Научная статья на тему 'Девиант хулқ-атворли ўсмирлар билан педагогик фаолият олиб боришда ўқитувчи мулоқот маданиятининг ўрни'

Девиант хулқ-атворли ўсмирлар билан педагогик фаолият олиб боришда ўқитувчи мулоқот маданиятининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3344
237
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хулқ-атвор / хатти-ҳаракат / девиант / генетик / детерминлик белгилар / нутқ маданияти / ахлоқ / рефлекс / характер / Шарқ маданияти / индивидуал хусусият / муомала / фикр-мулоҳаза / муҳит / поведение / действие / девиант / генетический / детерминантные признаки / культура речи / мораль / рефлекс / характер / культура Востока / индивидуальные особенности / обращение / высказывания / среда

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Усмонов Элбек Маматқодирович, Қурбонова Юлдуз Мўйдиновна

Мақолада вояга етмаган ёшларнинг хатти-ҳаракати жамиятда қабул қилинган ижтимоий тартиб-қоидалардан четга чиқиши, уларга риоя қилмаслик ва феълида шу хислатлари бор ўсмирлар билан ишлашда ўқитувчи мулоқот маданияти қанчилик муҳим роль ўйнаши ҳамда ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида алоқаларни мустаҳкамлаш ҳақида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ КУЛЬТУРЫ ОБЩЕНИЯ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ В ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ С ПОДРОСТКАМИ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ

В статье рассматривается проблема наличия у несоверошеннолетних молодых людей действий, выходящих за рамки принятых в обществе социальных правил, несоблюдения этих правил; раскрывается важная роль культуры общения учителя с такими подростками, а также укрепления взаимоотношений между ними.

Текст научной работы на тему «Девиант хулқ-атворли ўсмирлар билан педагогик фаолият олиб боришда ўқитувчи мулоқот маданиятининг ўрни»

Усмонов Элбек Маматкодирович,

Кукон давлат педагогика институти «Маънавият ва маърифат» ва ик,тидорли ёшлар билан ишлаш булими услубчиси; Курбонова Юлдуз Муйдиновна,

Кукон туризм ва сервис коллежи тарих фани укитувчиси

ДЕВИАНТ ХУЛК-АТВОРЛИ УСМИРЛАР БИЛАН ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТ ОЛИБ БОРИШДА УКИТУВЧИ МУЛОКОТ МАДАНИЯТИНИНГ УРНИ

УСМОНОВ Э.М., ЦУРБОНОВА Ю.М. ДЕВИАНТХУЛЦ-АТВОРЛИ УСМИРЛАР БИЛАН ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТ ОЛИБ БОРИШДА УКИТУВЧИ МУЛОЦОТ МАДАНИЯТИНИНГ УРНИ

Маколада вояга етмаган ёшларнинг хатти-х,аракати жамиятда кабул килинган ижтимоий тартиб-коидалардан четга чикиши, уларга риоя килмаслик ва феълида шу хислатлари бор усмирлар билан ишлашда укитувчи мулокот маданияти канчилик мух,им роль уйнаши х,амда укитувчи ва укувчи уртасида алокаларни мустах,камлаш х,акида тухталиб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: хулк-атвор, хатти-х,аракат, девиант, генетик, детерминлик белги-лар, нутк маданияти, ахлок, рефлекс, характер, Шарк маданияти, индивидуал хусусият, муо-мала, фикр-мулох,аза, мух,ит.

УСМОНОВ Э.М., КУРБОНОВА Ю.М. РОЛЬ КУЛЬТУРЫ ОБЩЕНИЯ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ В ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ С ПОДРОСТКАМИ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ

В статье рассматривается проблема наличия у несоверошеннолетних молодых людей действий, выходящих за рамки принятых в обществе социальных правил, несоблюдения этих правил; раскрывается важная роль культуры общения учителя с такими подростками, а также укрепления взаимоотношений между ними.

Ключевые слова и понятия: поведение, действие, девиант, генетический, детерминантные признаки, культура речи, мораль, рефлекс, характер, культура Востока, индивидуальные особенности, обращение, высказывания, среда.

USMONOV E.M., КиRBONOVA U.M. ROLE OF CULTURE OF COMMUNICATION OF THE TEACHER IN PEDAGOGICAL ACTIVITY WITH TEENAGERS OF DEVIANT BEHAVIOUR

There is considered in the article issues of deviant behavior of teenagers, their activity which do not much the socially adopted rules, as well disclosed importance of cultural communication between teachers and pupils and deals with strengthening their relationship.

