Научная статья на тему 'Болаларда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдроми психодиагностикаси'

Болаларда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдроми психодиагностикаси Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
8183
538
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психодиагностика / гиперактивлик / эмоционал-иродавий соҳа / билиш жараёнлари / майда моторика / хулқ-атвор. / attention deficit hyperactive syndrome / diagnostics of ADHD / emotional and volitional control / behavior

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Асқарова Н. А., Расулова З. А., Якубова Г. А.

Мақолада болаларда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдроми психодиагностикаси ва ташхис методикаларини танлаш масаласи ҳамда бу борада амалга оширилган илмий тадқиқот иши натижалари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DIAGNOSTICS OF CHILDREN WITH REDUCED ATTENTION AND HYPERACTIVITY SYNDROME

There is presented in the article diagnostics of children with reduced attention and hyperactivity syndrome. Specially is considered an appropriate diagnostic method.

Текст научной работы на тему «Болаларда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдроми психодиагностикаси»

34 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Аск,арова Н.А.,

Тошкент тиббиёт академияси «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси; Расулова З.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта илмий ходими; Якубова Г.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта илмий ходим-изланувчиси

БОЛАЛАРДА ДИОДАТ ЕТИШМАСЛИГИ ВА ГИПЕРАКТИВЛИК СИНДРОМИ ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ

АСЦАРОВА H.A., РАСУЛОВА З.А., ЯКУБОВА Г.А. БОЛАЛАРДА ДИЩАТ ЕТИШМАСЛИГИ ВА ГИПЕРАКТИВЛИК СИНДРОМИ ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ

Маколада болаларда диккат етишмаслиги ва гиперактивлик синдроми психодиагностикаси ва ташхис методикаларини танлаш масаласи х,амда бу борада амалга оширилган илмий тадкикот иши натижалари тах,лил этилган.

Таянч сузлар ва тушунчалар: психодиагностика, гиперактивлик, эмоционал-иродавий сох,а, билиш жараёнлари, майда моторика, хулк-атвор.

АСКАРОВА H.A., РАСУЛОВА З.А., ЯКУБОВА Г.А. ПСИХОДИАГНОСТИКА СИНДРОМА ДЕФИЦИТА ВНИМАНИЯ И ГИПЕРАКТИВНОСТИ У ДЕТЕЙ

В статье рассматриваются проблемы психодиагностики детей с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью и выбора диагностических методик.

Ключевые слова и понятия: психодиагностика, гиперактивность, эмоционально-волевая сфера, познавательные процессы, мелкая моторика, поведение.

ASKAROVA N.A., RASULOVA Z.A., YAKUBOVA G.A. DIAGNOSTICS OF CHILDREN WITH REDUCED ATTENTION AND HYPERACTIVITY SYNDROME

There is presented in the article diagnostics of children with reduced attention and hyperactivity syndrome. Specially is considered an appropriate diagnostic method.

Keywords: attention deficit hyperactive syndrome, diagnostics of ADHD, emotional and volitional control, behavior.

Шахс шаклланиши жараёнининг цар томонлама муваффа-циятли амалга ошишида унинг шахслараро муносабатларга кириша олиши, жамиятда уз урнини топа олиши ва ундаги эмоционал-иродавий бошцарув куникмаларининг меъёрда шаклланганлиги муцим ацамиятга эгадир.

Инсондаги эмоциянинг асосий вазифаси бу одамларнинг бир-бирини сузсиз тушуна олиш-лари, биргаликдаги фаолият ва мулокотга ки-ришишларининг таъминлашдир. Ушбу жара-ённи янада муваффакиятли амалга ошириш учун эса шахс эмоционал холатини, эмоция-ларини уз ирода кучи билан бошкара олиши зарур булади.

Маколада «Мактаб укувчиларида диккат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик диагностикаси хамда унинг махсус психокор-рекцияси» номли лойиха доирасида муаллиф-лар иштирокида амалга оширилган илмий тадкикот иши натижалари келтирилган.

Тадцицотнинг мацсади: мактаб укувчиларида диккат етишмаслиги синдроми ва ги-перактивликни тадкик этиш, уни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш.

Объекти: диккат етишмаслиги ва гиперак-тивлиги синдромли болалар; Яккасарой тума-нидаги 91-умумтаълим мактаби.

