Научная статья на тему 'Бўлажак педагоглар ўқув фаолияти мотивларининг ижтимоий-перцептив кўникма ва малакалар шаклланишига таъсири'

Бўлажак педагоглар ўқув фаолияти мотивларининг ижтимоий-перцептив кўникма ва малакалар шаклланишига таъсири Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
270
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Педагогик перцепция / идентификация / рефлексия / касбий шаклланиш / мотив / мотивация / Pedagogical perception / identification / reflection / professional formation / motive / motivation

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Турғунбоева Азизахон Ғуломовна

Ушбу мақолада бўлажак педагоглар ўқув фаолияти мотивларининг ижтимоий перцептия шаклланиши билан боғлиқлик омиллари ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF EDUCATIONAL ACTIVITIES OF FUTURE TEACHERS ON SOCIALLY-PERSPECTIVE SKILLS

This article highlights the factors of dependence of the motives of future teachers’ educational activities with the formation of social perception

Текст научной работы на тему «Бўлажак педагоглар ўқув фаолияти мотивларининг ижтимоий-перцептив кўникма ва малакалар шаклланишига таъсири»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

БУЛАЖАК ПЕДАГОГЛАР УЦУВ ФАОЛИЯТИ МОТИВЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПЕРЦЕПТИВ КУНИКМА ВА МАЛАКАЛАР ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИРИ

Тургунбоева Азизахон Гуломовна

НамДУ

Аннотация: Ушбу мацолада булажак педагоглар уцув фаолияти мотивларининг ижтимоий перцептия шаклланиши билан бозлицлик омиллари ёритилган

Калит сузлар: Педагогик перцепция, идентификация, рефлексия, касбий шаклланиш, мотив, мотивация.

ВЛИЯНИЕ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ НА СОЦИАЛЬНО-ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАВЫКИ

Тургунбоева Азизахон Гуломовна

НамГУ

Аннотация: В этой статье освещены факторы зависимости мотивов учебной деятельности будущих педагогов с формированием социальной перцепции.

Ключевые слова: Педагогическая перцепция, идентификация, рефлексия, профессиональное формирование, мотив, мотивация.

INFLUENCE OF EDUCATIONAL ACTIVITIES OF FUTURE TEACHERS ON SOCIALLY-PERSPECTIVE SKILLS

Turgunbaeva Azizaxon Gulomovna

NamSU

Abstract: This article highlights the factors of dependence of the motives of future teachers' educational activities with the formation of social perception.

Key words: Pedagogical perception, identification, reflection, professional formation, motive, motivation.

Укув фаолияти мотивлари деганда укув фаоллиги намоён булишига сабаб булувчи барча омиллар: э^тиёжлар, максадлар, установкалар, бурч хдсси, кизикишлар ва бошкалар тушунилади. Мотив ва мотивация билан боглик

ПШЛ^^И 246 http://oac.dsmi-qf.uz

муаммолар хориж психологлари Э.Торндайк, З.Фрейд, С.Томпсон, Г.Розенфельд, Г.Ханникатт, Р. Вудвордс, Ж.Брунер, Э.Кейрон тадкикотларида уз ифодасини топди.

Г.Розенфельд укиш мотивацияси характерининг шаклланишида куйидаги омилларни курсатиб утган.

1. Таълим олиш учун укиш.

2. Маълум кизикишларсиз шунчаки укиш.

3. Ижтимоий идентификация учун укиш.

4. Муваффаккиятга эришиш ёки муваффаккиятсизликдан кочиш учун укиш.

5. Мажбурлаб ёки куркканидан укиш.

6. Умум кабул килинган меъёрларга ёки ахлокий мажбуриятларга асосланган укиш.

7. Хдётда максадга эришиш учун таълим олиш.

8. Ижтимоий максадларга, талабларга ва кадриятларга асосланган таълим.

Ж.Брунер хам укиш мотивлари масаласига бошкачарок ёндашади. У

узининг "Укув жараёни" номли китобида укувчининг реал, етарли даражада узок давом этадиган укиш жараёнида вужудга келадиган муаммоларини амалий ва назарий томонларини эътироф этган.