Keywords: behavior, action, deviant genetic, determinant signs, culture of speech, moral, reflex, character, east culture, individual features, appeal, expressions, environment.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

Маълумки, инсоният тарихининг дастлабки даврларида ижтимоий девиантлик ва хулц-атвор омшининг юз бериш жараёнлари ахлоцсизлик сифатида царалган ва асосан диний меъёрлар орцали тартибга солинган.

Турон заминда истик,омат к,илувчи халк,лар х,ам к,адим-к,адимдан ижтимоий девиантлик х,олатларига салбий муносабат билдирганлар ва ушбу муносабат зардуштийлик, будда ва к,адимги Турон улкасида мавжуд бошк,а диний таълимотларда акс этган.

Урта аср мусулмон Шарк,идаги комусий аллома Абу Наср ал Форобий Аристотель изи-дан бориб, фалсафани икки кисм - назарий ва амалийга булади х,амда ахлокшуносликни амалий фалсафага киритади. Ахлокий меъёр-лардан 0Fиш масалалари унинг «Фозил одам-лар шах,ри» асарида алох,ида курсатиб утилган.

Буюк ватандошимизнинг фикрича, «...инсонга уни гузал амаллар килиш учун йуналтирадиган одат мах,сули булмиш етук хулк, лозим. Хулкнинг яхшилиги хатти-х,аракатларда меъёр кай даражада саклангани билан боFланади. Форобий баъзилар ута лаззатга берилиши, ейиш-ичиш ва аёлга ружу куйиши туфайли жуда бушашиб кетади, иродаси йуколади, дейди. Бутун кучини уз нафсига сарфлайдиган кишида улугворлик тубанликка хизмат кила бошлайди, яъни фикрлаш кобилияти Fазаб ва эх,тирос кучлари хизматида булади, бу кучлар-нинг х,аракати эса ейиш-ичиш х,амда шах,воний нафсни кондиришга баFишланади»1.

Ахлок илми ва умуман, ижтимоий х,амда табиий фанларда чукур из колдирган буюк аждодларимиздан бири Абу Райх,он Беруний-дир. Беруний уз асарларида инсонлар ва халк,-ларнинг ижобий ёки салбий урф-одатлари, хулк,-атворининг шаклланишида табиий мух,итнинг х,амда георафик омилларнинг ах,а-миятини курсатиб беради. Бу эса кейинчалик социология ва криминологияда географик йуналиш номини олган х,амда ижтимоий девиантлик х,олатларининг пайдо булиши ва шаклланишида географик омилларни мух,им деб х,исобловчи йуналишга асос булиб хизмат килади.

1 Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. Nodir va dono fikrlar. - T.: «O'zbekiston milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 2004. -8-b.

Урта асрларнинг м^уллар боскинига кадар булган даврларида биз юкорида куриб утган комусий алломалардан ташкари Махмуд аз-Замахшарий, Фахриддин ар-Розий, Ах,мад Яссавий, Абдух,олик Fиждувоний, Имом Исмоил ал-Бухорий, Нажмиддин Кубро каби унлаб мутафаккирлар ахлок илмининг назарий ёки амалий сох,аларида фаолият курсат-дилар. Бу х,акида укитувчи ёки укувчилар улар х,аёти ва фаолиятига доир илмий манбаларга мурожаат килиб, янада батафсил маълумот-лар олишлари мумкин. Темур ва темурийлар даври илм-фан ва маданият тараккиётининг олтин даври сифатида х,анузгача жах,онни х,айратга солиб келмокда. Бу даврда юзлаб комусий олимлар, буюк шоирлар ва санъат-корлар етишиб чикди. Улар орасида улуF узбек шоири Алишер Навоий алох,ида ах,а-миятга молик. Унинг асарларидаги нафакат юксак бадият, балки фалсафий-ахлокий карашлар х,ам х,анузгача узининг маънавий-ахлокий кадриятларини йукотган эмас.

«Девиант хатти-х,аракатлар» тушунчаси вояга етмаган ёшларнинг хатти-х,аракати жамиятда кабул килинган ижтимоий тартиб-коидалардан четга чикиш деган маънони бил-диради ва ушбу тартиб-коидаларга риоя килмаслик ва уларни бузиш билан характер-ланади2.

