Научная статья на тему 'Ўсмирлик даврида юзага келадиган агрессив хулқни психологик коррекция қилиш имкониятлари'

Ўсмирлик даврида юзага келадиган агрессив хулқни психологик коррекция қилиш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
6523
513
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
агрессия / фрустрация / ижтимоий вазият / деструктив мотивлаштириш / оила / эмоционал танглик / «агрессор» / «қурбон» / aggression / frustration / social situation / destructive motivation / family / emotional rigidity / «aggressor» / «victim»

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Халимова М. В., Шобдурахимовa У. Т.

Мақолада ўсмирлик даврида агрессив хулқ кўринишларининг таснифи, коррекцион имкониятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AT THE ADOLESCENCE STAGE, OPPORTUNITIES THE SUFACIAG AGGRESSIVE BEHAVIOR

The is discussed in the article classification of aggressive behavior in juvenile period and correction opportunities.

Текст научной работы на тему «Ўсмирлик даврида юзага келадиган агрессив хулқни психологик коррекция қилиш имкониятлари»

24 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Халимова М.В.,

Андижон давлат университети «Психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент; Шобдурахимова У.Т.,

Андижон давлат университети педагогика-психология таълим йуналиши 3-боск.ич талабаси

УСМИРЛИК ДАВРИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН АГРЕССИВ ХУЛКНИ ПСИХОЛОГИК КОРРЕКЦИЯ КИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

ХАЛИМОВА М.В., ШОБДУРАХИМОВА У.Т. УСМИРЛИК ДАВРИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН АГРЕССИВ ХУЛЦНИ ПСИХОЛОГИК КОРРЕКЦИЯ КИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Маколада усмирлик даврида агрессив хулк куринишларининг таснифи, коррекцион им-кониятлари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: агрессия, фрустрация, ижтимоий вазият, деструктив мотив-лаштириш, оила, эмоционал танглик, «агрессор», «курбон».

ХАЛИМОВА М.В., ШОБДУРАХИМОВА У.Т. ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ КОРРЕКЦИИ АГРЕССИВНОГО ПОВЕДЕНИЯ В ПОДРОСТКОВОМ ВОЗРАСТЕ

В статье освещены классификация и коррекционные возможности агрессивного поведения в подростковом возрасте.

Ключевые слова и понятия: агрессия, фрустрация, социальная ситуация, деструкция, мотивация, семья, эмоциональное возбуждение, «агрессор», жертва».

XALIMOVA M.V, SHOBDURAHIMOVA U.T. AT THE ADOLESCENCE STAGE, OPPORTUNITIES THE SUFACIAG AGGRESSIVE BEHAVIOR

The is discussed in the article classification of aggressive behavior in juvenile period and correction opportunities.

Keywords: aggression, frustration, social situation, destructive motivation, family, emotional rigidity, «aggressor», «victim».

Агрессия деструктив табиатга эга булган индивидуал биологик ёки ижтимоий хулц куринишидир. Агрессив цолатнинг келиб чициши биологик ва ижтимоий психологик омилларга эга булиб, уни бошцара олиш цобилиятига жуда кам инсонларгина цодирдирлар.

Агрессия атамаси лотин тилидан олинган булиб, «адд^Ь> - «тажовуз килмок» маъноси-ни англатади. Психологияда «агрессия» атама-сига нисбатан турли ёндашувлар мавжуд булиб, Х.Дельгадо, А.А.Басс, Л.М.Семенюк, Г.Паренс, А.Бандура, Р.Уолтерс, Ю.Можгинскийлар то-монидан агрессия салбий бахрланади1. Шу билан бир каторда агрессияга нисбатан ижо-бий ёндашувлар х,ам мавжуддир. Жумладан, Л.Бендер агрессияни инсоннинг уз-узини на-моён килишга интилишидир, деб таъкидлайди. Мотивлаштириш нуктаи назаридан, Л.Бендер агрессияни ихтиёрий ва инструментал турлар-га ажратади.

Ихтиёрий агрессия инсоннинг бошка бир кишига англанган тарзда зарар етказиши х,исобланади.