Ж.Брунер факат укишни мотивациялаш, яъни хар доим хам укиш жараёнига ундовчи, англанган омиллар хакидагина эмас, шу билан бирга, укувчининг мотивлари хакида хам фикр юритади. Гарчи унинг фикрлари умумий характерда булса хам, улардаги айрим йуналишлар диккатга сазовордир. Бу биринчи навбатда, укиш жараёнида билиш характеридаги мотивларнинг ахамияти ва янги нарсани билишдан пайдо буладиган ички каноат хисси, химоя масалаларининг куйилишидир. Шуни эътироф этиш керакки, ушбу ички каноат хисси кейинчалик билим олишга йуналтирилган ижобий мотивация билан уйгунлашиб кетади.

Мураккаб укув материалини узлаштиришда ички мотивнинг мойиллик уйготувчи куч сифатидаги ахамияти катта, дейди Ж.Брунер. Масалан, мавзу урганилиши жихатидан канчалик кенг булса, укувчи шунчалик куп аклий "рагбатлантириш" (материални тушуниш ва уз имкониятлари доирасини кенгайтириш маъносида) олиши керак, ана шунда у кейинги мавзуни етарлича кизикиш билан урганишга киришади. У рагбатлантириш ёки жазолаш борасида укув жараёнининг шаклларини ва уларнинг узига хос характерли томонларини урганади. Олимнинг хулосасидан шу фикр келиб чикадики, укувчиларни укишга мажбур килувчи укиш мотивлари укиш фаолиятидан ташкарида булган мотивлар билан белгиланади. Бу пайтда таълим жараёнидан укиш фаолиятига нисбатан мойиллик мотивлари ролини доимо ошириб бориш талаб этилади.

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

Америкалик психологларнинг консерватив окими вакиллари томонидан мотив ва мотивация муаммоси бошкачарок, яъни хулк-атвор мотивлари талкин килинади. Бу мотивлар бевосита билимни эгаллаш максадида, ташки мотивлар шаклида булиши мумкин. Бунга мисол килиб, мактаб укувчиларининг уз иши учун яхши бахо олишга, обру козонишга булган интилишларини курсатса булади.

Психоаналитик концепция доирасида мотивларнинг келиб чикиши уларнинг ички (тугма) ёки ташки (кейин узлаштириб олинган) мотивларга ажратилиши хал килувчи омил булиб хисобланади. Масалан, Э.Деси ички мотивларни тугма, инсон тугилишига хос булган мотивлар, деб таърифлайди. Унинг фикрича, хамма инсонлар узини-узи бахолашга нисбатан дифференциаллашмаган зарурият билан тугиладилар.

С.Л.Рубинштейн: "Мотивация - бу психика оркали амалга ошувчи детерминантадир" деб хисобласа, К.В.Мадсен: "Мотивация - бу хулкка йуналтирилган куллаб-кувватловчи омилларнинг йигиндисидир",- деб таъкидлайди. Хрзирги укувчилар мактабга жуда катта потенциал имкониятга эга булиб келадилар. Лекин бу имкониятлар реал кучга, шахс хусусиятига айланиши ва уларга асосланиб, бола "одам булишни урганиши" учун максадга каратилган, тарбияловчи, тахсил берувчи, шакллантирувчи, ривожлантирувчи педагогик-психологик жараён керак.

Таълим-тарбия жараёни укувчиларнинг потенциал имкониятларига ва эхтиёжларига мос келиши учун бу жараённинг кандай ташкил этилиши кераклиги хакида гап кетмокда. Бошкача айтганда, бошлангич синф укувчиларининг мактаб хаёти купёклама, эмоционал бой, уларнинг функционал кучлари ва кобилият нишоналарини интенсив ривожланишга рагбатлантирадиган куч булиши керак. Бу борада П.Я.Гальпериннинг аклий харакатларни боскичма-боскич таркиб топтириш назарияси кизикиш уйготади. Мазкур назария А.Н.Леонтьевнинг аклий харакатларни таркиб топтириш жараёнининг узига хос хусусиятлари хакидаги гоялари замирида ривожлантирилган. Бу назарияга мувофик шахснинг онтогенезда таркиб топишида харакатлар интериоризацияси руй бериб, унда ташки харакатларнинг аста-секин ички, аклий харакатларга айланиш жараёни кечади.