Девиант хатти-х,аракат, айникса, вояга етмаганлар учун хосдир. Ушбу даврда вояга етмаган ёшларнинг шахсий хислатлари шакл-ланади, унинг уз-узини англаши, дунёни билиши карор топади. Бирок шахснинг шакл-ланиши ва ривожланиши мураккаб жараён булиб, узига хос кийинчиликлар ва оFишлар, ички карама-каршиликлар х,амда ижтимоий х,аётдаги турли вазиятларга куника олмаслик-лар билан кечиши мумкин. Девиант харак-терга эга булган ёшлар купинча таълим муас-сасасидаги дарсларга бормайдилар, уйдан кочиб кетадилар, дайдилик киладилар, тилан-

2 Асадов Ю., Мусурманов Р. Усмирлар девиант хатти-харакатининг ижтимоий-психологик хусусиятлари. - Т.: «Сано-стандарт», 2011. -8-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

чилик билан шуFулланадилар, спиртли ичим-ликлар ичадилар, тамаки ва гиёхвандликка ружу куядилар. Натижада конунбузарликка мойил булиб, жиноятга кул урадилар.

Биз бир фикрни бошкаларга тушунарли килиш учун онгли равишда гап тузамиз, унинг кандай тузилиши хакида уйлаймиз, энг муваф-факиятли ибора ва таърифлар кидирамиз. Уйига келган х,ар кандай суз ва гапларни уйламасдан ёзиб кетаверган киши ёзма нуткни яхши эгаллаган хисобланмайди. Уз фикр ва максадини муваффакиятли, аник ва мантикий ифода килиш учун уйлаб ёза оладиган киши-гина ёзма нуткни тула эгаллаган хисобланади. Ёзма нуткни эгаллаш оFзаки нуткнинг хам сифатли, аник ва силлик булишига ёрдам беради1.

Шу билан бирга биз нутк оркали узаро туFри ва одобли муомала килишни хам урганиб олишимиз зарур. Масалан, сухбат жараёнида жуда хам баланд овоз билан шошилиб, сузларни тартибсиз ёки мазмунан аник булмаган килиб гапириш ёки бир гапни кайтаравериш, бошканинг гапини булиш, гапни айтиб булишини кутмай ва нима гапи-раётганига эътибор бермасдан уз сузини давом эттиравериш нутк маданияти, яъни бошкалар билан нутк туфайли маданий ало-када булиш малакасининг йуклигини билди-ради. Одоб билан гапира билиш тарбия оркали вужудга келади.

«Шахсни шакллантириш, бошкалар билан алокаси, генетик, детерминлик белгилари ва оилавий тотувлигини кандай тарбилаш мум-кин? - Бу муаммо. Бу муаммони хал этиш учун психологик билим ва методларга таяниш лозим»2.

«Суз - мантикли хотира фикрларни эслаб колиш хамда кайта айтиш билан характерла-нади. Хотиранинг бу типи нутк билан бевосита боFлик, чунки одамлар фикрларини сузлар ёрдамида нутклари билан ифодалайдилар. Бу турдаги хотиранинг узига хос хусусиятлари таълим жараёнида эътиборга олинади. Фикр-нинг яхширок эслаб колинишига эришиш учун

1 Ахмедова М., Мелибоева Р. Нутк психологияси. - Т.: «Chashma Print» МЧЖ 2014. -91-6.

2 Nishonova Z., Qarshiyeva D. Eksperimental psixologoya. - Т.: «Fan va texnologiya», 2007. -8-b.

образли нутк, суз охангларидан кенг фойда-ланилади»3.

Фикримизча, укитувчининг фаолияти учун энг мухим нарса — муомаланинг конуният-лари, унинг ривожланиши туFрисидаги психологик билимлар, куникмалар ва кобилиятларни эгаллашдир.

Касбий муаммони муваффакиятли равишда шундай ечиш мумкинки, качонки укитувчи укувчилар (талабалар) билан хамкорлик фао-лиятига самарали кириша олса, шахсни шакл-лантиришнинг максади ва вазифаларига жавоб берувчи узаро таъсир, узаро тушу-нишни йулга куя билса, факат мана шундагина педагогик муомала амалга ошади, холос.

Педагогик муомала - укитувчининг укувчи (талаба)ларга таъсир утказиш усулларининг муайян тизимини акс эттириш воситасидир:

- х,амкорлик иштирокчиларининг узаро ахборот алмашинуви;

- турлича коммуникатив воситалар ёрдамида укитувчи томонидан укувчи (талаба)лар билан узаро таъсир ва узаро муносабатларни ташкил килиш;

- муайян максадни дастурий асосда амалга оширишни ривожлантириш ва утказиш функ-циясини бажариш кабилар4.