Инструментал агрессияда инсон уз ол-дига бошкага зарар етказишни максад килиб куймайди. Бу агрессия юзага келган вазият-ни х,ал этишда бошка усулни куллашга им-кон булмаган х,олда юзага келади. Р.Бэрон и Д.Ричардсонлар агрессияни курбонга нисбатан максадли равишда зарар етказишдир, дея таърифлаганлар2.

Эрих Фромм куйидаги агрессия турлари-ни ажратади3:

Уйин агрессияси инсон томонидан узи-даги чакконлик малакаларини атрофдаги-ларга намойиш килиш максадида амалга оширилади. Бу турдаги агрессияда нафрат, бузFунчилик каби деструктив максадлар куйилмайди.

1 Агрессия в подростковом возрасте. - Санкт-Петербург: «Питер», 2007; Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и условия его коррекции. - Воронеж: «Научная книга», 2010.

2 Бэрон Р., Ричардсон Д. Психология человеческой агрессии. - М.: «Вузовская книга». -С. 147.

3 Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. -

М., 1994. -С. 126.

Реактив агрессия уз х,аёти, эркинли-ги, ^урури, узининг ёки бошканинг моддий бойлигини х,имоя килиш максадида амалга оширилади. Эх,тиёжлар, истаклар фрустра-цияси намоён булади:

• рашк ва худбинлик;

• касос;

• ишончнинг йуколиши (х,аётга, севгига, якин инсонларига).

Компенсатор агрессия - зуравонлик, де-структивлик - х,аётда узи учун мух,им булган долзарб эх,тиёжлар кондирилмаслиги х,олат-ларини компенсация килиш:

• садизм (бошкани уз хукми, иродасига буйсундириш);

• некрофилия;

• сурункали зерикиш ва депрессия.

Р.Бэрон ва Д.Ричардсон агрессивликнинг

ривожланишига олиб келувчи шахс хусуси-ятларини куйидагича ифодалаган:

• импульсив хулк куринишларининг намоён булишига мойиллик, эмоционал таъ-сирчанлик - дискомфорт, уз-узидан коник-маслик, озорланиш х,ислари, психологик кулайликнинг йукотилиши;

• турли уй-фикрларга берилиш (инструментал агрессия), диккатнинг бузилиши (эмоционал агрессия);

• душманлик ёндашуви - барча стимул-ларни уларнинг табиатидан катъий назар узи учун хавфли, деб кабул килиш4.

Агрессия турлари куйидагилардан иборат.

Жисмоний агрессия - бошкани куркитиш-дан тортиб, туFридан-туFри жисмоний куч ишлатиш, унга жисмоний ва маънавий оFрик етказиш.

Билвосита агрессия - бошка инсонга зарар етказиши мумкин булган ахборотларни таркатиш (миш-миш, калака килиш ва х,оказо),

4 Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. / Пер. с англ. С. Ме-леневская, Д. Викторова, С.Шпак. - Санкт-Петербург: «Питер», 2001. -С. 142.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

уз-узидан айнан бошка инсонга каратилмаган холда агрессиянинг намоён булиши (мушти билан столни уриш, эшикни такиллатиб ёпиш ва бошкалар).

Вербал агрессия - салбий хисларни баки-риш, жанжал килиш, сукиш, хакоратлаш, тахдид ва бошка усуллар оркали билдириш. Арзима-ган кузтовчи таъсирга хам куполлик, терслик, эмоционал кузталиш билан жавоб бериш.

Т.Г.Румянцева, И.Б.Бойко агрессияни ижти-моий хулк куриниши деб хисоблайдилар. Бу борада агрессияни келтириб чикарувчи икки холат тавсифланади:

- курбон учун вазиятлар натижаси хафвли деб хисобланганда;

- кабул килинган ижтимоий меъёрларга амал килинмаганда1.

Шахс хусусиятлари эмоционал танглик холатларида якколрок намоён булади. Шу-нинг учун психологлар индивидни фрустрация жараёнида урганишга алохида эътибор каратадилар.

