тараккиётини таъ-минлаш билан белгиланади. Шу сабабли инсон х,укуклари каторида таълим йуналишини мустакил тарзда танлаш имконияти мавжуд булиб, шахсий камолотга эришиш йулининг пойдевори сифатида эътироф этилади. Анъа-навий жих,атдан, таълим бу педагог (устоз) ва талаба (укувчи)нинг узаро х,амкорлигининг инъикоси сифатида идрок этилса-да, аммо у, технологик жих,атдан, аклий фаолият натижа-ларидан бири сифатида вужудга келган.

Таълим тушунчасининг маъноси бирор бир маълум булмаган элементни урганиш хисобланса, бунда жараён сифатида таълим турли вазифаларни бажаради. Бунда уларнинг мухимлари каторида дунёкарашни шакл-лантириш, маданийлаштириш, кадриятларни шакллантириш, уз «Мен»ини шакллантириш, тарбиялаш, маърифийлаштириш кабиларни келтириб утиш мумкин.

Бу йуналишда инсониятнинг хаётида во-рисийлик алохида мазмун касб этиб келган. Гарчи ворисийликка купинча маиший маз-мунга эга булган ходиса сифатида муносабат билдирсак-да, унинг асносида кекса аждод-ларимиз никох одоби, рузFор тутиш, мулокот маданияти, фарзандларнинг ёш ва жинсий хусусиятларини инобатга олган холда тарбия бериш маданиятига оид билимларни кейинги авлодларга етказишган. Бу ходисани турмуш тарзининг маданийлашувини таъминловчи таълимий боскич деб курсатиш мумкин. Негаки, таълим инсонни хаёт тарзи ва мазмунини белгилаб, уни камолотга эришишини таъминлайди. Шу сабабли таълим бериш масаласига тизимли ёндашиш максадга мувофикдир. Таъ-лимга тизимли ёндашувдан фойдаланибгина таълим жараёнининг иштирокчилари ва унга таъсир курсатадиган омилларни даражавий-лиги буйича белгилаб олиш мумкин. Бу, уз навбатида, таълимни режалаштириш, амалга ошириш, бошкариш ва такомиллаштиришнинг самарадорлигини таъминлайди. Агарда XXI асрга хос булган таълимнинг хусусиятларидан унинг шахсга йуналтирилганлигини инобатга олсак ва бу сохада бир катор салмокли ишлар амалга ошириб келаётганлиги нуктаи назари-дан бунда тизимли ёндашиш таълим сифатига, таълимнинг натижасига йуналтирилганлигини таъминлаш учун хизмат килади1.

Таълим жараёнида тизимли ёндашувнинг амал килиши натижасида унинг турли вазифалари мавжудлигини кузатиш мумкин. Аммо унинг эвристик вазифаси алохида мазмун касб этади. Эвристика илмий билим сохаси булиб, у объектни идрок этиш, билимларни синтез килиш, рухлантириш, медитация

1 Intel @ "Келажак таълими". XXI аср таълим ва ахборот технологияларига кириш. // Ук,ув кулланма. - Т., 2010. -Б. 7.

г

Ч.

11 _>

утказиш каби назарияларнинг услубларига таяниб, педагогик фаолиятнинг натижасига (таълим жараёнининг охирида) алохида таъ-сир курсатади. Тизимли ёндашув ижод жа-раёни билан чамбарчас боFлик1 булиб, унинг механизмлари субъектнинг аник фаолиятга мойиллигини белгилаб беришда хам ифода-ланади. Бу, уз навбатида, таълимга фаолият-ли ёндашишни таъминлаш учун замин яратиб, унинг педагог учун канчалик мухим эканлиги-ни шархлашнинг хожати йук.

Бугунги кунда тизимли ёндашув илмий тадкикотларни утказишда самарали натижа-лар бераётганлиги сабабли, ундан педагогик фаолиятда хам фойдаланиш лозимлиги хакида муносабатлар билдирилмокда.

Таъкидланишича, тизимли ёндашув фан-техника ютукларини жамлаб, уларни педагогик амалиётда куллаш имкониятини берув-чи серкирра услуб хисобланади1. Боз устига, фан методологиясида тизимли ёндашув бу рационал-эвристик услуб хисобланиб, таълим манфаати учун хизмат киладиган2, янги таъ-лимий маълумотларни яратиш ва кулга кири-тиш технологиясини тузиш хамда уни таълим олувчиларнинг хусусиятларини (ёши, жинси, жисмоний соFлиги ва бошкаларни) инобатга олган холда кулай шакл ва мазмунда такдим этиш имконига эга эканлиги билан ажралиб туради.