Педагогик фаолиятда муомала, биринчи-дан, укув фаолиятини якка тарзда бажариш-нинг воситаси; иккинчидан, тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий-психологик тизими; учинчидан, таълим ва тарбиянинг муваффа-киятини таъминловчи укитувчи билан укувчи (талаба)лар узаро муносабатининг муайян тизимини ташкил килишнинг самарали усули; туртинчидан, укувчи (талаба) индивидуалли-гини такомиллаштириш, истеъдодини карор топтириш имконини берувчи жараён экан-лиги; бешинчидан, якка фаолиятни «субъект-субъект» сифатида руёбга чикариш асоси х,исобланади.

Педагогик муомала деганда, фикримизча, укитувчи ва укувчи (талаба)лар жамоасининг узаро таъсир утказиш малакаси, усули ва тизими англашиб, унинг мох,ияти узаро ахборот алмашиш, таълимий, тарбиявий таъсир

3 Абдуллаев Ю., Х,амидова Г.М., Васиев И.В. Хукукий психология мукаддимаси. - Т.: «Ибрат», 1998. -21-б.

4 Fозиев Э^., Мелибаева Р.Н. Ижтимоий психология. -Т.: «Шах,ризода», 2009. -25-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

килиш, узаро тушунишга эришув ва уни таш-кил этиш тушунилиши максадга мувофик.

Муомала жараёнида унинг максадга мувофик амалга ошишини таъминлаш учун ижтимоий назорат ва ижтимоий конун-коида-лар мухим ахамиятга эга. Ижтимоий назорат-нинг психологик механизми сифатида уч мухим таъсир воситаси иштирок этади: маъкулламаслик, коралаш ва жазолаш.

Укувчи ёки талабанинг мотивацион, эмо-ционал, иродавий, когнитив ва регулятив хатти-харакати иштирокчиси (мулокотдош) томонидан маъкулланса, узаро алока уз-узи-дан барбод булади, чунки мазкур жараён ижтимоий равишда хукм суриб турувчи конун ва коидаларга тубдан зиддир. Худди шу боис-дан ижтимоий таъсир утказишнинг бир воситаси сифатида бундай хулк-одоб маъкулла-нмайди, натижада муомала иштирокчиси фикр алмашиш имкониятидан махрум килинади.

Муомала жараёнида укувчи ёки талаба хулки ижтимоий конун-коидалар маромига зид келса, у холда унинг иштирокчилари ижтимоий назоратчи вазифасини бажариб, мулокотдош хатти-харакати кораланади, эъти-роз, танбех, эслатиш каби воситалар ёрдамида таъсир утказиш билан чекланади.

Мулокотдошнинг фикрлаши, фахм-фаро-сати, одоби ва ахлоки ижтимоий, этнопсихо-логик, миллий кадриятлар, умумбашарий мезонларга мутлако карама-карши булса, у холда ижтимоий назорат вазифасини бажа-рувчи муомала катнашчилари муайян таъсир-чан восита куллаб, уни жазолайдилар. Жазо-ланган муомала катнашчисига шахсий хатти-харакати, мулокот мароми, услуби ижтимоий кабул килинган мезонларга зид эканлиги, миллий кадрият, маънавият ва рухият меъё-рига мос эмаслиги каттик огохлантирилади, муайян одатларга риоя килиш зарурати катьий равишда уктирилади.

Муомала кезида одоб (такт), одоблилик мухим ахамиятга эга булиб, одатда муваф-факиятли кечишини таъминлайди, унинг асо-сий вазифалари (ахборот алмашув, узаро таъсир, узаро бир-бирини идрок килиш) туFри амалга ошишини идора килиб туради. Хар кандай фикр билдирилганда ёки узатилганда мулокотдош кандай кабул килаётганлигини

фахмлаб туриш, ташки куринишларининг узгаришига эътибор бериш, узр сураш, тавозе билан мурожаат килиш эвазига муомала одоби ундаб турилади. Муомала жараёнида баъзи бир хатти-харакат, уйланмай билдирил-ган фикр, ортикча имо-ишора одобсизликни келтириб чикариши мумкин. Одобсизлик эса низоли вазият, карама-каршилик, зиддиятли холатни келтириб чикаради. Бунинг натижа-сида муомала, фикр алмашув узининг вазифасини низоли, хатто аффектив вазиятга бушатиб бериш холлари кузатилади.