Тадкикотчилар агрессияни келтириб чикарувчи сабабларга субъектив омиллар: тарихий хотира, касд олиш удумлари, ай-рим диний окимлар (фанатизм, экстремизм Fоялари), оммавий ахборот воситалари (айникса, телевидение), айрим сиёсатчилар-нинг индивидуал ахлокий жихатларининг бевосита таъсир этиш имкониятларини таъ-кидлайдилар.

Усмирлик агрессияси муаммоси узок вакт мобайнида ёпик булган мавзулар сираси-га киритилганлиги боис, етарли даражада урганилмаган мавзулардан бири хисобланади.

Агрессия усмирларда юзага келган ижтимоий вазият, ходисалар устидан узига хос назо-рат килишнинг макбул усули сифатида кабул килинади.

F.Б.Шоумаров фикрига кура, усмирлик дав-рининг отир, мураккаб давр эканлиги куплаб психологик, физиологик, ижтимоий омиллар билан ботлик. Бу даврда ривожланишнинг барча жихатлари: жисмоний, аклий, ахлокий, ижтимоий ва шу кабиларнинг мазмун-мохияти

1 Румянцева Т.Г., Бойко И.Б. Понятие агрессии и агрессивности в подростковом возрасте. - Минск: «Университетское», 2002. -С. 72.

хам узгаради. Бу даврда усмир хаёти, рухияти, организмининг физиологик жараёнлари, унинг ижтимоий холатида жиддий узгаришлар со-дир булади. Аксарият вазиятларда уларда бир-бирига карама-карши булган турли хил холатлар кузатилади2.

Усмирларда агрессивликнинг шаклла-нишига катор шахс хусусиятлари таъсир килади:

- тарбиянинг мувозанатлашмаган шакл-лари: уз-узига хаддан зиёд паст бахо бериш, юкори даражада импульсивлик, спиртли ичимлик ва гиёхванд моддалар истеъмол килиш, компьютер уйинларига тобелик, таваккалчиликка тайёрлик холатлари, уз-узини химоя килиш хисларининг чегаралан-ганлиги;

- хулкий омиллар: уз вактини максадсиз утказиш, мактабдаги дарсларни сабабсиз колдириш, узлаштириш даражасининг паст-лиги, эрта жинсий алокаларга киришиш ва хоказо;

- ижтимоий омиллар (ОАВнинг психологик таъсири, жамиятдаги удум ва маросим-лар, ота-онанинг хулкий бузилишларга эга эканлиги, оила ижтимоий мавкеининг паст-лиги, тарбиячиларнинг узгариши (угай ота, угай она ва хоказо);

- усмирнинг хулкий оFишлар шаклланган дустлар билан якин ижтимоий алокаларни урнатиши (таклид феномени);

- ички оилавий низолар (ота-онанинг аж-рашиши, иккинчи никохдаги фарзандлар, усмирнинг узлаштиришига ота-она томони-дан усмир кобилиятлари, кизикишлари ино-батга олинмаган холда хаддан зиёд юкори талабларнинг куйилиши.

Дисфункционал оилаларда тарбия-ланаётган усмирларда агрессив хулк куринишларининг шаклланиши эхтимоли функционал оилаларда тарбияланаётган оилалардаги усмирларга нисбатан юкори

2 Шоумаров F.Б. Оила психологияси. - Т.: «Ук,итувчи», 2000. -24-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

эканлиги аникланган Оилада усмир эркин-ликларини х,аддан зиёд чеклаш, ёки аксин-ча, ота-она томонидан сурункали бефарклик х,ам агрессив хулк куринишларининг шакл-ланишга олиб келади2. Агрессив хулк оилада усмирнинг эркинликлари х,аддан зиёд чега-раланганда ёки унга х,аддан зиёд эркинлик-лар берилганда х,ам шаклланиши мумкин.