Болаларда эмоционал-иродавий бошкарув куникмаларининг яхши шаклланмаганлиги таълим-тарбия тизимида, гурухдаги ва оила-даги шахслараро муносабатларда, укув фао-лиятини ташкил килиш ва бошкаришда жид-дий муаммоларни келтириб чикармокда. Ушбу гурухга доир укувчилардаги урушкоклик, агрессивлик, кайсарлик, кахри каттиклик, сабрсизлик, куполликларнинг юкори даража-си ва хулк-атворини онгли бошкара олмаслик окибатида тенгдошлари ва оила аъзолари уртасида тез-тез низолар келиб чикади. Шу-нинг учун улар бошкаларга нисбатан купрок танбех эшитадилар ва жазоланадилар. Бунинг натижасида эса уларда узларига булган ишонч, узларига берадиган бахо пасайиб бо-ради, улар муваффакият хиссини камдан-кам хис этадилар. Бундай болаларни укитувчи ва ота-оналар томонидан тушунмаслик, жазолаш мактаб дезадаптациясига, деликвент1 хулк-атворнинг шаклланишига олиб келади.

1 Деликвент - хукук бузувчи, мажбуриятларини бажар-майдиган (тахр.)

Шундай экан ушбу синдромни уз вактида аниклаб туFри ташхис куя билиш ва бартараф этиш мухимдир. Бизга маълумки2, психолог фаолияти асосан турт боскичдан иборат бу-либ, диагностик боскичнинг максади ортда колаётган ривожланишнинг тоифаси ва шак-лини аниклашдан иборат. Диагностик фаоли-ятнинг кейинги боскичлари куйидагилардан иборат:

1. Боланинг кандай ривожланиб бораёт-ганлиги аникланади.

2. Боланинг укишда оркада колаётганлиги ёки ёмон хулк-атвори сабаблари аникланади

3. Болада мавжуд булган лаёкат ва коби-лиятлар уз вактида аникланади.

4. Боланинг ривожланиши буйича ота-она-лар, укитувчиларга тавсия-таклифлар ишлаб чикилади3.

Болага диккат етишмаслиги ва гиперактив-лиги синдроми (ДЕГС) ташхисини куйишда бир катор кийинчиликлар келиб чикиши мумкин. Н.Н.Заваденко4 уз тадкикотларида ДЕГСни аутизм, шизофрения, маникаль-депрессив синдром ва олегофрениянинг енгил даражаси билан адаштирмасликни таъкидлаб утади. Бундай белгилар, яъни эмоционал бекарорлик ва психомотор нотинчлик неврозга учраган болаларда хам кузатилади.

И.П.Брезгунов ва Е.В.Касаткиналарнинг5 таъкидлашича, дислексия, дисграфия ва дис-калькулия ДЕГСдаги иккиламчи белгилардир.

Шу тарика, ДЕГС бор деб тахмин этилган болаларни психологик тадкик этиш бир нечта йуналишларни камраб олиши зарур:

2 Жалилова С.Х., Бердиев Г., Махмудова Д.А., Ботиров Б.М. Шахснинг психик тараккиёти диагностикаси. - Т., 2009. -49-б.

3 Уша жойда.

4 Заваденко Н.Н. Как понять ребенка: дети с гиперактивностью и дефицитом внимания. // Лечебная педагогика и психология. Прил. к. журналу «Дефектология», вып. № 5. - М.: «Школа-Пресс», 2000. -С. 112.

5 Брязгунов И.П., Кучма В.Р. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью у детей. - М.: Институт психотерапии, 1994. -С. 43.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

- диккат ва хотиранинг ривожланганлик даражаси;

- бола эмоционал сох,асининг узига хослиги;

- оилавий мух,итнинг бола томонидан ид-рок этилишини урганиш;

- боланинг уйда ва мактабдаги (боFчада) хулк-атворининг узига хослиги1.

ДЕГСни ташхис килишда самарали метод-лардан бири стандартлаштирилган кузатув бу-либ, унга Америка психиатрлари томонидан мезонлар ишлаб чикилган. Биз илмий тадки-кот ишимизнинг аникловчи тажрибасида ДЕГСли болаларни аниклаб олиш учун ушбу стандартлаштирилган кузатув мезонларидан фойдаландик. Бу метод ДЕГСдаги яккол намо-ён булувчи белгиларни узида акс эттириб, синдромни аниклашда самарали х,исобланади. Методика узида 14 та мезонни акс эттиради.

Мутахассислар2 ДЕГСли болаларни куйидаги белгилар асосида ажратадилар:

1. Бесарамжон х,аракатлар, бир жойда утир-ганда кийшаявериш, оёкларини кимирлатиб утириш.

