Научная статья на тему 'Диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликнинг ёшга оид хусусиятлари'

Диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликнинг ёшга оид хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
3658
134
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик / импульсивлик / девиант / делеквент / аддиктив ахлоқ / депрессия / syndrome / deficiency of attention / hyperactivity / depression / deviant behavior / aggressiveness.

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Асқарова Н. А., Расулова З. А., Якубова Г. А.

Мақолада болалардаги диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликнинг ёшга оид хусусиятлари муаммоси кўтарилган бўлиб, ушбу тоифадаги болалар таълим-тарбиясидаги бир қатор қийинчиликлар билан биргаликда уларнинг бирор касбни эгаллаш, оила қуриш ҳамда ижтимоий алоқаларни ўрнатишдаги муаммолар борасида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYNDROME OF ATTENTION DEFICIENCY AND HYPERACTIVITY AND SPECIFICSES OF AGE-DEVELOPMENT EMERGENCE

In the article the problem of deficiency of attention and hyperactivity and these age features is considered. There is shown that the syndrome of deficiency of attention and hyperactivity causes essential difficulties in learning of the school program. After leaving school, it is very difficult to such children to seize a trade, to work on one place, to establish a family, to come into social, friendly contacts.

Текст научной работы на тему «Диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликнинг ёшга оид хусусиятлари»

50 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

Аск,арова Н.А.,

Тошкент тиббиёт академияси; Расулова З.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон миллий университети, тарих фанлари номзоди; Якубова Г.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети

ДИОДАТ ЕТИШМАСЛИГИ СИНДРОМИ ВА ГИПЕРАКТИВЛИКНИНГ ЁШГА ОИД ХУСУСИЯТЛАРИ

АСЦАРОВА Н.А., РАСУЛОВА З.А., ЯКУБОВА Г.А. ДИКТАТ ЕТИШМАСЛИГИ СИНДРОМИ ВА ГИПЕРАКТИВЛИКНИНГ ЁШГА ОИД ХУСУСИЯТЛАРИ

Мак,олада болалардаги дик,к,ат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликнинг ёшга оид ху-сусиятлари муаммоси кутарилган булиб, ушбу тоифадаги болалар таълим-тарбиясидаги бир катор кийинчиликлар билан биргаликда уларнинг бирор касбни эгаллаш, оила куриш х,амда ижтимоий алокаларни урнатишдаги муаммолар борасида фикр юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: дик,к,ат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик, импульсивлик, девиант, делеквент, аддиктив ахлок,, депрессия.

АСКАРОВА Н.А., РАСУЛОВА З.А., ЯКУБОВА Г.А. ВОЗРАСТНЫЕ ОСОБЕННОСТИ СИНДРОМА ДЕФИЦИТА ВНИМАНИЯ И ГИПЕРАКТИВНОСТИ

В статье рассматривается проблема дефицита внимания и гиперактивности и его возрастные особенности. В статье показано, что синдром дефицита внимания и гиперактивности обуславливают существенные трудности в освоении школьной программы. Таким детям после окончания школы очень трудно овладеть профессией, работать на одном месте, создать семью, устанавливать социальные, дружеские контакты.

Ключевые слова и понятия: синдром дефицита внимания и гиперактивности, импульсивность, девиантное, делеквентное, аддиктивное поведение, депрессия.

ASKAROVA N.A.,RASULOVA Z.A., YAKUBOVA G.A. SYNDROME OF ATTENTION DEFICIENCY AND HYPERACTIVITY AND SPECIFICSES OF AGE-DEVELOPMENT EMERGENCE

In the article the problem of deficiency of attention and hyperactivity and these age features is considered. There is shown that the syndrome of deficiency of attention and hyperactivity causes essential difficulties in learning of the school program. After leaving school, it is very difficult to such children to seize a trade, to work on one place, to establish a family, to come into social, friendly contacts.

Keywords: syndrome, deficiency of attention, hyperactivity, depression, deviant behavior, aggressiveness.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Диккат етишмаслиги синдроми ва гиперактив болаларнинг ёшга бог лик, равишда хусусиятларнинг узгариши янада купроц муаммоларнинг пайдо булишига сабаб булмоцда, цозирги кун-да психолог мутахассисларни тайёрлашда уларни зарурий билимлар билан куроллантириш эцтиёжини тутдирмоцда.