Агар усмир оилада барча эх,тиёжларининг тезлик билан кондирилишига урганиб кол-ган булса, тенгдошлари жамоасида унинг эх,тиёжларига тускинлик килганларга нисба-тан агрессив муносабат билдиради. Оилада эмоционал инкор этилганлик х,олатларида х,ам усмирлар агрессив хулк куринишлари билан узларига эътиборни каратишга х,аракат киладилар. Ота-онанинг усмир хулкидаги узгаришлар сабабини излаши юзага келган муаммоларни конструктив тарзда х,ал эти-ши асосида амалга оширилиши максадга мувофик. Агар усмирнинг оила аъзолари мунтазам тарзда узаро низолар, бакириклар оркали таъсир утказиш асосида муаммола-рини х,ал этишга урганган булсалар, бошка ижтимоий вазиятда усмир айнан узини шун-дай тутишга интилади;

- шахсий муаммолар (физиологик ва психологик характердаги муаммоларнинг келиб чикишига сабаб булувчи усмирларда жин-сий ривожланиш хусусиятлари - пубертат даври хусусиятларининг намоён булиши);

- узининг ташки куринишидан норози булиш - «Терзит комплекси» (катталар томонидан ноадекват идрок килиниши). Усмир узини катталардек х,ис этишида унга болалар каби муносабатда булиш ёкмайди;

- усмирдаги тафаккурнинг танкидийлиги - катталар х,атти-х,аракатига нисбатан шубх,а билан караш, уларда урнатилган ахлокий меъёрларга нисбатан эътироз х,исларининг шаклланишга олиб келади;

1 Агрессия в подростковом возрасте. - Санкт-Петербург: «Питер», 2007. -С. 43; Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и условия его коррекции. - Воронеж: «Научная книга», 2010. -С. 72.

2 Шоумаров F.Б. Оила психологияси. - Т.: «Ук,итувчи», 2000. -24, 43-б.

- усмирга нисбатан маълум бир ижтимоий тамFаларнинг босилиши (укитувчилар томонидан усмирнинг узлаштира олмаслиги, тарбиясизлиги, у билан гаплашиш бефойда-лигини таъкидлаш);

- ижтимоий омиллар (жамиятда муаммоларни куч ишлатиш оркали х,ал этилиши х,акидаги Fоясининг урнатилганлиги, мак-таблардаги укув синфларнинг х,аддан зиёд тулалиги, мактабдан х,аддан зиёд чарчаш, асабийлашиш).

Агрессив хулк шаклланишида «агрессор» ва «курбон» роллари ажратилади.

Усмирлардаги хулкий куринишларни А.Бандура, Р.Уолтерслар «пассив меланхолия» ва «агрессив х,имояланиш» деб атаб, «агрессор» ва «курбон»лар мавкеининг ал-машиб туриши х,акида фикрларни билдир-ганлар3.

Норвегиялик психолог Д.Олвеус «агрес-сор»лар ва «курбон»ларнинг типик хулкий куринишлари таснифини келтирган4.

Мактабдаги «агрессорлар» тенгдошлари ва катталарга нисбатан узларини юкори ту-тадилар, рух,ий оFрикка нисбатан оFрикни х,ис этмайдилар, узларини доминант тутади-лар, юзага келган низоли вазиятларни жис-моний куч ишлатиш оркали х,ал этадилар. Бу купрок УFил болаларда кузатилади.

«Агрессорлар» аффект х,олатларида уз-узини етарли даражада идора эта олмай-дилар. Узларини тенгдошларига нисбатан кучлирок х,ис этиб, узларидан кучсиз булганларни «курбон» сифатида танлайди-лар.

Тарбиявий ишларни ташкил этишда нафакат «агрессорлар», балки «курбонлар» х,ам педагог ва психологлар эътиборини та-лаб килади. Яъни ушбу тоифадаги усмирлар «ижтимоий аутсайдер» атамаси билан ном-ланади. Ушбу усмирлар пассив ва намойиш-корона турларга ажратилади. Пассив тип-даги «курбонлар» босик, х,адиксировчи,

3 Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. / Перевод с англ. - М.: «Апрель Пресс», 1999.

4 Олвеус Д. Влияние семейного положения на детскую агрессивность - Воронеж: «Научная книга», 2004. -С. 52.

куркок буладилар. Одатда, уларда уз-узига паст бахо бериш, узларини куримсиз, кучсиз деб бахолаш кузатилади. Уларга нисбатан та-жовуз жараёнида йиFлайдилар, кочадилар. Мактабда, махаллада уртоклари кам булади.