2. Керак булганда х,ам бир жойда утира ол-маслик.

3. Ташки стимулларга осонгина чалFиш.

4. Уйин вактида ва жамоадаги турли вази-ятларда сабрсизлик, уз навбатини кутиб тура олмаслик (масалан, машFулотларда, экскурсия-ларда).

5. Фикрни жамлашга кийналиш, саволларга уйламай, охиригача эшитмай жавоб беришга х,аракат килиш.

6. Топширикни бажаришдаги кийинчи-ликлар.

7. Топширикни бажариш ёки уйин вактида диккатни кийинчилик билан саклаш.

8. Бир ишни тугатмай иккинчисига утиб ке-тиш.

9. Тинч, хотиржам уйнай олмаслик.

10. Сергаплик.

11. Бошкаларга х,алакит бериш, атрофдаги-ларга тегажоклик килиш (масалан, бошка бо-лаларнинг уйинига аралашиш).

1 Заваденко Н.Н. Как понять ребенка: дети с гиперактивностью и дефицитом внимания. // Лечебная педагогика и психология. Прил. к. журналу «Дефектология», вып. № 5. - М.: «Школа-Пресс», 2000. -С. 112.

2 Уша жойда.

12. Уйда ва мактабда зарур нарсаларни тез-тез йукотиш (масалан, китоблар, уйин-чоклар, укув куроллари).

13. Унга айтилган гапни эшитмаётгандек туюлиши.

14. Окибатларни уйламай хавфли х,аракат-лар килиш. Бунда бола саргузаштлар ёки ут-кир х,иссиётларни кидирмайди (масалан, х,еч каёкка карамай машина йулига чикиб кетиши).

Ушбу белгиларни учта гурух,га ажратиш мумкин:

• гиперактивлик белгилари (1, 2, 3, 9, 10);

• диккатнинг етишмаслиги ва чалFувчанлик белгилари (3, 6, 7, 8, 12, 13);

• импульсивлик белгилари (4, 5, 11, 14).

Агар болада бу белгиларнинг еттита-сак-

кизтаси 6 ой давомида кузатилса, унга ДЕГС ташхисини куйиш мумкин3.

Хулк-атвордаги бундай асосий бузилишлар бошка жиддий бузилишлар билан кушилиб келади, уларнинг каторига аввало паст узлаш-тириш ва бошкалар билан мулокотдаги ки-йинчиликлар киради. Паст узлаштириш - гиперактив болалар учун хосдир. Бу уларнинг хулк-атвори узига хослиги билан изох,ланади, уларнинг хулки ёш меъёрига туFри келмайди ва боланинг укув фаолиятига тулик кушили-шига жиддий тускинлик килади.

ДЕГСли болалар диагностикасига мулжал-ланган методикалардан яна бири Ж.Свансон суровномасидир4. У ДЕГСли болаларнинг турт сох,асидаги курсаткичларни интерпретация килиш имконини беради: диккат танкислиги гиперактивлик билан, диккат танкислиги ги-перактивликсиз, гиперактивлик (импульсивлик, гурух,ий бузилишлар). Натижаларни кайта ишлаш ва интерпретацияси суровноманинг таклиф этилган х,олатига асосан «х,еч качон»-дан «х,ар доим»гача диапозонида амалга оши-рилди. Суровнома 43 та мушох,ададан иборат булиб, синдромдаги хулк-атвор хусусиятлари-ни акс эттиради.

3 Брязгунов И.П., Кучма В.Р. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью у детей. - М.: Институт психотерапии, 1994. -С. 43.

4 Политика О.И. Дети с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью. - М.: «Речь», 2005. -С. 141-143, 146-147.

Ж. Свансон суровномаси:

1. Ташки таъсирларга чалFийди.

2. Бирор-бир топширикни бажариш вактида катталар томонидан назорат килинмаса тез-тез чалFийди.

3. Уйин вактида х,ам чалFийди.

4. Купинча унга айтилган гапни эшитмайди.

5. Топширикни бажариш вактида фикрла-рини йукотиб куяди.

6. Топширикни бажариш вактида уларнинг кисмларига диккатини жамлай олмайди.

7. Максадга каратилган фаолиятни узи таш-кил килиши керак булганда кийинчилик сезади.

8. Битта ишни охиригача етказмай бошка-сига утади, диккат етишмайди.

9. Хамма утириши шарт булган жойда утира олмай туриб кетаверади (дарсда).

10. Купинча уйлаб курмай хатти-х,аракатлар килади.