Чунки ушбу синдромли болаларда тур-ли ёш боскичларида узига яраша психологик, ижтимоий х,аёт, хулк-атвор сох,аларида муаммолар янада ортиб боради. Айникса, усмирлик даврида уларда девиант ва де-леквент, аддиктив ахлок куринишларида намоён була бошлайди. Ушбу муаммо уз вактида бартараф этиб борилмаса, бу синдром шахснинг бутун х,аёти ва фаолиятида катта кийинчиликларни келтириб чикаради. Демак, психолог мутахассислар бу синдром х,акида билимларни узлаштиришлари, бундай болалар ва уларнинг ота-оналари билан иш олиб бориш куникмаларига эга булишлари шарт.

Гиперактивлик бола туFилмасданок маъ-лум булиши мумкин. Бундай болалар она кориндалиги давридаёк жуда х,ам х,аракат-чан буладилар. Хомиланинг хаддан ортик х,аракатчанлиги нафакат нокулай ва ёкимсиз, балки хавфли х,амдир. Киндикнинг уралиб колиши ва унинг ортидан гипоксиянинг келиб чикиши боланинг миясига зарарли таъсир курсатади. Эмизиклик даврида бу болалар жудаям бакирок буладилар. Улар ти-нимсиз кимирлайдилар, кайсар, йиFлоки ва таъсирчан буладилар, тезда Fазабланадилар. Улар камдан-кам узларини буш тутадилар, купинча кайфиятлари ёмон, ота-оналарига куп ташвиш келтириб, тунда х,ам яхши ухла-майдилар. Онанинг эркалашларини кабул килмайдилар. Боланинг хулк-атвори ота-оналарини х,айрон колдиради, улар психологик нокулайлик х,ис эта бошлайдилар. Оила-да зурикиш, асабийлик купинча эр-хотинлар уртасида ноах,илликни келтириб чикаради. Доимий уйкусизлик таъсирчанликни кучай-тиради. Психологик иклим бузилган оила-ларда болага тан жарох,ати етказиш хавфи пайдо булади.

Гиперактив болаларнинг мактабгача тар-бия ёшидагилари орасида х,ам куп ташвиш

келтирадиганлари учраб туради: улар атроф-даги болалар билан куп уришадилар, уларни тирнайдилар, тишлайдилар. Бундай бола одатда гурух,да исталмаган булиб колади. Ушбу синдромли болалар кайсар, бесабаб Fазабланади, баъзан узига жарох,ат етказа-ди, бошка болаларга, баъзан эса катталарга нисбатан тажовуз намоён килади. Уларнинг жисмоний ривожланиши турлича кечади: баъзилари 9-10 ойлигида юра олади, 15 ойлигида яхши гапиради. Бошкалари эса ак-синча, секин ривожланади, 14-16 ойлигидан юра бошлайди ва 2-3 ёшга етгандагина гапиради. Улар юра бошлашлари билан катталар осуда х,аётдан мах,рум буладилар. Кулларига нима тушса, х,аммаси булакларга булинади, улоктирилади. Яратувчанлик, куришга асос-ланган уйинлар уларда мавжуд эмас. Буз-Fунчил и к ва тартибсизлик уларнинг уйин фаолиятига хосдир. Бола уйдан кучага кочиб чикади, узининг х,аётини хавфга солиб, де-ворлар, дарахтларга чикади, ота-оналарига тинимсиз ташвиш келтиради1.

Ушбу синдромли болалар таълимнинг барча боскичларида ёш даврларининг хусу-сиятларига кура турли хил муаммоларга дуч келадилар. Диккати танкис синдромли гиперактив болалар бошланFич синфларда таъ-лим олишга кийналадилар. Бу жараёнда кенг таркалган кийинчиликларни куриб чикиш мумкин: биринчи уринда, укишни ва ёзувни эгаллашдаги кийинчиликлар туради; кизлар эса купинча х,исоблашда кийналадилар. Ушбу кийинчиликлар умумий узлаштиришга салбий таъсир килиб, кейинчалик фанлар-ни узлаштиришга халакит беради. Уларда етакчи кулни аниклашда узок иккиланиш, нуткнинг бузилиши, хулк-атворида масха-рабозлик кузатилади. Баъзиларини кор-