Шуниси равшанки, укувчи имкониятларини аниклаш ва уларни юзага чикаришдаги самарадорлик укитувчининг махоратига, унинг вактида ёрдамга келиши, укувчи билан хамкорлик муносабатини урнатиш кобилиятига боглик. Албатта, узлаштирилиши учун билиб олиш, ирода, эмоционал куч- гайрат сарфланадиган укув материалисиз бутун психика сохалари максад сари ривожлана олмайди. Бу укув материалини болага ташкаридан келтириб берилади, унинг мазмуни олдиндан маълум булади. Шу маънода таълим

жараёнида мажбур этиш характери бор: муайян кучларни харакатга келтириш ва уларнинг карор топишини йулга солиш учун укувчи зарур билим ва махоратларни узлаштириб олиши керак. Бирок таълим жараёни укувчининг ички ривожланишига ёрдам бериши учун шу кучлар билан укув материали уртасидаги нисбат кандай булиши керак?

Энг аввало, укув материали, бир томондан, ривожланишнинг актуал даражасига мос булиши, иккинчи томондан, бу даражадан узоклаштирилган, яъни мураккаблик жихатидан ундан ортик булиши керак. Акс холда, ривожланиш заминидан махрум булиб колади. Агар укувчига тавсия этилаётган укув-билиш вазифалари унинг кучига тенг булса, унда укувчининг бу кучлари ривожда давом этишга туртки (импульс) олмайди. Лекин кандай килиб укувчи уз кучидан ортик укув материалини узлаштириб олади? Уз кучини сафарбар килиб, укув материалини узлаштиришга йуналтириш учун унинг курби келмайди, буни кандай килишни билмайди. Мана шунда педагогнинг укувчи билан укув материали уртасидаги воситачилик роли тушунарли булиб колади. Айнан укитувчи укувчининг урганилаётган материални тушунишига, англаб олишига, бунга боглик иш усулларини билиб олишига ёрдам беради. Укувчилар узлаштириши керак булган укув материалининг методик ишланмасидан келиб чикиб, укитувчи укувчиларнинг укув фаолиятини бошкариш тизимини белгилаб олади. Бунда агар укувчининг ички кучлари ривожланиш тенденциялари хисобга олинмаса, унга мураккаблиги ортикчарок материал берилса, унда бу билимларга ва укитувчига нисбатан салбий муносабат хосил килади. Тушунтириш (иш методикаси) укув материалига ва укувчининг кучларига мос булмаган такдирда хам шундай хол юз бериши мумкин.

Шундай килиб, мотив ва мотивацияга олимлар томонидан берилган таърифларнинг куплигига карамасдан, биз купрок мотивни хатти-харакатга ундовчи куч сифатида тушуниш тарафдоримиз.

Олимлар мотивларни таснифлашда унинг мохиятини кандай тушунишларига караб ажратганлар. Шахснинг турли эхтиёжларига кура: мотивлар биологик ва ижтимоий турларга ажратилган. Ижтимоий мотивлар уз навбатида узини-узи хурмат килиш мотиви, узини-узи намоён килиш мотиви, муваффаккиятга эришиш мотиви, фаолиятга интилиш мотиви, муваффакиятсизликдан кочиш мотиви каби турларга булиш мумкин.

Мотивларни таснифлашда бошка бир йуналиш - инсон томонидан курсатиладиган фаоллик турига кура: мулокот, уйин, укиш, касбий, спорт, ижтимоий мотивларга ажратиш мумкин. Бу ерда мотивнинг номланиши фаоллик турига кура белгиланади.

Шундай килиб, келтирилган маълумотлар укув мотивациясининг роли мухим ахамиятга эга эканлигидан дарак беради. Бу уз навбатида ижтимоий-психологик ва педагогик фанларни ривожланишида мухим омиллардан бири сифатида намоён булади.