Педагогик муомалада психологик алока урнатиш алохида ахамиятга эга, чунки укувчи (талаба) билан шахслараро муносабат иккита мухим омил, яъни узаро хурмат, узаро ишонч негизида курилади. Бунда укитувчи укувчи (талаба)нинг хукуки, мажбурияти (макоми), унинг мактаб, жамоат жойлари, оилада бажа-радиган роли нимадан иборат эканлигини диккат марказидан четга чикармаслиги лозим.

Укитувчининг укувчи (талаба)ларга таъсир утказиш самараси (самарадорлиги) унинг катъиятлиги ва талабчанлиги фазилатларида намоён булади. Кушимча шаклда, у узига хам ута талабчан булмоFи, шахсий намунаси билан табиий равишда нуфуз, обру, эътибор козон-MOFИ жоиз.

Муомала жараёни ва хамкорлик фаолия-тида укитувчининг укувчи (талаба)ларга таъсир утказиши натижасида уларда:

• узини узи ва узгаларни хурмат килиш;

• узини узи ва бошкалар фаолияти, хулкини бахолаш;

• узини узи ва узгаларни назорат килиш;

• узини узи англаш ва узгаларни тушуниш;

• узини узи бошкариш (хам билиш фаоли-ятида, хам хулк-атворида);

• узини узи такомиллаштириш ва янги фазилатларни эгаллаш;

• вокелик махсулини олдиндан башорат килиш шаклланади1.

Дустона муомала укувчи (талаба) билан укитувчи уртасида билимларнинг пухта узлаштирилишни таъминлайди ва мукаммал шахсий фазилатларни таркиб топтиришга хиз-мат килади.

1 Fозиев Э^., Мелибаева Р.Н. Ижтимоий психология. -Т.: «Шахризода», 2009. -26-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

Муомала жараёнида мотивация, x1ис-туЙFу, шахсга оид, билишга тааллукли, бошкарув хусусиятли низолар, карама-каршиликлар, зиддиятли холатлар, вазиятлар вужудга келиши мумкин. Уларнинг аксарияти енгил ечимга эга булиши билан бирга олдини олиш имконияти хам мавжуддир. Шунга карамасдан, муомала ва шахслараро муносабатларда укувчи (талаба) билан укитувчи уртасида турли даражадаги айрим низоли холатлар учраб туради:

• укитувчи билан укувчи (талаба) уртасида фикрий якдилликнинг йуклиги;

• фойда, наф туFрисидаги ижтимоий муам-мода шахсий фикрий карама-каршилик мав-жудлиги;

• айрим маъновий тусикка эгалик;

• нарса ва ходисаларнинг шахсий маъно касб этиши;

• эхтиёжларнинг устунлиги;

• фаолият, муомала, хулк уЙFунлигининг бузилиши шулар жумласидандир.

Психология фанида муомала инсонларнинг узаро тушуниши сифатида талкин килинади. Бу муаммо таълим ва тарбия жараёнида мухим ахамият касб этади ва шахслараро идора килинишнинг механизми сифатида куйидагилар намоён булади:

- стереотипизация (аждодлар томонидан кулланилган маълумотлар, одатлар, акида-лардан хеч узгаришсиз хозирги замон одам-ларининг фойдаланиши);

- идентификация (катта ёшдаги одамлар, укитувчи махорати, хулк-одоби андоза сифатида ёшлар томонидан кабул килиниб, унга ухшашликка интилиш, таклид килиш, идеал-даги хислатларни узида шакллантириш);

- рефлексия (уз имконияти ва хулк-ат-ворини билиш, мулокотдошнинг одоби, фахм-фаросатини англаш) кабилар1.

Шахс туFрисидаги дастлабки ахборотлар, маълумотлар, унинг ташки куринишини бахо-лашга алокадор жараён субъектив бахолашни келтириб чикаради. Лекин узаро фикр алма-шиш, мулокотга киришиш давомида омиллар тобора объективлашиб боради.