1 Сиротюк А.Л. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью. - М., 2002.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

рекцион синфларга йуналтиришади, бирок, уларнинг интеллект даражаси оддий мак-табда колиш имконини беради. Гиперактив болаларни юкори синфларга утказиш му-аммолидир: уларнинг бах,олари коникарли булишига карамай, укишга муносабатлари ва хулк-атворлари мавжуд талабларга жавоб бермайди. Бундан ташкари, куп укитувчилар бундай болалар билан ишлашдан бош тор-тадилар.

Усмирлик даврига келиб, яъни урта мактаб ёшидаги гиперактив синдромли болаларда психик тараккиётнинг кечикиши кузатилади х,амда тенгдошларига нисбатан уларда пубертат даври кечрок бошланади. Пубертат даврининг муаммолари яккол намоён була бошлайди. Бу узининг кадрлилиги х,иссининг пасайиши натижасида ижтимоий мух,итдан бегоналашув, ота-оналар билан узаро му-носабатлардаги кийинчиликлар, улар билан жанжаллашиш, оиладан узоклашишга х,аракат, рух,ий карама-каршиликлар каби-лардир. Буларнинг барчаси шундай шак-лга кирадики, усмир билан мулокот килиш азобга айланади. Купинча усмирнинг шахсий х,аётида хавф пайдо булади: депрессив х,олат, узини улдириш х,акидаги фикрлар келиб чикади, жиноятчилик ва гиёх,вандлик каби асоциал (жамиятга зид) хулк-атворга мойил-лик пайдо булади.

Шу билан бир вактда, болаларча хулк-атворнинг зурайиши кузатилади, масалан, 14 ёшли гиперкатив синдромли усмир пардадан турли хил шакллар киркади.

Усмирлик даврида гиперактивлик бефарк-ликка айланади: уларда бирор-бир ишни ба-жаришга нисбатан на кандайдир кизикиш, на кандайдир мотив мавжуд булмайди, би-рор ишни охирига етказиш х,акида эса гап булиши мумкин эмас.

Касб танлаш катта муаммога айланади, чунки гиперактив усмирни х,еч нарса кизиктирмайди ёки эгаллашга кобилиятлари етмайдиган касбларга кизикадилар. Касб-х,унар таълим олишда улар жуда х,ам кийналадилар, доимо норози, ёмон кайфи-ятда ва дангасадек таассурот уйтотадилар. Касб-х,унар таълимида тиришкоклик, кунт,

босиклик, ташаббускорлик ута мух,им сана-лади, бирок гиперактив усмирларда ушбу ута зарурий сифатлар мавжуд эмас. Улар куп дарс колдирадилар, уй вазифаларини бажар-майдилар. Усмирнинг х,аддан ортик эгоизми ота-оналарга алох,ида муаммо тутдиради. Эгоизм уларга х,ар доим хос булган, бирок усмирлик даврига келиб х,ар кандай чега-радан чикиб кетади. Улар узларини х,амма нарсага х,акли деб биладилар. Уй ишларида умуман ёрдамлашмайдилар, гуёки уларга х,амма хизмат килишга мажбурдек. Гиперактив синдромли усмирлар катталарнинг им-тиёзларидан фойдаланишни хох,лайдилар, бирок уларда болаларга хослик куп булиб, х,али х,ам ота-оналари билан ухлашни ис-тайдилар. Уларнинг талаблари х,аддан ортик, мех,натсеварлик эса жуда паст, тасаввурла-ри акл бовар килмайдиган даражада жуда содда: «Мен кизикарли ишим булишини истайман, унда куп пул топишни, куп буш вактим булишини ва тезда кутарилишни хох,лайман!».

Гиперактив синдромли усмирлар баъ-зан ота-оналарига дук-пуписа киладилар ва х,аттоки жисмоний зуравонлик ишлатадилар. Пул билан муомала килишни билмайдилар: бор пулларини тезда совурадилар ва уйлаб утирмай карз оладилар. Куполлик, дайдилик ва ёлтончилик - улар хулк-атворининг дои-мий белгиларига айланади. Бундай синдромли усмирларда утирлик ва муштлашувлар со-дир этиш купрок кузатилади1.