Таълимда тизимли ёндашувнинг эвристик урни шундан иборатки, у танланган объект туFрисида олинган билимлардаги камчили-кларни белгилаб бериш, номутаносибликни аниклаш, илмий тадкикот вазифаларини бел-гилаш, айрим холларда эса, жумладан, интерполяция ва экстраполяция йуллари билан мазкур таърифнинг камчиликлари прогнози-ни амалга оширишга кумаклашади3.

Тизимли ёндашув педагог учун таълим ти-зимининг чегаралари, таркибий кисмлари, ва-зифаси, уни ташкил этиш ва ривожлантириш

1 Эвристическая и методологическая функция философии в научном познании: коллективная монография. / Под ред. Асеева В.А. и Подкорытова Г.А. - Л., Изд-во Ленинградского университета, 1980.

2 Никифоров А.Л. Философия науки: история и методология. - М., 1998.

3 Аверьянов А.Н. Системное познание мира: методоло-

гические проблемы. - М., "Политиздат", 1985.

хусусиятларига дахлдор булган субъектив фа-разларни илгари суриш учун хам кулайдир. У педагогнинг мустакил тарзда ижодий фао-лиятини амалга оширишига таъсир курсатиб, таълим сифатининг галдаги (сифат) боскичига эришишини таъминлайди. Бунинг боиси, тизимли ёндашувнинг изохловчи вазифаси баркарор, мохиятли ва тасодифий булмаган омилларни белгилашдан иборат. Бу, уз навбатида, педагог учун бажарилиши лозим булган истикболдаги вазифаларни аниклаш имконини беради. Тизимли ёндашув фаолият самарадорлигини таъминлаш имконига хам эга булиб, уни таълим тизимида тизимли ёндашувнинг такомиллаштириш вазифаси деб курсатиш мумкин.

Тизимли ёндашув таълим жараёнида у ёки бу ходисани изохлашга, унинг сабабларини топишга кумаклашади. Турли сабабларга кура таълим жараёнида х,ар доим хам дарс мавзу-сига педагог томонидан шарх (изох,) берил-майди. Педагогик амалиётда бу холат мавзуни утиш учун вактнинг чегараланганлиги, таъли-мий манбаларда етарлича маълумот келти-рилмаганлиги билан изохланса-да, педагогнинг касбий лаёкатига хам боFликдир. Чунки «касбий лаёкатлилик деб, соха мутахассиси-нинг уз ихтисослигига оид булган назарий би-лим ва касбий кобилиятларини амалий фаолиятда тулик намоён эта олиши тушунилади»4. Шу тарика педагог хам узининг ихтисослиги буйича тажрибасизлиги ёки касбий кобилияти етарли даражада булмаганлиги сабабли, таъ-лимий манбалардаги маълумотларни хаёт билан боFлаган холда манзилга (укувчиларга) етказа олмайди. Касбий таълим йуналиши буйича тахсил олаётган туртинчи курс тала-балари билан утказилган тажрибалар (20132014 укув йилида утказилган «Педагогик ама-лиёт») натижасига кура, гохида педагогик амалиёт давомида педагогик амалиётда иш-тирок этувчи талабалар киёслаб буладиган ва киёслаб булмайдиган объектлар билан киёсий изохлашга уринадилар. Бу жараёнларни дасту-рий кузатиш асосида таъкидлаш лозимки, касбий таълим жараёнида тизимлилик асосида

4 Самаров С., Садриддинов С. Баркамоллик тизимида касбий лаёкатлилик. // «Замонавий таълим» журнали, 2013, 6-сон. -10-14-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 9

таълим бериш педагог учун х,ам, талаба учун х,ам фаолият самарадорлигига эришишни таъ-минлаш йулларини белгилаб берувчи технология х,исобланади. Чунки айрим талабалар техник тизим фаолиятини ижтимоий, иктисодий ёки сиёсий тизим фаолияти билан киёслаб бе-ришга интиладилар. Вах,оланки, техник тизим-ни бах,оловчи мезонлар уз конуниятларига эга булиб, уларни бошка тизимларни бах,олашга куллаб булмайди. Масалан, сиёсий тизимни бах,олашда туртта мезонга амал килинади. Бу-лар куйидагилар:

- сиёсий тизимнинг сиёсий тартибот ва баркарорликни таъминлашга кодирлиги;

- сиёсий тизимнинг жамиятнинг иктисодий равнакидаги урни;

- сиёсий тизимнинг жамиятда фукаролик ^укукларини таъминлаш билан боFлик булган вазиятлар юзага келганда тутган йули;

- сиёсий тизимнинг демократик характерга эгалиги1.

Аммо бу мезонлар компьютер технология-лари буйича саводхонликни бах,олашда асос була олмайди.

