Научная статья на тему 'Ғайриижтимоий хатти-ҳаракат ва қизиқишлар болалар ва ўсмирларда хулқ оғишини келтириб чиқарувчи омил сифатида'

Ғайриижтимоий хатти-ҳаракат ва қизиқишлар болалар ва ўсмирларда хулқ оғишини келтириб чиқарувчи омил сифатида Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
1180
91
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хулқ оғиши / ижтимоий-психологик муҳит / ижтимоий таъсир / ғайриижтимоий / хулқ-атвор / гуруҳий таъсир / ихтиёрий / ихтиёрсиз / англанган / англанмаган / хатти-ҳаракат / қизиқишлар / моддий қизиқишлар / deviations behavior / socio-psychological environment / social impact / anti-social / group effects / random / spontaneous / intentional / unintentional / installation (position) / interests / tangible interests.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Комилова М. О., Исканжанова Ф. К.

Мақолада ғайриижтимоий хатти-ҳаракат ва қизиқишларнинг болалар ва ўсмирларда хулқ оғишининг келиб чиқишига таъсири масаласи таҳлил қилинган. Хусусан, ғайриижтимоий хаттиҳаракатлар ва ижтимоий муҳит, дўстлар даврасининг болалар ва ўсмирларда хулқ оғишининг келиб чиқишига таъсири масаласи муҳокама этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANTISOCIAL POSITION AND INTERESTS AS A FACTOR OF DEVIATION BEHAVIOR AMONG CHILDREN AND ADOLESCENTS

The article analyzes the impact of anti-social position and interests in the emergence of deviant behavior among children and adolescents. In particular, the influence of social and psychological environment, and the behavior of their peers on the occurrence of deviation behavior among children and adolescents are considered.

Текст научной работы на тему «Ғайриижтимоий хатти-ҳаракат ва қизиқишлар болалар ва ўсмирларда хулқ оғишини келтириб чиқарувчи омил сифатида»

Комилова М.О.,

Тошкент тиббиёт академияси «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси; Исканжанова Ф.К.,

Тошкент тиббиёт академияси «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси

ГАЙРИИЖТИМОИЙ ХАТТИ-^АРАКАТ ВА КИЗИКИШЛАР БОЛАЛАР ВА УСМИРЛАРДА ХУЛК ОГИШИНИ КЕЛТИРИБ ЧИКАРУВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА

КОМИЛОВА М.О., ИСКАНЖАНОВА Ф.К. €АЙРИИЖТИМОИЙ ХАТТИ-ЦАРАКАТ ВА КИЗИКИШЛАР БОЛАЛАР ВА УСМИРЛАРДА ХУЛК О¥ИШИНИ КЕЛТИРИБ ЧИКАРУВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА

Маколада Fайриижтимоий хатти-х,аракат ва кизикишларнинг болалар ва усмирларда хулк оFишининг келиб чикишига таъсири масаласи тах,лил килинган. Хусусан, Fайриижтимоий хатти-х,аракатлар ва ижтимоий мух,ит, дустлар даврасининг болалар ва усмирларда хулк оFишининг келиб чикишига таъсири масаласи мух,окама этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: хулк оFиши, ижтимоий-психологик мух,ит, ижтимоий таъсир, Fайриижтимоий, хулк-атвор, гурух,ий таъсир, ихтиёрий, ихтиёрсиз, англанган, англанмаган, хатти-х,аракат, кизикишлар, моддий кизикишлар.

КОМИЛОВА М.О., ИСКАНЖАНОВА Ф.К. АСОЦИАЛЬНЫЕ УСТАНОВКИ И ИНТЕРЕСЫ КАК ФАКТОР ОТКЛОНЕНИЯ ПОВЕДЕНИЯ У ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ

В статье анализируются влияние асоциальных установок и интересов на возникновение девиантного поведение у детей и подростков. В частности обсуждены влияние социально-психологической среды и поведение сверстников на возникновение отклонение поведение у детей и подростков.

Ключевые слова и понятия: отклонения поведения, социально-психологическая среда, социальное воздействие, асоциальный, поведение, групповые воздействия, произвольный, непроизвольный, преднамеренный, непреднамеренный, установка, интересы, материальные интересы.