Иккинчи гурух намойишкорона типдаги-лар учун «агрессорлар»га хос булган хусу-сиятлар намоён булади. Бу усмирларда бир вактнинг узида агрессия ва куркиш холатлари намоён булиши асосида импульсив, агрессив хулк куринишлари билан улардаги куркиш ва хавотирланиш холатлари биргаликда намоён булиши, доимий тарзда курашга тайёр-лик холатлари кузатилади. Узларининг хулки билан улар атрофдагиларнинг норозилиги, агрессивлигини жалб киладилар. Бир томон-дан, хулки билан атрофдагиларнинг агрессив муносабатларини узларига жалб килсалар, бошка томондан куч ишлатиш усули оркали муаммоларни хал этишга мойил буладилар. Ушбу тоифадаги усмирларни тенгдошлари, катталар ёктирмайдилар.

Агрессивлик уз-узидан пайдо буладиган холат эмас. Куп холларда психологик муаммоларни хал этишда ожизлик холатлари таъ-сирида шаклланади:

Чарчаш. Агар усмир хаддан зиёд чарчаган булса, психик агрессия психик ресурс имко-ниятлари чекланганлиги окибатида шаклла-нади.

Уз-узини негатив идрок этиш. «Мен ёмон одамман. Шунинг учун узимни шун-дай тутаман». Тобора ёмонлик хисси усмир учун чукур, маълум бир хатти-харакатни бажаришга психофизиологик тайёрлик хо-лати - установкага айланади. Бу тоифадаги усмирларда арзимаган, юмшок танкид хам психик оFрикнинг шаклланишига олиб ке-лади.

Агар усмир инсонлар билан муносабат-ларда салбий тажрибага эга булса, у эртарок химояланишга интилади. Куп холларда унинг хаётий тажрибасида шунга ухшаш холатлар учраган, узи учун хавфли деб хисоблаган ва-зиятдан химояланишга харакат килади.

Усмирда ижтимоий мухитдаги инсонлар билан якин эмоционал муносабат-лар урнатилмаганлиги, узини химоясиз

хисоблаши хавотирланиш даражасининг ортишига олиб келади.

Усмирлар агрессияси муаммосини урга-ниш бевосита оммавий ахборот воситала-ри, видеофильмлар оркали берилаётган курсатувлар узига хос таклид феномени сифатидаги ахамиятини урганишни талаб килади.

Хулкий агрессив холатлар усмирларда якин эмоционал муносабатларга нисбатан эхтиёжлари фрустрацияси окибатда келиб чикади. Бу вазиятда агрессия атрофдагилар унга буйсуниши, унинг истакларини сузсиз бажариши, яъни узи истаган эътибор ва хокимиятга эришишнинг нисбатан осон усули булиб куринади. Албатта, узини-узи намоён кила олмаган ва фрустрация холатида булган барча одам хам агрессив харакатларни амалга оширавермайди. Бунда биологик омил-лар билан бир каторда турли ижтимоий омил-лар, тарбия ва мухитнинг шахс шаклланишида-ги урни, инсоннинг турли деструктив, салбий психологик-манипуляцион таъсирларга тушиш хусусиятларини хам инобатга олиш зарур.

Агрессив хулкли усмирлар одатда куйи-даги хисларга эга буладилар:

• улар атрофдагилардан душманлик муносабатларини кутадилар;

• узларининг душманлик холатларини етарли даражада бахолай олмайдилар;

• узларининг муаммоларида атрофдаги-ларни доимий тарзда айбдор деб топади-лар;

• муаммоли вазиятларни хал этиш усулла-ри уларда чегараланган;

• узларининг хисларини сузлар билан камдан-кам холларда ифодалайдилар, купрок харакат килишга интиладилар. Хавотирланиш холатлари даражаси куп холларда юкори даражада булади;

• узларининг хатти-харакатлари окибат-ларини кам уйлайдилар;

• эмоциялар интенсивлиги ортиш хусуси-ятига эга: хафа булиш урнини нафрат эгал-лайди;

