CC BY
26
12 00 02 КОНСТИТУЦИОННОЕ ПРАВО; КОНСТИТУЦИОННЫЙ СУДЕБНЫЙ
ПРОЦЕСС; МУНИЦИПАЛЬНОЕ ПРАВО 12 00 02 CONSTITUTIONAL LAW; CONSTITUTIONAL TRIAL; MUNICIPAL LAW
УДК 342 ББК 67.400.7
АСОСХОИ Х,УЦУЦИ - Джавхарова Мадина Мухторовна, КОНСТИТУТСИОНИИ БУНЁДИ муаллими калони кафедраи ууцуци ДАВЛА ТИ ДУНЯВИ ДАР конститутсионии ДДХрСТ ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН (Тоцикистон, Хуцанд)
КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВЫЕ Джавхарова Мадина Мухторовна,
ОСНОВЫ ПОСТРОЕНИЯ старший преподаватель кафедры
СВЕТСКОГО ГОСУДАРСТВА В конституционного права ТГУПБП
РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН (Таджикистан, Худжанд)
CONSTITUTIONAL-LEGAL Djavharova, Madina Muhtorovna, senior
FOUNDATION OF lecturer of the Constitutional law department
SECULAR STA TE BUILDING under TSULBP (Tajikistan, Khujand)
IN TAJIKISTAN REPUBLIC E-MAIL: Lotos_2680@mail.ru
Вожа^ои калидй: конститутсия, давлати дуняви, озодии вицдон, озодии эътицоди дини, давлати демократы, секуляризм, ууцуцу озоди, дин ва цомеа, дин ва давлат
Асосуои хуцуци конститутсионии рушди давлати дуняви дар Цумуурии Тоцикистон мавриди барраси царор гирифтааст. Намудуои давлати дуняви мавриди тащил царор дода шуда, онуо ба се намуд гуруубанди карда шудаанд. Инчунин меъёруои Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон вобаста ба давлати дуняви мавриди тащил царор дода шудааст. Цайд карда мешавад, ки Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон сарчашмаи асосии ууцуции пойдории давлати дуняви дар кишвар ба уисоб рафта, дар меъёруои худ гояуои пешцадами цамъиятию сиёси ва принсищои асосии бунёди давлати дунявиро тацассум намуда, ба уар як шаурванди Цумуурии Тоцикистон истифодаи ууцуцу озодщои худро оид ба эътицоди дини ва озодии вицдон кафолат додааст.
Ключевые слова: конституция, светское государство, свобода совести, свобода вероисповедания, демократическое государство, секуляризм, права и свободы, религия и общество, религия и государство
Посвящена конституционно-правовым основам развития светского государства в Республике Таджикистан. Осуществлен анализ разновидностей светского государства, которые группируются на три группы. Также анализируются нормы Конституции Республики Таджикистан, посвящённые светскому государству. Отмечается, что Конституция Республики Таджикистан выступает главным правовым источником укрепления основ светского государства в стране, которые отражают в своих нормах передовые общественно-политические идеи и основные принципы построения светского государства и гарантируют каждому гражданину Республики Таджикистан свободное осуществление своих свобод на вероисповедание и свободу совести.
Key-words: Constitution, secular state, freedom of conscience, freedom of persuasion,
democratic state, secularism, rights and freedoms, religion and society, religion and state
The article dwells on constitutional-legal foundations of secular state development in Tajikistan Republic. The analysis of secular state varietes which are divided into three groups is carried out. The author analyzes also the norms of Tajikistan Republic Constitution dealing with a secular state. It is underscored that Tajikistan Republic Constitution acts as a principal legal origin of consolidation of secular state foundations in the country which is their norms reflect progressive social-political ideas and major principals of secular state building and guarantee free realization offreedom for conscience to each citizen of Tajikistan Republic.
Бо кабул гардидани Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон дар байни дигар истилоххои сохти конститутсионй, ба монанди давлати демократа, хукукбунёд, истилохи «давлати дунявй» дохил карда шуд, ки дар алокамандй бо давлати хукукбунёд ва демократй будан мохиятан мухимтарин нишонаи Чумхурии Тоцикистон баромад менамояд. Бинобар ахамиятнок будани мазмуни истилохи «давлати дунявй» ва муайян намудани алокамандии категорияи мазкур бо дигар категорияхои дар моддаи якуми Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон пешбинй гардида, зарур аст дар доираи маколаи илмй асосхои конститутсионии бунёди давлати дунявй дар Чумхурии Тоцикистонро дида бароем.
Дар тафсири илмй-оммавии Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон чунин омадааст: «давлати дунявй чунин давлатест, ки дар он хец як дину мазхаб хатмй ё худ афзалиятнок хисобида намешавад. Дар Чумхурии Тоцикистон ягон дин ба хайси дини давлатй ва расмй шинохта нашудааст, хама дину мазхабхо дар доираи мукаррароти мазхабхо хукуки баробари мавцудият доранд» [7, с.46 - 47].
Вокеан дар цахони муосир назария ва амалияи давлати хукукбунёд, демократй ва дунявй оханги бештар пайдо намуда, дар конститутсияи тамоми кишвархои цахон сабт гардидааст, ки барои навсозии хаёти давлатию хукукии аксари мардуми сайёра мусоидат кардааст.