KOMILOVA M.O., ISKANJANOVA F.K. ANTISOCIAL POSITION AND INTERESTS AS A FACTOR OF DEVIATION BEHAVIOR AMONG CHILDREN AND ADOLESCENTS

The article analyzes the impact of anti-social position and interests in the emergence of deviant behavior among children and adolescents. In particular, the influence of social and psychological environment, and the behavior of their peers on the occurrence of deviation behavior among children and adolescents are considered.

Keywords: deviations behavior, socio-psychological environment, social impact, anti-social, group effects, random, spontaneous, intentional, unintentional, installation (position), interests, tangible interests.

V_/

Илмий маълумотларга кура, тайриижтимоий хатти-царакатларнинг психологик мазмун ва моциятида шахснинг цизицишлари цам ётади1. Цизицишлар инсон хулц-атвори ва унинг мазмунини белгилайди цамда шахснинг уз олдига цуйган мацсадларини амалга оширишда фаоллигини таъминлайди.

Шу боисдан айтиш мумкинки, Fайриижти-моий к,изик,ишлар болалар ва усмирларда хулк оFишининг келиб чикишида иштирок этади ва унинг амалга оширилиши учун узига хос ички куч, йуналиш вазифасини утайди. Бошкача килиб айтганда, Fайриижтимоий кизикишлар хулк оFишининг келиб чикишига таъсир курсатувчи ички куч сифатида намоён булиб, хулк оFишининг пайдо булишига таъсир килади х,амда унинг амалга оширилишига хиз-мат килади.

Тадкикотимизда (Ф.К.Исканжанова томо-нидан «Вояга етмаганларда хулк оFишининг ижтимоий-психологик муаммолари» мав-зусидаги докторлик диссертацияси юзаси-дан ишлаб чикилган «Вояга етмаганларда Fайриижтимоий хатти-х,аракатларнинг ихтиё-рийлик ёки бошка таъсирлар натижасида со-дир этилганликни урганиш» буйича ижтимоий-психологик суровномаси) Fайриижтимоий хатти-х,аракатларнинг ва кизикишларнинг болалар ва усмирларда хулк оFишининг келиб чикишига таъсирини урганиш максадида ишлаб чикилган ижтимоий-психологик суровномадан фойдаланилди.

Суровнома натижаларидан маълум булиши-ча, урганилган 93 нафар респондентларда 56,48% Fайриижтимоий хатти-х,аракатлар болалар ва усмирлар томонидан уз ихтиёрига кура содир этилган булса, 10,64%и тенгкурлари ёки бошкаларнинг таъсири натижасида, 8,24%и катталарнинг таъсирида, 4,39%и ота-она ва якинлари х,амда 11,84%и илгари судланган криминал хулкли кишилар таъсири натижасида содир этилганлиги кузатилди (1-жадвал).

Респондентларга берилган суровноманинг саволлари куйидагича булган:

1 Белкин А.С. Внимание, ребенок! Причины, диагностика, предупреждение отклонений в поведении школьников. - Свердловск, 1981. -С. 97-102.

1. Сен ноконуний хатти-харакатингни уз хохиш ва ихтиёринг билан амалга оширдим, деб хисоблайсанми? («Ха» ёки «Йук».)

2. Ноконуний хатти-харакатни амалга оширишда уртокларинг ёки тенгкурларингнинг таъсири бор деб хисоблайсанми? («Ха» ёки «Йук».)

3. Ноконуний хатти-харакатни амалга оши-ришингда катта ёшдаги кушнилар ёки бошка бировларнинг таъсири бор деб уйлайсанми? («Ха» ёки «Йук».)

4. Ноконуний хатти-харакатни амалга оширишда ота-онанг ва якинларингни таъсири бор деб уйлайсанми? («Ха» ёки «Йук».)

5. Сенинг танишларинг орасида илгари суд-ланганлар борми? («Ха» ёки «Йук».)

6. Ноконуний хатти-харакатни амалга ошири-шингда илгари судланган танишларингнинг таъсири бор деб уйлайсанми? («Ха» ёки «Йук».).