1 Fозиев Э.F., Мелибаева Р.Н. Ижтимоий психология. -Т.: «Шахризода», 2009. -27-б.

Педагогик муомалада тескари алока йули бевосита иштирок этади:

- маъруза, семинар, лаборатория машFу-лоти, диктант, иншо ва бошка мустакил ишлар бажарилиши жараёни хамда уларнинг сифати;

- катнашчиларнинг юз харакати, мими-каси, нутк интонацияси, имо-ишоралар, кадди-коматни тутиши;

- узини узи бошкариш (хулк-атвори, аклий харакати, жиддийлик) каби ахборот берувчи (укитувчи) билан уни кабул килувчи (укувчи ёки талаба) уртасида узлуксиз мулокот амалга ошиб туради2.

Ана шу алока йуллари оркали тескари муносабат урнатилади, бинобарин, укитувчи уз фаолиятининг натижаси юзасидан муайян маълумот олишга муваффак булади.

Таълим жараёнида укувчиларнинг дарс интизоми билан боFлик булган муаммолари доимий равишда пайдо булиши сир эмас. Интизом борасида укувчи ва укитувчи урта-сидаги муносабатларни «кучадаги карама-карши харакатга» киёслаш мумкин, чунки укувчининг укитувчига муносабати низо ва муаммоли хулк-атвор шаклида намоён булади. Интизомга риоя килмайдиганларга нисбатан конструктив таъсир самарали булиши учун бу хатти-харакатнинг асл мотивлари нимадан иборат эканлигини аниклаш ва шундан келиб чиккан холда муаммонинг ечимини топиш усулларини танлаш уринли булади. Бундай ёндашув укитувчи ва укувчи уртасида узаро хурматни шакллантиради.

Америкалик психолог Х.Джайнотнинг фик-рича, тенг алока мулокотнинг 3 та асосий кои-дасига асосланади. Биринчидан, ота-оналар барча вазиятларда боладаги ижобий узга-ришларни маъкуллашга интилишлари керак, хар кандай холатда хам уни камситмаслик, болада «Мен» сиймосини куллаб-кувватлаш лозим. Иккинчидан, бола билан унинг килган ишининг окибати, вазият хакида гаплашиш мумкин, боланинг характери, шахси хакида гапирмаслик керак, унинг шахсини салбий бахолашдан кочиш зарур. Учинчидан, алока жараёнида катталар таклиф киритувчи ташаб-бускор булишлари керак. Бунда харакат усули туFридан-туFри курсатиб берилмаслиги керак,

2 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

балки муаммоли вазиятни хал килиш имкони-ятларини бола олдига шундай куйиш керакки, унинг узи энг туFри усулни мустакил танлай олсин1.

Одатда, интизомни бузган укувчи узининг бу хатти-харакати нотуFри эканлигини тушунса-да, бундай хулк-атворнинг мотивини тушуниб етмайди. Хар бир бола учун бу хатти-харакатнинг турли сабаб ва максадлари мав-жуд. Педагоглар бу мотивларнинг кандай булишига карамай уларга самарали таъсир этиш усулларини туFри танлашлари лозим. Агар педагоглар интизом бузилишининг мак-садларини аниклашга кодир булсалар, у холда укувчи билан «конструктив (вокеликни узгар-тириш, янгиликлар яратишга каратилган ама-лий тафаккур тури)»2 муносабатларни урната оладилар, фойдасиз мулокот самарали мулокотга айланиб боради.

Муаллифлар тасаввурида мазкур харакат-ларда туFри стратегияни танлаш муаммонинг ечимини боскичма-боскич топиш имконини беради. Бундай вазиятга педагогик аралашув натижасида яратилган шароитлар болалар интизомини туFрилашга имкон беради.

Тарбия - шахс йуналишини муайян жами-ятнинг максад ва вазифаларига мувофик равишда таркиб топтириш ва ривожлантириш жараёни, кишиларни ижтимоий, иктисодий ва маданий хаётда фаол иштирок эттиришга каратилган барча таъсирлар мажмуидир.

Тарбия методи деб, тарбиячи, мураббий-нинг тарбияланувчиларда онглилик, иймон-эътикод ва инсоний хулк-атвор коида-меъёр-ларини шакллантириш максадида уларга педагогик ва психологик таъсир курсатиш усу-лига айтилади.

Сир эмаски, укувчилар орасида тарбиясиз-ликка мойил ёшлар мавжуд. Баъзи холатлар улар билан муносабатга киришишда кийин-чилик тугдиради:

- укувчининг уз имкониятларига хаддан ошик бахо бериши;

1 Nishanova Z., Asomuddinova Sh.. Psixologik -Т.: O'zbekiston faylasuflari тнШу jamiyati nashriyoti, 2010. -246-Ь.

2 ТурFунов К. Русча-узбекча психология терминлари-

нинг изохли луFати. - Т.: «Укитувчи», 1975. -75-б.

