Научная статья на тему 'Махсус таълимда болалар интеллекти даражасини аниқлашда психологик- педагогик эксперимент ўтказиш технологияси'

Махсус таълимда болалар интеллекти даражасини аниқлашда психологик- педагогик эксперимент ўтказиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
504
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик кузатиш / психологик кузатиш / идрок / қобилият / тафаккур / амалий иш / ўйин / педагогическое наблюдение / психологическое наблюдение / сознание / способность / восприятие / практическая деятельность / игра

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Музаффарова Хайтгул Несибовна, Эгамназаров Мурод Юсупович

ЭКСПЕРИМЕНТ ЎТКАЗИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Мақолада руҳий ва жисмоний камчилиги бўлган болалар интеллектини аниқлашда психологик-педагогик эксперимент технологияси ҳақидаги тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕХНОЛОГИЯ ПРОВЕДЕНИЯ ПСИХОЛОГИКО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ЭКСПЕРИМЕНТА В ОПРЕДЕЛЕНИИ УРОВНЯ ИНТЕЛЛЕКТА ДЕТЕЙ В СПЕЦИАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье говорится о психолого-педагогическом эксперименте по определению уровня интеллекта детей с психическими и физическими недостатками.

Текст научной работы на тему «Махсус таълимда болалар интеллекти даражасини аниқлашда психологик- педагогик эксперимент ўтказиш технологияси»

V_/

Музаффарова Хайтгул Несибовна, Эгамназаров Мурод Юсупович,

А.Кодирий номидаги Жиззах давлат педагогика институти тадкикотчилари

МАХСУС ТАЪЛИМДА БОЛАЛАР ИНТЕЛЛЕКТИ ДАРАЖАСИНИ АНИМАШДА ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ЭКСПЕРИМЕНТ УТКАЗИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

МУЗАФФАРОВА Х.Н., ЭГАМНАЗАРОВ М.Ю. МАХСУС ТАЪЛИМДА БОЛАЛАР ИНТЕЛЛЕКТИ ДАРАЖАСИНИ АНИЦЛАШДА ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ЭКСПЕРИМЕНТ УТКАЗИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада рух,ий ва жисмоний камчилиги булган болалар интеллектини аниклашда психологик-педагогик эксперимент технологияси х,акидаги тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: педагогик кузатиш, психологик кузатиш, идрок, кобилият, тафак-кур, амалий иш, уйин.

МУЗАФФАРОВА Х.Н., ЭГАМНАЗАРОВ М.Ю. ТЕХНОЛОГИЯ ПРОВЕДЕНИЯ ПСИХОЛОГИКО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ЭКСПЕРИМЕНТА В ОПРЕДЕЛЕНИИ УРОВНЯ ИНТЕЛЛЕКТА ДЕТЕЙ В СПЕЦИАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье говорится о психолого-педагогическом эксперименте по определению уровня интеллекта детей с психическими и физическими недостатками.

Ключевые слова и понятия: педагогическое наблюдение, психологическое наблюдение, сознание, способность, восприятие, практическая деятельность, игра.

MUZAFFAROVA KH.N., EGAMNAZAROV M.YU. THE TECHNOLOGY OF PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL EXPERIMENT IMPLEMENTATION IN DETERMINING THE INTELLECTUAL LEVEL OF CHILDREN IN SPECIAL EDUCATION

In the article are discussed pedagogical-psychological experiments to determing the intellectual level of children with defects.

Keywords: pedagogical observation, psychological observation, perception, ability, realization, practical work, play.

Махсус таълимга муцтож болаларнинг психикасини урганишдаги динамик тамойил муцим ацамиятга эга. Бу тамойил буйича болани урганиш, текшириш вацтида у била-диган ва бажара оладиганларни эмас, балки уларнинг таъ-лимдаги имкониятларини %ам эътиборга олиш лозимдир.

Болаларни психологик-педагогик текши-ришнинг максади боланинг психологик ривожланиши х,амда психик функциялари х,олатига бах,о беришдан иборат. Психолог болада текширув утказаётган пайтда, у билан яхши муносабатда булиши, экспериментлар вактида бола рух,иятини кутариб, уни мактаб яхши сузларни айтиши керак.

Психологик-педагогик текширишнинг асосий методлари куйидагилардан иборат1:

• х,ужжатларни урганиш;

• бола билан сух,батлашиш;

• ота-онаси билан сух,бат утказиш;

• болани кузатиш;

• тест утказиш.

Психологик экспериментларни утказишдан аввал психолог боланинг анамнези ва бошка х,ужжатлари, боланинг дафтарлари, чизган расмлари, унга берилган психологик характеристика билан танишиб чикади.