Суровнома натижаларидан маълум були-шича, болалар ва усмирлар Fайриижтимоий хатти-харакатларни содир этишда ташки таъ-сирларнинг урнини очик-ойдин тан олмаганла-ри намоён булди. Шунинг учун вояга етмаган-лар томонидан содир этилган Fайриижтимоий хатти-харакатларнинг ихтиёрий ёки бошка таъсирлар остида содир этилганлик холатини тах,лил килишда куз^атилган процессуал иш хужжатлари маълумотларидан фойдаланиш яхши натижа берганлигини алохида таъкидлаб утмокчимиз.

Олинган статистик маълумотларнинг кур-сатишича, республикамизда болалар ва усмирлар томонидан содир этилган Fайриижтимоий хатти-харакатларнинг чорак кисми катталарнинг иштироки ёки таъсири остида амалга оши-рилган2. Ушбу холат тахлил килинганда, вояга етмаганлар Fайриижтимоий хатти-харакатлари купинча катталарнинг кистови, таклиф ва ил-

2 Умаров Б.М. Узбекистонда вояга етмаганлар жиноят-чилигининг ижтимоий-психологик муаммолари. (Монография) - Т., 2008. -215-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

1-жадвал. Вояга етмаганларда гайриижтимоий хатти-х,аракатларнинг уз ихтиёри ёки бошк,а таъсирлар натижасида содир этилганлик курсаткичи (фоиз х.исобида)1

№ Таъсир этувчи омиллар 12-13 ёш 14-15 ёш 16-17 ёш Уртача

1 Х,еч кимнинг таъсирисиз, ихтиёрий равишда 54,8 57,0 55,6 55,8

2 Тенгкурлари таъсири остида 10,0 10,1 11,5 10,5

3 Катталарнинг таъсири остида 7,9 8,1 9,9 8,6

4 Ота-онаси ва якинлари таъсири остида 4,8 4,2 4,9 4,6

5 Делинквент хулкли, илгари судланган кишилар таъсири остида 11,7 12,3 10,4 11,5

6 Жавоб бермаганлар 10,8 8,2 7,7 8,9

тимослари хамда узаро келишув ва биргаликда спиртли ичимлик истеъмол килиш асосида содир этилаётганлигининг гувохи булдик.

Бундай Fайриижтимоий хатти-харакатлар-ни содир этиш нияти купинча, болалар ва усмирларда муайян вазиятларнинг таъсири натижасида тусатдан пайдо булганлиги куза-тилади. Бунга болалар ва усмирларнинг ёш ху-сусиятлари, яъни уларда катъий хаётий хатти-харакатларнинг мавжуд эмаслиги, ахлокий ва хукукий карашларнинг шаклланмаганлиги, таж-риба ва дунёкарашнинг етарли эмаслиги каби-лар сабаб сифатида хизмат килган. Шунингдек, усмирлик ёшига хос булган хиссий бекарорлик, KузFалувчанлик, таъсирланувчанлик хусусият-лари ва юзага келган муаммоли вазиятларни туFри бахолай олиш малакасининг етишмасли-ги хамда узида юзага келган уй ва ниятларни тезрок амалга оширишга булган интилишнинг кучлилиги уларда Fайриконуний харакатларни амалга ошириш туFрисидаги ниятнинг пайдо булишига олиб келган.

Бирок, унутмаслик керакки, муайян вази-ятлар ёки ташки таъсирларнинг барчаси хам болалар ва усмирларда Fайриижтимоий хатти-харакатларни амалга ошириш ниятининг пайдо булишига сабаб булиб хизмат килмайди. Качонки, усмир хулк-атвори ва характер хислат-ларидаги узгариш билан ташки таъсир уртасида якинлик, боFликлик юзага келса, Fайриижтимоий харакатларни амалга ошириш нияти пай-

1 Ф.К.Исканжанова томонидан «Вояга етмаганларда хулк оFишининг ижтимоий-психологик муаммола-ри» мавзусидаги докторлик диссертацияси юзасидан ишлаб чикилган «Вояга етмаганларда Fайриижтимоий хатти-харакатларнинг ихтиёрийлик ёки бошка таъсирлар натижасида содир этилганликни урганиш» буйича ижтимоий-психологик суровнома. Тадкикот 2014-2015 йилларда Тошкент шахри, Тошкент, Андижон ва ФарFона вилоятларида утказилган.