• уларнинг эмпатик кобилиятлари паст булиб, атрофдагиларнинг хис-туЙFуларига бефаркдирлар;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

• дустликдан кура касос ва устунликни афзал курадилар;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• узаро келишувлар, муросага камдан-кам холларда келадилар;

• улар ракибининг кечинмаларига бе-фаркдирлар; тенгдошлари томонидан улар-нинг муносабатлари нотуFри деб бахоланган холатлар уларни кизиктирмайди;

• агрессив хулк уларнинг фикрича яхши натижаларга эга булишни таъминлайди, яъни уларга нисбатан агрессияни чегара-лайди, деган фикрга эгалар.

Усмирлик агрессиясини келтириб чика-рувчи сабабларни аниклаш, уларнинг эмо-ционал кечинмалари, хисларини тушуниш, улар билан олиб бориладиган психологик коррекция имкониятларини белгилаш им-конини беради.

Усмирга низоли вазиятларда бошкача усуллар билан хал этиш имкониятларини ту-шунтириб бера олиш зарур.

Усмирларда агрессия холатлари намоён булганда психологлар билан маслахатла-шиш, улар билан утказиладиган тарбиявий жараёнда узларининг х,атти-х,аракатларини мувофиклаштиришни талаб килади. Шуни ёдда тутиш керакки, агрессив хулк, аввало, усмирлардаги салбий эмоционал холатлар таъсирида шаклланади. Шунинг учун катта-лар, аввало, узларидаги салбий эмоционал холатларни бошкара олишлари зарур. Бу билан усмирга инсоннинг узини-узи бошкара олиши куп холларда ижтимоий вазиятни яхшилашнинг энг макбул усули эканлигига урнак курсатадилар.

Бу борада агрессив хулк куринишлари-нинг намоён булиши холатларида кескин вазиятни юмшатиш, усмирнинг шахсига хурмат билан караш талаб этилади. Бундай холатларда умуман кулланилиши мумкин булмаган холатларни таъкидлаб утамиз1:

- овозни кутариш, та^дид килиш;

1 Агрессия в подростковом возрасте. - Санкт-Петербург: «Питер», 2007. -С. 41; Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. / Пер. с англ. С.Меленевская, Д.Викторова, С.Шпак. - Санкт-Петербург: «Питер», 2001. -С. 142; Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и условия его коррекции. -Воронеж: «Научная книга», 2010. -С. 83.

- тазйик утказиш;

- норозилигини бакирик билан билди-риш;

- агрессив юз ва тана х,аракатларидан фойдаланиш;

- мазах,, калака килиш;

- усмир шахсига ёки унинг якинлари, дустларига нисбатан салбий фикр;

- жисмоний куч ишлатиш;

- низоли вазиятга бегоналарни жалб килиш;

- узининг хаклигини тинмай таъкидлаш;

- ахлокий мавзуларда узундан-узок сух-батлар утказиш;

- жазолаш ёки жазолаш билан куркитиш;

- усмирни тенгдошлари билан таккослаш, унинг бошкаларга нисбатан заиф жихат-ларини таъкидлаш;

- усмирга босим утказиш;

- уз харакатларини оклаш максадида му-кофот ваъда килиш.

Айрим холларда юкорида келтирилган холатлар киска муддатга усмир хулкини узгартириши мумкин. Лекин кейинги салбий окибатлари агрессив хулк куринишларига кура кучли булган салбий холатлар шаклла-нишга олиб келиши мумкин.

Узаро муносабатлардаги тушунмовчи-ликларни агрессия вазиятида эмас, балки вазият юмшагандан сунг узаро мухокама килиниши тавсия этилади. Лекин бу борада мухокамани узок муддатга чузиш хам мумкин эмас. Бегоналарнинг иштироки тавсия этил-майди. Сухбат объектив, кучли эмоционал холатларга берилмаган тарзда утказилиши максадга мувофик. Сухбат жараёнида усмирнинг салбий хулки окибатларининг нафакат атрофдагилар, балки узи учун хам хавфли булган жихатларини атрофлича мухокама килиш зарур.