11. Уз навбатини кутиб туриши керак булган гурух,ий уйинларда кийинчилик сезади.

12. Саволларни охиригача эшитмай жавоб беришни бошлайди.

13. Шовкинсиз ва хотиржам уйнаш зарур булганда кийинчиликлар сезади.

14. Мумкин булмаган вазиятларда кимир-лаб утиради ёки туриб кетади.

15. Уйлаб курмай жисмоний жарох,атлар келтириши мумкин булган х,аракатлар килади.

16. Оёклари ёки куллари билан ихтиёрсиз харакатлар килади, у ёкдан бу ёкка тебраниб утиради.

17. Бошкаларни гапини булади ёки уйинига кушилиб олади.

18. Жуда куп гапиради.

19. Шифтга караб туради ва уринсиз жавоб беради.

20. Сустлашиб колгандай куринади (уйку-сираган, секинлашган, тонуси паст).

21. Узининг кундалик мажбуриятларини унутади.

22. Максадга каратилган фаолиятга кизи-кишсиз ва бефарклик билан карайди.

23. Фикрларини охиригача етказа олмай йукотиб куяди.

24. Топширикни бажаришга диккатини жамлашга кийналади.

25. Уйин коидаларини бажаришда кийинчиликлар сезади.

26. Дарс вактида утирган жойидан баки-ради.

27. Максадга каратилган фаолиятни амалга оширишда кийинчиликлар х,ис килади (аклий бузилишларга боFлик булмаган).

28. Катталар тарафидан каттик назоратга эх,тиёж сезади.

29. Хаддан зиёд х,аракатчан (х,аттоки уйку вактида х,ам).

30. Худди «ут олдирилган мотордек» дои-мий х,аракатда.

31. Эътиборсизлиги сабабли бирор ишда хатоларга йул куяди.

32. Унинг кайфияти тушкун.

33. Катталар билан бах,слашади (тортишади).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

34. Катталарнинг танбех,ига эътибор бер-майди ёки уларнинг талаблари ва коидаларни бажаришдан бош тортади.

35. Бошкаларнинг Fашига тегадиган ихтиёрсиз хатти-х,аракатлар килади.

36. Уз хатолари ёки х,аракатлари учун айб-ни бошкаларга аFдаради.

37. Бошкаларнинг Fашини келтиради.

38. Жах,ли чикади ва Fазабга келади.

39. К,ах,рли ва касоскор булади.

40. Хакоратловчи ва уятсиз сузларни гапи-ради.

41 ЁлFон гапиради.

42. Бошкалар устидан х,укмронлик килади ва кимнидир ранжитади.

43. Оила аъзолари билан жанжаллашади1.

Илмий тадкикот ишимизда кулланилган яна

бир методика «Боланинг эмоционал х,олатини аникловчи шкала»дир. Ушбу суровнома рос-сиялик психологлар А.П.Головей ва Е.Ф.Рибалколар2 томонидан ишлаб чикилган булиб, боладаги эмоционал х,олатларнинг на-моён булиш даражаси, кай даражада ифода-ланганлигини аниклаш учун кулланилади. Суровнома эмоционал х,олатларни англатувчи 15 та шкаладан иборат булиб, «йук»дан «жуда куп»гача диапазонида 0-4 баллик тизим асо-сида бах,оланади (1-жадвал).

Илмий тадкикот ишимизда фойдаланилган Ж.Свансон суровномасидан олинган натижа-ларга кура асосий гурухда туртала шкала бу-йича юкори курсаткичлар олинди. Назорат гурух,ида эса бунинг акси кузатилди. I шкала -

1 Политика О.И. Дети с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью. - М.: Издательство «Речь», 2005. -С. 141-143, 146-147.

2 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

1-жадвал. Боланинг эмоционал х,олатини аник,ловчи шкала

Синалувчи__________

(Исми ва фамилияси)

Эмоционал холатлар Давомийлиги Вазиятлар

0 1 2 3 4

KузFалувчанлик

Кайсарлик

Куркув

Fазаб

Хушчакчаклик

Х,асадгуйлик

Рашкчилик

Аразчилик

Эркалик

Кахри к,аттик,лик

Мулойимлик

Х,амдардлик

Шубхаланиш

Агрессивлик

Сабрсизлик

диктат етишмаслиги асосий гурухда 22,6 кур-саткичга эга булса, назорат гурухида ушбу курсаткич 4,7 ни курсатди, II шкала - импуль-сивлик/гиперактивлик буйича асосий гурухда 22,4, назорат гурухида эса 3,6 курсаткич кайд этилди, III шкала - гурухий бузилишлар асосий гурухда уртача курсаткич 32,3 га, назорат гурухида эса 5,4 тенг булди, IV шкала - гипер-активликсиз диккат асосий гурух синалувчи-ларда уртача курсаткич 27,2 булса, назорат гурухида эса 4,06 уртача курсаткич аникланди.