до булади. Fайриижтимоий ниятнинг пайдо булиши ва амалга оширилишига усмирларнинг шахсий интилиши ва кизикишлари хам таъсир курсатади. Баъзан кузатиладики, усмирнинг узи Fайриижтимоий харакатлар, криминоген гурухлар психологиясига иштиёкманд булади. Шунинг учун улар бундай Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хулкли усмирлар гурухини узлари излаб топадилар ва улар билан бирга булишга интиладилар. Ушбу гурухдаги мухит ва уларнинг фаолият максадлари усмир онги, хулк-атворига аста-секин сингиб установка (йуналиш берув-чанлик) вазифасини утайди. Бундай пайтда дастлаб усмирда Fайриахлокий ният ва максад пайдо булади ва охир-окибатда хулк оFиши келиб чикади.

Fайриижтимоий ва Fайриахлокий установка ва кизикишларнинг шаклланиши ва уларнинг баркарор, доимий тус олиши хилма-хил омил-лар, компонентларга боFлик булади. Хусусан, болалар ва усмирларда шахсий, катьий ижтимоий максад ва йуналишларнинг шаклланмаганлиги хамда бир-бирига карама-карши булган ички мотивларга эга булиш ва бир вактнинг узида хам ижтимоий зарарли, хам ижтимоий фой-дали фаолият билан шуFулланиш ва бошкалар Fайриижтимоий ва Fайриахлокий установкалар ва кизикишларнинг шаклланишига хамда унинг доимий тус олишига сабаб булади.

Болалар ва усмирларда Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хулкнинг шаклланишига муайян установкалар билан бир каторда, уларнинг кизикишлари хам узига хос тарзда таъсир курсатади. Кизикишларнинг Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хулкнинг шаклланишига таъсири хусусида фикр юритишдан аввал кизикишлар тушунчаси туFрисида, яъни, кизикишнинг объ-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

V_/

ектив ва субъектив жихатлари, психологик маз-муни туFрисида бироз тухталиб утмокчимиз.

Маълумки, кизикишлар ижтимоий ва психологик мазмунга эга булиб, ижтимоий-тарихий ривожланиш жараёни махсули сифатида на-моён булади. Кизикиш ижтимоий мухит шарт-шароитида жамоада, ижтимоий муносабатлар-да шаклланади хамда у шахс хохиш-иродаси ва онгига боFлик булмаган холда эхтиёжларни кондириш максадида муайян обектга йуналти-рилган булади. Бу кизикишнинг объектив мазмунга эга эканлигини курсатади. Бирок, кизикишнинг субъектив асоси хам мавжуд булиб, у киши фаолиятини йуналтирувчи, ундовчи мотив сифатида намоён булади. Шунингдек, кизикиш нафакат мазмун жихатдан, балки намоён булиш шакли буйича хам шахснинг психологик хусуси-ятларига боFлик булади. Гарчанд кизикишнинг объектив жихатлари белгиловчилик вазифаси-ни утаса-да, аммо унинг намоён булиши шахснинг субъектив хусусиятларига боFлик булади. Шунинг учун айтиш мумкинки, кизикиш объектив ва субъектив мазмунга эгадир ва шахснинг рухий олами билан узвий боFлик холда юзага келади ва намоён булади.

Кизикишнинг Fайриижтимоий ва Fайриах-локий харакатлар мотиви сифатидаги урнини урганиш жараёнидан аён буладики, вояга ет-маган ёшдаги хулк оFишига эга булган усмир уз кизикиши йуналтирилган объектнинг мазмун ва мохияти, унинг ахамиятини тулаконли англаб етмайди. Аммо ушбу объектга нисбатан булган эмоционал кизикиш усмирда турли хил карама-карши ёндашувларни келтириб чикариши мум-кин. Шу боисдан купинча усмирнинг кизикиши нотурFун, бекарор ва таркок характерга эга булиб, бирор-бир машFулот ёки предметга нисбатан узгарувчан куринишли ишкибозлик сифатида намоён булади.