Ота-она билан сух,бат давомида психолог бир канча маълумотларга эга булади. Ота-она боласи билан х,ар куни муносабатда булганлиги учун улар боласини яхши били-шади, шу билан бирга сух,бат давомида психолог ота-онани болага нисбатан булган муно-сабатини билиб олади.

Психолог бола билан сух,батлашаётганда саволларни боланинг ёши, индивидуал хусу-сиятларини х,исобга олган х,олда, бола билан алох,ида колганида бериши керак.

Боланинг психологик ривожланишини чукуррок урганиш учун эксперимент текширув методини олиб бориш зарур. Эксперимент вактида бола х,акида тулик маълумотга эга булиш мумкин.

Экспериментал текширувларни утказишда ушбу тамойилларга таяниш лозим2:

• психологик таълимни моделлаштириш, бола буни кундалик х,аёти давомида амалга оширади (укиш, уйин);

• болага бериладиган вазифа унинг ёши ва билимига таянган х,олда булиши;

• тах,лил самарали булиши учун боланинг барча психологик фаолиятини куриш зарур, узининг фаолияти ва натижаларига муноса-бати, уни бажариш ва давомийлик суръати ва х,оказо.

Эксперимент утказиш вактида боланинг ёшига эътибор бериш лозим, шу билан бирга бир йуналишдаги эмас, балки бир неча бир-бирига якин булган методикаларни танлаш лозим.

Топширикларни бажаришда унинг туFри ёки нотуFрилиги бажарилганини кайд этмас-дан, болага ёрдамлашиб, топширикни бажариш йулларини ургатиш керак.

Болага кизикарли булиши учун вазифа-ларни соддадан бошлаш максадга мувофик. Сунгра мураккаброк топширикларга утиш мумкин. Болада чарчаш, сустлик кузатилса, дарх,ол осонрок топширик бериш ёки бироз дам олдириш керак. Психологнинг бола билан ёнма-ён утириб сух,батлашиши болага анча кулай х,исобланади. Боланинг психик ривожланиши ва нуксонига караб (эшитиши, куриши, таянч х,аракат аъзоларида нуксони булган болаларга махсус аппаратлар ёрда-мида) шароит яратиш лозим.

Намоён булиш даражасидан ташкари, кам-чилик характерини аниклаш лозим. Аклий

1 Давлетшин М.Г. ва бошкалар. Еш даврлар ва педаго-гик психология. - ТДПУ, 2004. -52-б.

2 Грюневальд Г., Нире Б. Аклий ва бошка функционал бузилишларга эга булган шахслар учун ташкил этилган ёпик муассасаларда хаётнинг меъёрлашуви. (Монография) - Рига: «Модек», 2003. (Л.Муминова ва бошкалар таржимаси, ТДПУ, 2007).

ишлаш кобилиятининг бузилишлари турлича характерда булиши мумкин1:

а) бир маромда пасайиши (текшириш даво-мида бузилишнинг намоён булиши тахминан бир хилда булади);

б) тебранишли характерда (текширишда аклий ишлай олишнинг тебраниши кузати-лади);

в) толикиш характерида (текширишнинг охирига келганда аклий ишлай олишининг пасайиши);

г) мураккаб (масалан, умумий пасайишда аклан ишлай олишнинг тебраниши).

Аклий ишлаш кобилияти бузилишининг аралаш шакллари х,ам учрайди, улар билан коррекцион ишларни олиб бориш учун уларни туFри бах,олаш лозим, унда кайси бузи-лиш тури купрок ифодаланаётганини ажратиш керак.

Жисмоний ва ру^ий ривожланишда муаммолари булган болалар интеллектини аницлашда топширицни бажаришнинг турт даража ёки тури ажратилади2:

1. Хаотик ^аракатлар. Бу х,олда бола пред-метларнинг хусусияти ва сифатини ажрата олмайди (тузилиши, катталиги, ранги...), бошка вариантларга максадсиз утади, купинча куч ишлатади.

2. Мацсадга йуналтирилган тахминлар ёки хато тахминлар оркали бола предметнинг хусусиятларини англай олмайди, лекин бажа-ришда хатоларини йукотиб, барча вариант-лардан фойдаланиб куради.

3. Амалий цуллаб куриш. Бола предмет-ларнинг хусусиятларини ажрата бошлайди, лекин кургазмали-образли равишда солиш-тира олмайди ва амалий куллаб куришга киришади.

4. Куриш орцали солиштириш. Бола предметларнинг хусусиятларига таяниб топ-ширикни х,еч кандай тахминларсиз дарров бажаради.

1 Диагностика психического развития в раннем детстве. Авторы-составители: Р.К.Айтжанова, Р.А.Сулайменова, А.К.Ерсарина и др. - Алматы: «Университет», 2000. -С. 124.