Диккат етишмаслиги шкаласи буйича нати-жаларнинг юкорилиги асосий гурух синалув-чиларининг назорат гурухига нисбатан дик-катнинг пастлигидан далолат беради. Шунинг учун ДЕГСли болаларда ижтимоий хулк-атвор меъёрларини бажариш, укиш, укув материа-лини узлаштиришда муаммолар борлигини англатади. Яна ушбу шкала буйича бола психик фаолиятининг тамомланганлиги ва йунал-ганлиги, установкалари хакида фикр юритиш, шахснинг аник шароитларда ривожланиш жа-раёнини бахолаш мумкин. Натижаларни статистик кайта ишланиши ДЕГСли болаларда

диккат танкислигининг юкорилигини курсатди. Бу холат паришонликка, осон ихтиёрсиз чалFишга, янги материални юзаки узлаштиришга олиб келади ва рефлектор фао-лияти суст одамларда кайд этилади.

Шунингдек, хавотирланиш, сабрсизлик, куз-Fалувчанлик ва юкори даражадаги уришкок-лик курсаткичлари уртасида узаро алока аникланди. Ушбу алока диккати танкис бола-ларга юкори даражада хавотирланиш хосли-гини курсатди. Хавотирланиш билан бир каторда сабрсизлик ва куз^алувчанлик хам мавжуд. Юкори даражадаги куз^алувчанлик ва сабрсизлик ДЕГСли болалар мустакил ра-вишда чикиб кета олмайдиган низоли вазият-ларга тез-тез олиб келади. Бундай болаларни тенгдошлари жамоаси томонидан кабул ки-линмаслиги хакоратлар, куркитишларда на-моён булади. Кузатишларимизга кура, ушбу синдромли болаларда овоз тони узгаради, улар вербал ва новербал агрессия элементла-рини куллайдилар, уришадилар. Уйин мотив-ларининг укиш мотивларидан устунлиги, му-аммоли болаларни укитишнинг ноадекват ша-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

роитлари уларда хулк-атвор бузилишлари, ха-вотирланиш, мактаб дезаптациясини келтириб чикаради.

«Боланинг эмоционал холатини бахолаш» суровномасининг шкалалар буйича курсаткич-лари куйидагича намоён булди. Суровнома шкалалари буйича юкори курсаткичлар, яъни «таъсирчанлик» 0,37, «сабрсизлик» 0,34, «кайсарлик», «эркалик-импульсивлик» 0,32 шкалалари буйича юкори курсаткичларнинг Ж.Свансон суровномасининг «гурухий бузи-лишлар» шкаласи курсаткичи билан боF-ликлиги адабиётларда келтирилган маълумот-ларга зид эмас ва Ж.Свансон суровномаси буйича олинган натижаларнинг валидлигини1 тасдиклайди, ДЕГСли болаларнинг эмоционал-психологик нотурFунлигини курсатди.

«Хамдардлик» шкаласи буйича курсаткичларнинг пастлиги эмоционал бегонасирашни (совукконлик), енгил, юзаки характер, узининг Xис-туЙFуларини ифодалашни билмасликдан дарак беради, булар эса ДЕГСли болаларга хосдир. Ушбу курсаткичлар асосий гурухда уртача 0,5 га, назорат гурухида эса 2,6 га тенг. «Рашкчилик» шкаласи буйича асосий гурухда уртача курсаткич 2,9 ни, назорат гурухида 0,9 ни ташкил килди. Бу эса ДЕГСли болалар-да эгоцентризм, хавотирланиш, уз холатига ишончсизликни билдиради.