- мазкур холатга укитувчи томонидан берилган изох ёки уринли танбехни атайин инкор этиши;

- чет эл андозаларида тикилган кийим-ларни худди узи учун яратилганига кур-курона ишониши;

- компьютер саводхонлиги даражасини фак,ат ижтимоий тармокдаги шов-шувли сайт-ларга кириш билан белгилаши;

- уяли (мобиль) алока воситаларига меъё-ридан ортик боFланиб колгани;

- тенгдошлари ва узгалар фикрига кулок солмаслик, ижтимоий муносабат тартиб-кои-даларига риоя килмаслиги;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- ота-оналарнинг уз фарзандлари такди-рига такрор ва такрор айтилса-да, бефарк караётгани.

Шуни хам таъкидлаш керакки, бола харак-теридаги салбий нуксонларни бартараф этиш буйича олимлар томонидан таклиф этилган ягона назария йук. Бу узаро бахсларга сабаб булувчи ута долзарб муаммони ижобий хал этишда купрок амалий тажрибаларга асослан-ган маъкул.

Педагогик жараёнларнинг баркарор булиши ва шахсга ижобий таъсир этиши учун куйидаги гурухларга оид методлардан фойдаланиш тав-сия этилади:

1. Ишонтириш.

2. Шахсий намуна.

3. Ургатувчи машклар.

4. РаFбатлантириш ва жазолаш.

5. Назорат ва бахолаш методи ва хока-золар3.

Алохида таъкидлаб утиш жоизки, дарс интизомига салбий муносабатни тугатиш чоралари ичида жазолаш методи хам катта ахамиятга эга. Жазолаш оркали укувчидаги интизомсизлик хулкини кайта тузатиш мум-кин. Жазолаш укувчини уз салбий хатти-харакатлари устида уйлашга мажбур килади, интизомсизлиги учун тенгдошлари хамда устозлари олдида мулзам булиш, уялиш, узидан коникмаслик каби хислар уни кийнай бошлайди. Шахсиятга тегиш, тахкирлаш, жис-

3 Рашидов Х.Ф., Мусурманов Р., Дехкамбаева З., Зоки-ров А.А., Алимходжаева С. Дарс интизомига салбий муносабатдаги болаларга нисбатан конструктив таъсир этишнинг назарий ва методологик асослари. - Т.: «Ноширлик ёFдуси», 2015. -104-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

моний, танга жарохат етказиш билан боFлик жазолаш усулларини куллаш асло мумкин эмас. Мактабдаги жазо чоралари укитувчилар, синф рахбарлари ва мактаб маъмуриятининг оFзаки танбехи, синф укувчилари уртасида огохлантириш, уй вазифасини бажартириш учун дарсдан кейин олиб колиш кабилардан иборат булиши максадга мувофик.

Жазолашга куйидаги педагогик талаблар куйилган:

• атайлаб содир этилмаган интизомсизлик-лар учун жазоламаслик;

• укувчини етарли далилларсиз жазоламаслик;

• жазолашни тарбиянинг бошка метод-лари билан уЙFунлаштириш;

• педагогик маданият доираларидан чик-маслик;

• жамоатчилик фикри ва укувчининг уз хатосини тушунганлигини инобатга олиш;

• укувчининг ёш ва шахсий психологик хусусиятларини хисобга олиш1.

Укитувчилар укув жараёни укувчиларнинг бирор-бир мухим шахсий хусусият ёки кобилиятлари, хохиш-истаги мавжуд булма-ганига караб:

- интеллектуал;

- мимик;

- мулокотчанлик;

- ташкилотчилик;

- махсус омиллар ёрдамида ташкил этиши зарур.

Характерда иродавий (ирода кучи, катъий-лик, максадга эришувчанлик), амалий (масъу-лиятлилик, тартиблилик, ижрочилик, аниклик), коммуникатив (мехрибонлик, муомалалилик, алокалар урнатиш) хислатларини укувчиларда шакллантириш мухим ахамият касб этади. Одамлар билан шахсий муносабатга тегишли хулк шакли йуклиги ёки буш ривожланганли-гига алохида эътибор каратиш керак. Юкорида келтирилган масалалар таълим жараёнининг самарали ташкил этилиши билан боFлик айрим бушликларни тулдиришга амалий хиз-мат килса, уйлаган максадга эришган буламиз.