Тадкикот ишининг навбатдаги тажриба-синов ишларида ижтимоий-перцепция ривожланиши ва булажак мутахассислар укув фаолиятининг етакчи мотивлари уртасидаги алокадорликни аниклаш максадида синалувчилар билан Т.И.Ильина томонидан таклиф этилган "Олий талим муассасасида таълим олиш мотивацияси" урганиш методикаси утказилди.

Куйида келтирилган маълумотлар 1-курс гуманитар йуналиш талабаларида касбни эгаллаш мотивлари, билим олиш ва диплом олиш мотивлари хатто 4-курс талабаларининг курсаткичига нисбатан хам юкори эканлиги маълум булди. Гуманитар йуналишнинг 1- курс талабаларида билим олиш мотивлари урта арифметик киймати 7,02 га, касбни эгаллаш мотивлари 7,5 га хамда диплом олиш мотивлари 6,6 га тенг. Аник фанлар йуналишининг 1 -курс талабаларининг касбни эгаллаш мотивлари тенгдошлариникига нисбатан паст даражада ифодаланмокда, икки йуналиш талабаларининг натижалари орасидаги фарк ахамиятли.

Т.И.Ильинанинг "Олий таълим муассасасида таълим олиш мотивацияси"

методикаси буйича натижалар киёсий тахлили

Курслар Укув фаолияти мотивлари

билим олиш касбни эгаллаш диплом олиш

мотивлари мотивлари мотивлари

1- курс гум. (n=75) 7,02 7,5 6,6

1-курс аник фанлар (n=75) 5,9 6,5 5,6

T 3,95*** 3 28*** 3,56***

4-курс гум. (n=75) 7,1 6,6 6,3

4-курс аник. (n=73) 6,9 6,9 6,5

T -1,16 -0,95 -1,09

1- курс (n=150) 6,46 7 6,1

4- курс (n=148) 7 6,75 6,4

T 1,52 -1,39 -1,34

Изох: * p<0,10; ** p<0,05. ; *** p<0,01

Аник фанлар йуналишининг 1- курс талабаларида билим олиш мотивлари урта арифметик киймати 5,09 га (t=3,95; р<0,01), касбни эгаллаш мотивлари 6,5 га га (t=3,28; р<0,01), хамда диплом олиш мотивлари 5,6 (t=3,56; р<0,01) га тенг. Демак, гуманитар йуналишнинг 1- курс талабалари умумтаълим мактабларида хам фан асосларини яхши узлаштирган, куп китоб укиган дунёкараши кенг, ракобатбардош мутахассис булиш учун албатта чукур билим олиш хамда

каръера килиш, хаётда уз олига куйган максадларига эришиш учун диплом олиш зарурлигини чин дилдан хис килган, бунинг учун тинмай харакат килаётган, изланаётган талабалардир. Шундай килиб, булажак мутахассиснинг шаклланишида олий таълимда тахсил олиш мотивлари маълум маънода роль уйнайди. Биз тадкикот утказган талабаларда 1- курсда аник фанлар йуналишларига караганда гуманитар йуналиш талабаларида билимларни эгаллаш, касбни эгаллаш ва диплом олиш мотивлари аник йуналишлар талабаларига нисбатан кучлирокдир. Лекин битирувчи курс талабаларида укиш мотивлари кисман сусаяди, лекин улар орасида ахамиятли фарк аникланмади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ильин Е.Т. Мотивация и мотивы. - СПб.: изд-во Питер, 2000. 512 с.

2. Иванов А.Н. Влияние некоторых индивидуально-психологических особенностей на процесс общения: Автореф. . канд. психол. наук. - М.: МГУ,1985. - 24 с.

3. Калин В.К. Классификация волевых качеств эмоционально воловьи регуляция поведения и деятельности. Симферополь 1983.

4. Камитеевская Е.Р, Леонтьев Д.А. Пути становления самодетерминации личности в подростковом возрасте . Восп.психол 2006 №3. с49-55.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.