Тадкикотимиз натижаларининг курсатишича, вояга етмаган ёшдаги Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хулкли усмирларнинг кизикиш-лари аксарият холларда нафакат бекарор, балки бир-бирини инкор киладиган характерга хам эгадир. Масалан «Буш вактингда нима билан шуFулланишни яхши курасан»? деб берил-ган саволга респондентларнинг «Китоб укиш билан машFул буламан» деб берган жавоблари

атиги 18,0%ни ташкил килган булса, «Укишга, билим олишга кизикасанми»? деб берилган саволга респондентларнинг бор-йуFи 16,4%и «кизикаман» деб жавоб берган. Ушбу холат уларнинг кизикишлари бир-бирини инкор эта-ётганлиги ёки бир-бирига унчалик туFри келма-ётганлигини курсатади. Чунки, 1-савол - китоб укиш билан шуFулланишга кизикиш курсаткичи 2-саволнинг билим олишга, укишга нисбатан булган кизикиш курсаткичидан анча фаркланади (2-жадвал).

Ушбу натижалардан куринадики, Fайриижти-моий ва Fайриахлокий хулкка эга булган бо-лалар ва усмирларда кизикишларнинг баъзан бир-бирини инкор этиш холати уларда ёш ортиб бориши билан камайиб борганлиги кузатилади.

Ушбу вазиятни тахлил килиб курадиган булсак, улардаги бундай холатни болалар ва усмирларнинг ёш хусусияти, муайян фаолият ёки предметга нисбатан булган кизикишларининг бекарорлиги, мукаррар хаётий позициянинг шаклланмаганлигига боFлаб тушунтириш туFри булади.

Болалар ва усмирларда кизикишларнинг намоён булиш курсаткичи куйидаги куринишларни хосил килди. Респондентларнинг 62,8%и «буш вактимда спорт билан шуFулланишни хуш кураман» деб жавоб берган булса, 19,2%и «хеч нарса билан шуFулланмайман», деб жавоб берган. Ёш даврига кура, спорт билан шуFулланишга нисбатан булган кизикиш ёш ортиб бориши билан ёркинрок намоён булиб борганлиги кузатилади. Масалан, 11-13 ёш даврида спорт билан шуFулланишга кизикиш 49,7%ни ташкил килган булса, 16-17 ёшда бу курсаткич 62,4%га тенг булган. Уз навбатида, респондентларнинг 19,2%и «хеч нарса билан шуFулланмайман» деб жавоб берганларининг гувохи буламиз. Уларнинг фикрича, «буш вактларини узлари хохлагандай, яъни кучада айланиб юриш, ичиш, чекиш, уFрилик, безорилик, боскинчилик килиш билан утказиш» уларга маъкулрок келар экан.

Юкоридагилардан хулоса килиб айтиш мумкинки, Fайриижтимоий хатти-харакатларга булган кизикиш болалар ва усмирларда жуда кам фоизни курсатади (19,2%). Колган кат-та кисми, яъни, 62,8 ва 18,0%и спорт ва китоб укиш билан шуFулланишга булган кизикишни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

2-жадвал. faйриижтимоий ва тайриахло^ий хулили болалар ва усмирларнинг ^изи^ишларини урганиш буйича утказилган ижтимоий-психологик суровнома натижалари (% х,исобида) 1

№ Саволлар 11-13 ёш 14-15 ёш 16-17 ёш Уртача

1 Буш вактингда нима билан шурулланишни яхши курасан?

а) спорт билан шурулланиш 49,7 57,6 62,4 56,6

б) бадиий китоб, газета ва журнал укиш 32,0 18,2 15,6 21,9

в) хеч нарса билан шурулланишни хуш курмайман 18,3 24,2 22,0 21,5

2 Укишга, билим олишга кизикасанми?

а) кизикаман 19,5 18,6 12,6 16,9

б) баъзан кизикаман 23,3 20,0 14,4 19,2

с) кизикмайман 57,2 61,4 73,0 63,9

3 Коллеж, лицей ёки олий даргохларда укишни, касб эгаллашни хохлармидинг?