Болалигида диккат етишмаслиги синдро-ми ва гиперактивлик билан ажралиб тур-ган катта ёшдаги одамлар х,акидаги маълу-мотларда келтирилишича, улар х,анузгача кийинчиликларга эгалар. Текширилаёт-ган бола х,акида анамнестик маълумот-лар йитилаётган вактда купинча бола ота-онасининг бири ёки якин кариндошларида шундай отир хулк-атвор аникланганлиги ва у х,озиргача сакланаётганлиги х,акида эши-тиш мумкин. Катталарда купинча диккатнинг бузилиши сакланади: улар бошкаларни тинг-

1 Синдром дефицита внимания и гиперактивности у детей и взрослых. 12 ноября 2009 года. // http://www. stressmc.ru/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

лай олмайдилар, бирор ишда диккат жам-лашда кийналадилар, бошлаган ишни охи-ригача етказмайдилар. Купгина х,олларда гиперактивлик асабийлик билан келадиган инактивликка айланади (х,еч кандай ишни бошламайдилар, бирор иш килишга х,еч кандай хох,иш йук), шу билан бир каторда уларнинг тинимсиз кимирлаб утириши, доимо столни бармоклари билан такиллатиши, бармокларини чузишини кузатиш мумкин. Импульсивлик уйлаб курилмаган ва номаъкул карорлар кабул килишга олиб келади (керак-сиз нарсаларни сотиб олиш, хавфли тижорий шартномалар, купинча автох,алокатлар билан тугайдиган эх,тиётсиз равишда автоулов-ни тез х,айдаш, кискача дустона ва оилавий муносабатлар).

Кайфиятнинг лабиллиги (узгарувчанлиги) кузатилади (депрессия, Fазаб хуружи ва бе-сабаб х,аддан ортик реактивлик), шунингдек, бесабрлик ва жиззакилик узидан кейин оFир окибатларни келтириб чикаради (лавозими-ни йукотиш, оиланинг бузилиши, дустларидан айрилиш, фарзандларининг бегоналашуви).

Хулоса урнида шуни айтиш мумкин-ки, диккат етишмаслиги синдромли ва гиперактив болаларни уз вактида аниклаб, ушбу муаммони бартараф этиш кейинги ёш боскичларида келиб чикадиган ва бор-ган сари оFирлашиб, катталашиб борадиган

кийинчиликларнинг олдини олишга ёрдам беради. Юкоридаги маълумотлардан келиб чиккан х,олда, диккат етишмаслиги синдромли ва гиперактив болалар билан иш олиб боришда куйидагиларни тавсия килишимиз мумкин:

- диккат етишмаслиги синдромли ва гиперактив болаларнинг х,ар бир ёш даврида психик ва шахс ривожланишидаги эмоционал ва хулк-атвор сох,асидаги сифат узгаришларни урганиб бориш, ёш давридаги инкирозларни назорат остига олиш;

- болаларнинг психик тараккиёти, ривож-ланишини мунтазам кузатиб бориш, салбий бузилишларнинг олдини олиш, нуксонларни тузатиш ва бартараф этиш чораларини куриш;

- ушбу синдромли болаларни вактида аниклаб, психокоррекцион ва шаклланти-рувчи ишлар олиб бориш;

- синфдаги эмоционал мух,итни яхшилаш, низоли х,олатларнинг олдини олиш ва бартараф этиш йулларини ишлаб чикиш;

- диккат етишмаслиги синдромли ва гиперактив болаларнинг ота-оналари билан психологик тренинглар ташкил килиш ва маслах,ат ишларини олиб бориш;

- укитувчилар, ота-оналар ва мактаб маъ-муриятини ушбу синдром х,акидаги билим ва маълумотлар билан таъминлаш.

Адабиётлар:

1. Сиротюк А.Л. Синдром дефицита внимания с гиперактивностью. - М., 2002.

2. Нишонова З.Т., Аскарова Н.А. Болаларда диккат етишмаслиги психокоррекцияси. Услубий кулланма. - Т., 2011.

3. Синдром дефицита внимания и гиперактивности у детей и взрослых. 12 ноября 2009 года. // http://www.stressmc.ru.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.