Шунингдек, «кахри каттиклик» 3,5, «агрес-сивлик» 3,6, «Fазабланиш» 3,8 гурухий бузи-лишлар шкалалари буйича юкори курсаткичлар хам бундай болаларда эмоционал бузи-лишлардан дарак беради. «Кувноклик» шкаласи буйича асосий гурухнинг курсаткичи 0,96, назорат гурухида эса 2,9 ни ташкил килади, бу уларнинг кайфияти нотурFунлиги-дан, тенгдошлари ва атрофдагиларнинг хазил-ларини тушунмаслигидан, доимо уларга куполлик билан жавоб беришларидан далолат беради. «Аразчилик» 3,4, «эркалик» 3,23 гурухий бузилишлар - 0,36 шкалалари буйича бундай юкори курсаткичлар уларнинг арзи-маган нарсаларга хам тез хафа булишларини, эркалик килиб доимо уз манфаатларини уйлашлари, диккат марказида булишга харакат килишларини англатади, буларнинг окибатида эса гурухда шахслараро муносабатларга кири-

1 Валидлик - кийматлилик (тахр.)

шишда кийналадилар ва яккаланиб коладилар. «Мулойимлик» шкаласи буйича асосий гурухда 0,43, назорат гурухида 2,1 курсаткичлар кайд этилди. Бу эса ушбу синдромли болаларда мулокотга киришиш куникмаларининг шак-лланмаганлиги, мулокотнинг вербал ва но-вербал воситаларидан хабарсизлик ёки фой-далана билмаслик билан ифодаланиб, атроф-дагилар билан мулокот чоFида купол сузларни куп куллаши, хакоратлаши, доим бакириб га-пириш кабиларда намоён булади. Жумладан, «куркув», «шубхаланиш» шкалалари буйича мос равишда 3,06 ва 3,33 курсаткичлар кайд этилган булса, назорат гурухида бу курсаткичлар 1,1 ва 1,06 натижани курсатди. Бу на-тижалар эса ДЕГСли болаларда уз холати ва нотуFри хатти-харакатнинг натижаларидан куркиш, атрофидагиларни душмандек куриб шубхаланиш, доимий хавотирланишдан дарак беради.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, болаларнинг индивидуал узига хосликларини тадкик этиш учун танланган методикалар ДЕГСли болаларнинг узига хос хусусиятлари-нинг бутун улчов спектрини камраб олади: тараккиёт ва ривожланишнинг шарти, диккат даражаси ва сифати, хулк-атворнинг узига хослиги ва шахс хусусиятлари, билиш жараён-ларининг ривожланиши, майда моториканинг ривожланганлик даражаси. Агар бундай болаларга нисбатан узаро тушуниш, сабр ва илик муносабат сакланса, ДЕГС психокоррекцияси-дан сунг хулк-атвор ва когнитив бузилишлар-нинг барчаси йуколади. Акс холда эса харак-тернинг нуксонлари сакланиб колади ва яна-да оFиррок окибатларга олиб келиши мумкин.

Шу уринда педагогларга куйидагиларни тавсия килиш мумкин:

1. Гиперактив бола билан ишни индивидуал тарзда ташкил килиш, бунда асосий эъти-борни бола диккатининг чалFувчанлигига каратиш.

2. Диккати танкис синдромли боланинг жахлини чикарадиган хулк-атворига имкон кадар эътибор бермаслик ва унинг яхши хул-кини раFбатлантириб бориш.

3. Дарс давомида боланинг диккатини чал-Fитувчи омилларни минималлаштириш ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

укитувчига якин масофада булишини таъмин-лаш.

4. Болада кийинчиликлар пайдо буладиган х,олларда укитувчидан тезда ёрдам олиш им-кониятини яратиб бериш.

5. Укув машFулотларини аник режалашти-рилган тартибда тузиш.

6. Гиперактив укувчини махсус календар-дан ёки кундаликдан фойдаланишга ургатиш.

7. Дарсда берилаётган топширикларни доскага ёзиб куйиш.

8. Маълум вакт оралиFига факат битта топширик бериш.

9. Катта топширикни кисмларга ажратиб бериш ва х,ар бир кисмнинг бажарилишини назорат килиш.

10. Укув машFулотлари орасида жисмоний мех,нат, спорт машFулотлари учун вакт ажра-тиш.

Адабиётлар:

1. Жалилова С.Х., Бердиев Г., Махмудова Д.А., Ботиров Б.М. Шахснинг психик тараккиёти диагностикаси. - Т., 2009. -49-б.

2. Брязгунов И.П., Кучма В.Р. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью у детей. - М.: Институт психотерапии, 1994. -С. 43.

3. Заваденко Н.Н. Как понять ребенка: дети с гиперактивностью и дефицитом внимания. // «Лечебная педагогика и психология». Прил. к журналу «Дефектология», вып. № 5. - М.: «Школа-Пресс», 2000. -С. 112.

4. Политика О.И. Дети с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью. - М.: «Речь», 2005. -С. 141-143, 146-147.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.