а) хохлар эдим 55,2 37,2 40,4 44,3

б) билмадим 12,8 14,4 10,4 12,5

с) хохламайман 32,0 48,4 49,2 43,2

4 Ижтимоий фойдали мехнат билан шурулланишга кандай карайсан?

а) яхши 36,4 10,8 4,6 17,3

б) жавоб беришим кийин - 10,6 11,2 7,3

в) баъзан шурулланса булади 18,6 14,6 12,0 15,1

г) салбий 45,0 64,0 72,0 60,3

5 Эртанги хаётинг ёки турмушинг кандай булишини хохлардинг?

а) яхши 28,6 23,8 27,8 26,7

б) менга барибир 20,4 27,2 29,6 25,7

в) уйлаб курмаганман 51,0 49,0 42,6 47,5

6 Санъатга кизикасанми?

а) кизикаман 18,4 13,3 12,4 14,8

б) кизикмайман 67,2 67,4 78,0 70,9

в) билмадим 14,4 19,3 9,6 14,4

7 Ширин таом ва ширинликларни ёктирасанми?

а) ёктираман 86,2 79,8 61,4 75,8

б) унчалик эмас 12,2 17,3 24,2 17,9

в) ёктирмайман 1,6 2,9 14,4 6,3

8 Спиртли ичимлик ичиш ёки тамаки чекиш сенга ёкадими?

а) ёкади 10,7 20,3 56,8 29,2

б) унчалик эмас 14,8 16,0 24,7 18,5

в) ёкмайди 74,5 63,7 18,5 52,2

9 Чиройли, кимматбахо кийим кийишни ёктирасанми?

а) ёктираман 18,4 40,2 56,0 38,2

б) унчалик эмас 24,9 21,2 15,6 20,6

в) менга фарки йук 56,7 38,4 28,4 41,2

10 Мабодо уFирлик килганингда, энг аввало, нимани олган булар эдинг?

а) пулни 18,4 40,2 56,0 38,2

б) кимматбахо буюмларни 24,9 21,2 15,6 20,6

в) озик-овкат ва ширинликларни 56,7 38,4 28,4 41,2

1 Ф.К.Исканжанова томонидан «Вояга етмаганларда хулк, ofMon/iHi/mr ижтимоий-психологик муаммолари» мавзуси-даги докторлик диссертацияси тадкикотлари юзасидан ишлаб чикилган <^айриижтимоий ва Fайриахлокий хулкли болалар ва усмирларнинг кизикишларини урганиш буйича ижтимоий-психологик суровнома». Тадкикот 2014-2015 йилларда Тошкент шахри, Тошкент, Андижон ва ФарFона вилоятларида утказилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

V_/

намоён килмокда. Бу шундан далолат бера-дики, Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хулкка эга булган болалар ва усмирлар узларининг Fайриконуний харакатларига нисбатан булган кизикишларини яширишга харакат киладилар. Шунинг учун тадкикотимизда иштирок этган респондентларнинг гарчанд Fайриижтимоий ва Fайриахлокий харакатларга нисбатан кизи-кишлари даражаси паст булса-да, улар томо-нидан Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хара-катларнинг амалга оширилганлик холатини куришимиз мумкин.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, Fайриижти-моий кизикишларга эга булган болалар ва усмирларнинг барчаси хам Fайриижтимоий ва Fайриахлокий хатти-харакатларни амалга оширавермайди. Улар учун Fайриижтимоий кизикиш баъзан шунчаки бир кизикувчанлик куринишида намоён булганлиги кузатилади.

Fайриижтимоий харакатларга нисбатан кизикиши юкори булган болалар ва усмирларда хулк оFишининг келиб чикмаслигининг олдини олиш учун, энг аввало, улардаги Fайриижтимоий кизикишларга бархам бериш, уларда ахлокий, хукукий ва маънавий меъёрларга булган ижо-бий муносабатларни шакллантириш максадга мувофикдир.

Тадкикотларимиздан маълум булишича, болалар ва усмирларнинг Fайриижтимоий ва Fайриахлокий харакатлари шахс хусусияти ва ижтимоий вазиятларга боFлик холда ёки мод-дий бойликларга нисбатан кизикишларнинг таъсири остида содир этилади.