2 Чичерина Й., Нуркелдиева Д., Бондарева Е. Иннова-

ционные подходы в подготовке кадров-дефектологов (монография). - Т.: «Навруз», 2014. -С. 63.

«Матрёшкани йигиш ва ажратиш» мето-дикаси3.

Мацсад. Катталикни фарклаш, кургазма-х,аракатли тафаккурнинг ривожланганлик даражасини текшириш.

Жи^оз. 4-6 кисмли матрёшкалар.

Утказиш техникаси. Эксперимент утка-зувчи болага матрёшкани бериб, а) суз билан «матрёшкани оч» ёки б) имо-ишора билан: матрёшкани узатиб, уни очиш айтилади (эши-тиши ва нуткида камчилиги бор болаларга).

Агар бола топширикни бажаришга кириш-маса, эксперимент утказувчи ёрдам бериб, матрёшкани узи очади ва шундай дейди: «Кара ва менга караб бажар» ёки имо-ишора билан матрёшкани очишни давом эттиришини сурайди. Матрёшкалар ажратиб булингандан сунг, кейинги курсатма берилади: «Хамма матрёшкаларни биттасига сол» ёки имо-ишора билан болага матрёшкани йиFиш так-лиф этилади.

Агар бола топширикни бажара олмаса, унга ёрдам бериб ургатилади. Матрёшкани йиFиш йули курсатилади: «Катта матрёшканинг ичига кичкинасини сол». Матрёшкани йиFиш ургатилгандан сунг боладан яна бир бор уни йиFиш ва ажратиш суралади.

Бажариш меъёри. Бола топширикни бажа-ришда куйидаги йуллардан фойдаланади:

3-4 ёшда - тулик йуналтирилган тахминлар асосида;

4-5 ёшда - амалий чамалаб куриш оркали;

5-6 ёшда - курув идроки оркали.

«Пирамидани ажратиш ва йигиш» мето-

дикаси.

Мацсад. Катталикни фарклаш даражаси, кургазмали-х,аракатли тафаккурнинг шакллан-ганлигини текшириш.

Жи^оз. 4-6 ^алкали пирамида.

Утказиш техникаси. Болага пирамидани кисмларга ажратиш, сунгра йиFиш таклиф этилади. Агар бола буни бажармаса, уни кизиктириш учун пирамидани текширувчи-нинг узи йиFиб беради. Кийинчилик юзага келганда боланинг кузи олдида пирамидани йиFиш ва ёйиш давомида «Аввал катта

3 Уша жойда, 102-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

52 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

1-жадвал. «Пирамидани ажратиш ва йигиш» методикаси буйича тажриба синов натижалари х,олати.

№ Тажриба гурухи: Назорат гурухи:

паст урта юкори паст урта юк,ори

1-кун 5 нафар 1нафар 0 нафар 4 нафар 2 нафар 0 нафар

2-кун 1нафар 4 нафар 1нафар 4 нафар 2 нафар 0 нафар

3-кун 0 нафар 1нафар 5 нафар 5 нафар 1нафар 0 нафар

халкачани, энди сал кичикроFини, яна хам кичикроFини ва энг кичкинасини куй» деб ургатиш мумкин. Сунгра болага халкаларнинг катта-кичиклигига караб пирамидани йиFиш ва ажратиш таклиф этилади.

Бажариш меъёри. Бола топширикни бажаришда куйидаги йуллардан фойдаланади:

3-4 ёшда - максадга йуналтирилган ури-нишлар ва амалий чамалаб куриш оркали;

4-5 ёшда - куриб солиштириш оркали;

«Почта цутиси» методикаси.

Мацсад. Катталикни фарклаш даражаси, кургазма-харакатли тафаккурнинг шакллан-ганлигини текшириш.

Жи^оз. Пластмасса ёки ёFоч кути, унинг устида шакллар формаси кесилган ва кути устидаги уйилган шаклларга мос хажмли шакллар.

Утказиш техникаси. Болага куйидагича курсатма берилади: а) сузли курсатма: «Сен ёнингда х,ар хил шакллар киркилган кути турибди. Кулингдаги шакллардан кути устидаги шаклга мосини танлаб, кути ичига ушбу шакл оркали ташла»; б) имо-ишорали курсатма (эшитиши ва нуткида камчилиги бор болаларга). Эксперимент утказувчи битта шаклни олиб, мос шаклли тешик оркали уни кути ичига ташлайди ва имо-ишора оркали болага давом эттиришни таклиф этади.