Усмирлик даври хусусиятлари шундай-ки, усмир узининг нохаклигини тан олиш-га кийналади. Атрофдагиларнинг унинг хулкини салбий бахолаши унга кучли таъ-сир курсатади. Шунинг учун сухбат жараё-ни нихоятда эхтиёткорликни талаб килади. Бундай вазиятларда психологлар сухбатни усмир шахсини психологик шикастланти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

ришдан саклаган холда олиб борилиши нихоятда мухимлигини уктирадилар. Бу бо-рада усмирнинг хатти-харакатларини кес-кин салбий бахолаш мумкин эмас. Имкон кадар унинг салбий жихатларини минимал тарзда таъкидлаб куйиш зарур (масалан, «Сен уни хафа килмокчи эмасдинг. Сенинг ниятларининг бошкача эди»). Сухбат жа-раёнида усмирни уз фикрингизга албат-та кушилишини талаб килиш мумкин эмас, усмирга унинг нуктаи назарини айтишга имкон бериш, узаро келишувга келиш шартла-рини хамкорликда шакллантириш зарур.

Усмирга жазо беришдан олдин «Унинг хулкини узгартириш керакми ёки келтир-ган муаммолари учун жазолаш керакми?» деган саволни куйиш зарур. Усмир узини нима учун жазоланганлигини тушуниши ке-рак. Унга нисбатан куйилган талаблар аник, холис, лекин куп булмаслиги, мухими, унинг имкониятлари даражасида булиши зарур. Бу талабларга катталар узлари хам риоя килишлари максадга мувофик булади.

Айрим холларда усмир уни жазолашла-ри адолатсиз эканлигини таъкидлаб, эъти-роз билдириши мумкин. Бундай холатда

катталар узларини идора эта олишлари, уз навбатида, усмирга нисбатан агрессия бил-дирмасликлари зарур. Жазолашнинг кескин булмаган холда, катъий, аник ифодаланиши усмирга уни жазолашга хакли эканлигингиз-ни англатади.

Низоли вазият хал этилганда жазоланиш хам тугайди. Бундан кейин усмирга килган хатоларини таъкидлаш асло мумкин эмас. Усмир агрессиясини бартараф этишнинг энг макбул усули катталарнинг уз-узларини бошкара олишлари, сабр-токат билан усмирга макбул йулларни курсата билишла-рига боFлик. Бундай холатларда биргаликда бирор-бир фаолиятни бажариш тавсия эти-лади.

Агар усмир хатти-харакатлари атрофдаги-лар хаёти ва саломатлиги учун жиддий хавф туFдирса, у муайян бир давр ичида узгаришларга мойиллик билдирмаса, психиатрга мурожаат этиш зарур. Чунки бу холатларда бош мияда-ги узгаришлар натижасида агрессия узини-узи назорат килишнинг йуколиши синдромининг окибати сифатида юзага келган булиб, жамият учун хавф туFдириши мумкин.

Адабиётлар:

1. Агрессия в подростковом возрасте. - Санкт-Петербург, «Питер», 2007.

2. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. / Перевод с англ. - М.: «Апрель Пресс», 1999.

3. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. / Пер. с англ. С.Меленевская, Д.Викторова, С.Шпак. - Санкт-Петербург: «Питер», 2001. -С. 142, 147.

4. Берковиц Л. Агрессия и агрессивное поведение. - Воронеж: «Научная книга», 2004. -С. 80.

5. Бэрон Р., Ричардсон Д. Психология человеческой агрессии._- М.: «Вузовская книга», 2001. -С. 71, 72.

6. Змановская Е.В. Девиантология: (Психология отклоняющегося поведения). -Санкт-Петербург: «Питер», 2011. -С. 71.

7. Румянцева Т.Г., Бойко И.Б. Понятие агрессии и агрессивности в подростковом возрасте. - Минск: «Университетское2, 2002. -С. 72.

8. Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и условия его коррекции. - Воронеж: «Научная книга», 2010. -С. 72, 83.

9. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. - М., 1994. -С. 126.

10. Шоумаров F.Б. Оила психологияси. - Т.: «Укитувчи», 2000. -24, 43-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.