Моддий кизикишлар тадкикотимиз нати-жаларидан маълум булишича, болалар ва усмирларда ёш даврига кура турлича намоён булади. Масалан, 11-15 ёшда асосан «га-строномик», яъни озик-овкатга (ширинлик, конфет, музкаймок, ширин таом) нисбатан булган кизикиш ёркин ифодаланади. Буни суровномада «ширин таом ва ширинликни ёктирасанми?» деб берилган саволга 12-15 ёшли болаларнинг 86,2%и «ёктираман» деб, 1,6%и эса «ёктирмайман» деб жавоб берганлик-лари хам курсатиб турибди.

12-13 ёшда спиртли ичимликни истеъмол килиш ва тамаки чекишга нисбатан булган кизикиш бошка ёш даврига караганда анча кам

курсаткичга эга эканлиги кузатилди. Яъни, бу ёшда спиртли ичимлик истеъмол килиш ва тамаки чекишга булган кизикиш курсаткичи 10,6%га тенг булган булса, 16-17 ёшда кескин ошганли-ги, хусусан, 56,8%га кутарилганлигини курамиз. Шунингдек, бу ёшга келиб, яхши кийиниш ва кийим-кечакка нисбатан булган кизикиш хам нисбатан ошганлиги кузатилади (48,2%).

Юкоридагилардан келиб чикиб, болалар ва усмирларда Fайриижтимоий ва Fайри-ахлокий хулкнинг келиб чикишида моддий кизикишларнинг етакчилик килиши ва уларнинг намоён булиши улар шахсининг индивидуал-психологик хусусиятларига боFлик равиш-да юзага келганлиги кузатилади. Шу бо-исдан бундай кизикишни шакллантирувчи шарт-шароитлар ва омилларни тадкик килиш Fайриижтимоий кизикишларнинг олдини олиш-да мухим ахамият касб этишини таъкидлаб утиш уринлидир.

Шунингдек, вояга етмаган болалар ва усмирларнинг тарбиясига салбий таъсир курсатувчи ота-оналарни аниклаб, махалла йиFинларида мухокама килиш, уларга жамоатчилик таъсири-ни утказиш, лозим холларда ушбу ота-оналар би-лан тегишли профилактик тадбирларни утказиш ва махалла фаолларидан бирини уларга бирик-тириш; хукукбузарлик, жиноят килишга мойил ва тарбияси оFир булган вояга етмаганларни аниклаб, уларнинг кизикишлари, иктидорларига караб уларни хар хил тугаракларга жалб килиш; махалла фаолларининг вояга етмаганлар хулк оFишининг олдини олиш ишларида махалла, мактаб, оила хамкорлигини таъминлашга эри-шиш; вояга етмаганларни махалла жамоатчилик ишлари, турли хил тадбирлар, махалла ижтимоий хаётига кенг равишда жалб этиш; махаллада истикомат килаётган вояга етмаганларнинг буш вактларини кандай утказаётганликларини мактаб, ота-оналар билан хамкорликда на-зорат килиш; моддий-маиший шароитнинг етарли эмаслиги вояга етмаганларда жиноят-чилик хулкининг келиб чикишига таъсир этишини хисобга олиб, бундай оилаларга махаллий хокимият, ижтимоий таъминот идоралари ва хайрия жамFармалари томонидан моддий ёр-дамлар бериб туришни ташкил этиш максадга мувофик булади, деб уйлаймиз.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

Адабиётлар:

1. Белкин А.С. Внимание, ребенок! Причины, диагностика, предупреждение отклонений в поведении школьников. - Свердловск, 1981. -С. 97-102.

2. Змановская Е.В. Девиантология (психология отклоняющегося поведения). 4-ое издание. - М., 2007. -С. 285.

3. Умаров Б.М. Узбек оилавий тарбиясидаги айрим нуксонлар. // «Халк таълими», 2003, № 2. -55-57-б.

4. Умаров Б.М. Узбекистонда вояга етмаганлар жиноятчилигининг ижтимоий-психо-логик муаммолари. (Монография) - Т., 2008. -34-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.