Агар бола топширикни тушунмаса ва бажармаса унга ёрдам курсатилади: «Яхшилаб кара, ушбу шаклни каерга ташлаш мумкин?» дейилади ёки имо-ишора оркали шаклнинг кирраларига диккат каратилади.

Агар бола топширикни кабул килмаса ва унги нотуFри давом эттирса, унга ёрдам берилади: нуткий шаклда: «Шаклни олиб галма-галдан х,ар бир тешикка куйиб курамиз, токи туFри келадиганини топмагунча» ёки имо-ишора оркали: болага танлай олиши учун шаклни х,ар бир тешикка тикиб куриш, буни то керагини топмагунча давом эттириш керак-

лиги курсатилади. Агар бола ушбу ёрдамдан кейин хам ноурин х,аракат килса, текшириш тухтатилади. Агар бола харакатларни тушуниб бажара олса, кути угирилади ва мураккаброк вариант берилади.

Бажариш меъёри:

3-4 ёшда - максадга йуналтирилган ури-нишлар;

4-5 ёшда - амалий чамалаш ва куриб солиштириш;

5-6 ёшда - куриб солиштириш.

«Кесма расмлар» методикаси.

Мацсад. Идрок туликлигининг ривожла-

ниш даражаси, курув-фазовий анализ ва синтез, кургазма-х,аракатли тафаккур шаклланган-лигини текшириш.

Жи^оз. Тулик ва 3-4 кисмга булинган расмлар туплами.

Утказиш техникаси. Эксперимент утказувчи кесма расм кисмларини курсатиб, унда кандай предмет тасвирланганлигини айт-майди, курсатма берилади: а) суз-ишорали шаклда: «расмни тулик килиб йиFиб бер» ёки б) имо-ишорали. Агар бола топширикни тушунмаса, тулик расм шакли курсатилади ва курсатма такрорланади ёки тахланиб, яна расм кисмлари ажратилади.

Агар бу ёрдам самарасиз булса, болага расм кисмларидан тулик расмни йиFиш кет-ма-кетлиги тахминий йуналтириш оркали ургатилади. Шундан сунг болага ушбу расмни яна бир бор йиFиб бериш суралади ва бошка вариант таклиф этилади.

Жиззах шахридаги махсус интернат бола-лар бо-гчасида «Пирамидани ажратиш ва йигиш» методикаси буйича битта боFчада 6 нафар 4-5 ёшли боладан иборат иккита гурух билан утказилган тажриба натижасига кура самарадорлик буйича назорат ва тажриба гурухларидаги нисбат 1-жадвалда келтирил-ган.

Утказилган тадкикот натижаларидан (1-жадвал) хулоса килиб айтиш мумкинки,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

ота-оналар ва педагоглар нуксони булган болаларни тарбиялашда куйидагиларга алох,ида эътибор каратишлари жуда мух,им саналади:

• жисмоний ва рух,ий нуксони булган болалар таълим-тарбиясига алох,ида эътибор бериш;

• идрок килиш кобилиятини ривожланти-ришда мунтазам равишда узлаштириш дара-жасига караб, уйин методларини мураккаб-лаштириб бориш;

• болани бирданига уйинга жалб килиб куймаслик;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• уйинни аста-секин, осондан кийинга утиш йули билан олиб бориш;

• болалар билан амалга ошириладиган тарбия, уларнинг ёшига мос булиши;

• уйинни жамоавий тарзда уюштириш;

• уйинни бола кобилиятини х,исобга олган х,олда олиб бориш;

• уйин жараёнида турли усулларни куллаш.

Бу амалий машклар натижасида бола пред-

метларнинг хусусиятларига таяниб топши-рикни х,еч кандай ёрдамсиз бажаради ва атрофидагиларга уз муносабатини билдиради х,амда уз эх,тиёжи учун зарур булган маиший вазифаларни мустакил бажаришга урганади.

Адабиётлар руйхати:

1. Психолого-педагогическая диагностика. / Под редакцией И.Ю.Левченко и С.Д.Забрамной. - М.: «Academia», 2005.

2. Чичерина Й., Нуркелдиева Д., Бондарева Е. Инновационные подходы в подготовке кадров-дефектологов (монография). - Т.: «Навруз», 2014.

3. Сирлиев Б.Н., Бекназаров А.А., Арзикулов Д.Н. Психология. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ, 2005.

4. Давлетшин М.Г. ва бошкалар. Ёш даврлари ва педагогик психология. - Т.: ТДПУ, 2004.

5. Грюневальд Г., Нире Б. Аклий ва бошка функционал бузилишларга эга булган шахслар учун ташкил этилган ёпик муассасаларда х,аётнинг меъёрлашуви. (Монография) - Рига: «Модек», 2003 (Л.Муминова ва бошкалар таржимаси, ТДПУ, 2007).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.