1 Рашидов Х.Ф., Мусурманов Р., Дехкамбаева З., Зоки-ров А.А., Алимходжаева С. Дарс интизомига салбий муносабатдаги болаларга нисбатан конструктив таъ-сир этишнинг назарий ва методологик асослари. - Т.: «Ноширлик ёFдуси», 2015. -102-109-б.

Фикримизча, айрим авторитар укитувчилар укувчиларга нисбатан ута куполлик, адолат-сизликка йул куйиб, укувчиларни узларидан бездирадилар. Натижада укувчи бу уки-тувчининг нафакат узидан, балки у дарс бера-ётган фандан хам кунгли совийди. Унинг кунг-лида укитувчига нисбатан хурматсизлик, хаттоки, кахр-Fазаб хам пайдо булади. Шунинг учун хам укитувчилар укувчиларнинг шахси ва уларнинг фикр-мулохазаларини хурмат килган холда харакат килишлари лозим.

Маъкуллаш ва коралаш, раFбатлантириш хамда жазолаш укувчининг интизомини туза-тишнинг самарали воситаси булиши учун у уз вактида ва адолатли тарзда амалга ошири-лиши максадга мувофик. Бунда укувчининг кизикиши ва хиссиётларини урганиш, таъсир курсатиш жараёнида уларни хисобга олиш мухимдир.

Мухит оркали таъсир курсатиш усулида тарбиячи тарбияланувчининг интизомни туF-рилаши кераклигини туFридан-туFри таъсир курсатмасдан, бошкалар оркали етказади. Бундай холларда тарбиячи укувчи интизоми-даги нуксонларни аниклайди, лекин хар доим хам уларни туFридан-туFри мухокама килавер-майди ва жазоламайди, балки мохирлик билан укувчининг сезгисига таъсир курсатади, натижада укувчининг интизомида ижобий узга-ришлар содир булади. Укувчининг ички сезги-ларини фаоллаштириш жараёнида ундаги тула уЙFонмаган ички чукур сезгиларни уЙFотиш оркали ижобий интизом урнатиш томонга интилишларига шароит яратилади. Интизомни яхшилашга йуналтирилган кандай метод кулланилишидан катъий назар, дарс интизомига салбий муносабатдаги укувчиларнинг фаолиятини доимий назоратга олиш, бахолаб бориш, тарбиявий-коррекцион ишларни доимий равишда олиб бориш имкониятини беради. Агар интизомсиз укувчи яхши томонга узгараётган булса, олиб борилаётган назорат унинг салбий хулк-атвордан тула халос бул-магунича давом эттирилади. Укувчини раF-батлантириш максадида ижобий томонга узгараётганлигини баъзи-баъзида эътироф этиб туриш хам фойда беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

Адабиётлар руйхати:

1. Aбдyллаeв Ю., Хамидова Г.М., Ваcиeв И.В. ХукУКий пcиxология мyкаддимаcи. - T.: «Ибpат», 1998.

2. Абу Райх,он Бepyний. Кадимги xалклаpдан колган ëдгоpликлаp. Tанланган аcаp-лаp. 1-ж. - T.: «Фан», 1968.

3. А^дов Ю., Mycypманов Р. Уcмиpлаp дeвиант xатти-x1аpакатининг ижтимоий-пcиxологик xycycиятлаpи. - T.: «Сано-cтандаpт», 2G11.

4. Axмeдова M., Meлибоeва Р. Нутк пcиxологияcи. - T.: «Chashma Print», 2G14.

5. Fозиeв Э.F., Meлибаeва Р.Н. Ижтимоий пcиxология. - T.: «Шахризода», 2GG9.

6. Рашидов Х.Ф., Mycypманов Р., Дexкамбаeва З., Зокиpов А.А., Aлимxоджаeва С. Даpc интизомига cалбий мyноcабатдаги болалаpга ниcбатан конcтpyктив таъcиp этиш-нинг назаpий ва мeтодологик аcоcлаpи. - T.: «Hошиpлик ëFдycи», 2G1S.

7. TypFyнов К. Pycча-yзбeкча пcиxология тepминлаpининг изох,ли лyFати. - T.: «Укитувчи», 1975.

8. Nishanova Z., Asomuddinova Sh.. Psixologik maslahat. - T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2G1G.

9. Nishonova Z., Qarshiyeva D. Eksperimental psixologoya. - T.: «Fan va texnologiya», 2GG7.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2Q18, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.