Таълимда тизимли ёндашувдан фойдала-ниш таълимий манбалардаги маълумотлар-ни алох,ида тамойилларга асосланган х,олда изох,лаш турини ифода этиб, бу тизимли ёнда-шувнинг диагностик вазифаси х,исобланади.

Таълим жараёнида тизимли ёндашувни муваффакиятли куллаш, биринчи навбатда, педагогнинг дунёкарашига боFлик. Педагог тулаконли тизимли дунёкарашга эга булса, таълимий маълумотларни амалиёт билан боFлаган х,олда талабаларга етказа олади.

Педагогнинг касбий дунёкараши туфайли талабалар таълимий материалларнинг тузи-лиши ва таркибини англаб оладилар. Бунда педагог уз кобилиятига таяниб, унинг мах,сули сифатида мавзу буйича талабаларда муаллиф-лик шарх,и ва изох,ларни беради.

Мутахассислар тизимли дунёкарашни шакл-лантириш масаласини фалсафий, психологик, педагогик таълимотлар асосида урганиб келмокдалар. Аммо педагогик фаолиятнинг натижасига эътибор каратиб, мазкур масалага ёндашиш лозим булади. Тизимли дунёкарашни

1 Heywood A. Politics. - New-York, 2002.

шакллантириш учун куйидагиларга эътибор каратиш мухим:

• таълим жараёнида тизимлар фалсафаси-нинг узига хос хусусиятлари хамда илмий ва умумий аниклаштириш даражаларида маълу-мот бериш;

• таълим жараёнида аник фан сохасидаги ютукларни бошка фан сохасида кулга кири-тилган ютуклар билан киёсий тарзда шархлаб берилиши.

Педагогик фаолиятда тизимли ёндашув нафакат прагматиклиги, балки методологик жабхалари билан хам ажралиб туради ва ундан дунёни тасаввур килиш хамда англаш услуби сифатида фойдаланиш мумкин. Бу, уз навба-тида, етказилаётган ахборотларни хаёт билан боFлаш учун имконият яратади. Шу боис, дидактик материалларни идрок этиш жараёнида тизимлиликни услуб ва назария сифатида куллаш мумкин.

Фан ва техника ютукларининг ишлаб чикариш сохаларига татбик этилиши нати-жасида ривожланиш жадал тарзда кечмокда. Бунинг эвазига инсоннинг хаёт тарзи тако-миллашиб, инсоннинг узига ва атрофдаги-ларига, предметларга булган муносабатлари хам узгариб бормокда. Натижада кадрият ва эътикодларни шакллантириш борасида, бир суз билан айтганда, маърифат сохасида хал этилиши лозим булган муаммолар вужудга келмокда. Улардан бири вазиятли билим бериш ходисасидир. Гарчи вазиятли билим би-лимнинг алохида тури сифатида амал килса-да, фан-техника тараккиётини таъминлашда, яъни стратегик мазмундорлиги буйича илмий ёки касбий билимлардан долзарблиги жихатдан кейинги уринда туради.

Хулоса килиб шуни кайд этиш зарурки, таълимда тизимли ёндашувдан фойдаланиш-дан кузланган максад муаммоларни яхлит тарзда идрок этиб, мазкур яхлитлик таркибий кисмларининг алохида амал килмаслигини асослаб беришдан иборат эканлигидир. Шу сабабли касбий таълим жараёнида талаба-ларнинг тизимли дунёкарашини шакллантириш шахсга йуналтирилган таълимнинг истикболдаги боскичи хисобланиб, баркамол ёшларни тарбиялашда амалий ахамият касб этади.

г

v.

13

_J

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Аверьянов А.Н. Системное познание мира: методологические проблемы. - М., "Политиздат", 1985.

3. Брылева У.В. Психологическая поддержка профессионально-личностного развития педагога в условиях инновационного образования. // Диссертация кандидата психологических наук. - Самара, 2014.

4. Долина С.В. Духовные императивы научной коммуникации. // Автореферат диссертации кандидата философских наук. - Москва, Московский государственный университет путей сообщения, 2012.

5. Рыков А.С. Модели системного анализа: принятие решений и оптимизация (учебное пособие для вузов). - М.: МИСИС, 2005.

6. Самаров Р., Садриддинов С. Баркамоллик тизимида касбий лаёкатлилик. // «Замо-навий таълим» журнали, 2013, 6-сон.

7. Сравнительная философия: моральная философия в контексте многообразия культур. / Институт философии. - М.: «Восточная литература", 2004.

8. Intel @ «Келажак таълими». ХХ1 аср таълим ва ахборот технологияларига кириш. // Укув кулланма. - Т., 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.