Таърихи афкори сиёсй ва хукукй чун як сохаи дониши илмй барои тахлили илмии таърихи тулонии ташаккул, инкишоф ва вазъи кунунии афкори сиёсй ва хукуки башар ахамияти илмй-назариявй ва методологй дорад. Дар сохаи таърихи афкори сиёсй ва хукукй мутафаккирону файласуфони зиёд асархои илмй эцод намудаанд. Хдмзамон мухаккикони зиёд, гарчанде назарияи сиёсиву хукукии хешро пешкаш накардаанд, вале дар омузиши давлати дунявй дар таърихи афкори хукукй сахми арзанда гузоштанд ва ин тахлили илмй то хол идома дорад.
Бояд таъкид намуд, ки бештари мутафаккирон якчоя бо пешниходи назарияи мустакили хеш хамчунин афкори пештараи сиёсй ва хукукиро тахлил намуда, дар хусуси асархо, акидахо ва назарияхои мухталиф иттилоъ медиханд. Назарияхои сиёсй ва хукукй дар заминаи назарияхои пештара, мафкура, цахонбинй ва шаклхои шуури цамъиятй ташаккул меёбанд. Мутафаккирон ба тахлили таърихи афкори сиёсй ва хукукй таваццух зохир менамуданд [4, с.27-35].
Мутафаккирон, ба монанди Марсилии Падуанй (такр. 1275-такр. 1343), Чон Уиклиф (1328-1384), Мартин Лютер (1483-1546), Томас Мюнсер (1490-1525), Жан Калвин (15091564), Этен Ла Боэси (1530-1563), Владимир Мономах (1053-1125), Нил Сорский (14331508) ва дигарон хамчун асосгузорони акидаи секуляристй ба хисоб мераванд. Дар асри ХХ бошад яке аз тарафдорони акидаи давлати дунявй, маъруфтарин пешвои харакати озодихохии миллй ва бузургони дини хиндуия Махатма Ганди мебошад, ки дар арафаи
6agacTopuH HCTH^nonHaTH X^HHgycTOH ry^Ta 6yg: «MaH ^acaMH Ba^ogopH 6a gHHH xyg xypgaaM. MaH 6a Mapr a3 6apon Ban xo3upaM. Ammo hh Kopn maxcHH MaHacT. flaBnaT 6a hh xe^ MyHOCu6aTe Hagopag. flaBnaT gap 6opau HeKyaxBonuu gyHaBHH myMO, canoMaTHH myMO..., MyHocu6aTxou xopu^H, actop Ba raMpa FaMxopH MeKyHag, Ha gap MaBpugu gHHH MaHy myMO. Hh - TamBumu maxcuu xap maxc acT» [6, c.654 - 656].
CeKynapu3M - hh KOHcencuaecT, kh MyBO^H^H oh xyKyMaT Ba capnamMaxou xy^y^H a3 xap HaBtH guH Ba эtтнкоgy TatnuMOTxou gHHH ^ygo Me6omag [3, c.508]. E 6a gurap MatHH ceKynapu3M hh gyHaBH KapgaH, a3 gyHe ucra^oga KapgaH Ba 6axpa 6ypgaH a3 gyHecT. ^tHe, hh paBaHg Ba Mapxunau ry3apumu MonHKHaT Ba xoKHMHaT 6a gacTH xokhmh raHpuguHH Ba e gyHaBH Me6omag. EemTap gy HaBtu ceKynapu3M: ceKynapu3MH cuecH Ba ceKynapu3MH ^anca^H MaBpugu TaBa^yx, Ba Tag^H^ ^apop gopag [8, c.42]. CeKynapu3MH cuecH 6a MatHHH oh acT, kh gap gaBnaTgopH aroH guH Ma^OMH gaBnaTH Hagopag, guH a3 xoKHMHaT ^ygo acT, xyKyMaT 6a aroH guHe To6et HecT Ba gaBnaT 6ugyHH nymTu6oHH a3 guHe Kopu xygpo nem Me6apag Ba a$3anuaT 6a aroH guHe goga HaMemaBag Ba эtтнкоg gomTaH e HagomTaH 6a guHe Kopu maxcuu xap $apg Maxcy6 Mee6ag. Hh 6o MatHHH nnropanu3M 6ucep Ha3gHK acT, kh gap ^OMea aK HaBt ryHoryHa^ugara эtтнpо$ Kapga MemaBag. CeKynapu3M xaMnyH aK KOHcencua Ba Ha3apuau ^anca^uro cuecH 6a TaBpu Ta6uH gap ABpyno naHgo MemaBag. Ta6uH 6a oh MatHH acT, kh 6a By^yg OMagaHH ceKynapu3M a3 xocrau aroH MyTa^aKKupe Bo6acTa Ha6yga, oh paBaHg 6apo6apu HBa3maBuu Ta^aKKypu MapgyM Ba TarMup e^TaHH coxth cuecuBy ^apxaHrau ^OMea 6a mhch OMag. Hh ^o cyone 6a mhch Meoag, kh napo ceKynapu3M gap 3aMOHH Эxe gap ABpyno 6a mh£h OMag? AcocaH gy ganen e xyg gy xoguca 6ohc rapgug, kh ceKynapu3M gap ABpyno 6a By^yg oag:
- aKyM, 6atgu xa3opconau xyKyMaTH gHHH MacexH gap ABpyno gap acpxou XV-XVI unM 6a aKe a3 Mapxunaxou pymgy TaKOMynu xem pacug Ba Myra^aKKupoHH 3ueg aHgemaBy Ha3apuaxoH HaBpo Huc6aTH Ta6uaTy KOHHOT Ba HHcoHy ^OMea o^apugaHg.
- gyByM, xaMHyHHH aK xogucau gurape, kh gap hh gaBpa pyx gog, hh 6a moxaxo Ta^cuM rapgugaHH MacexuaT Ba 6a By^yg OMagaHH HH3OBy MyHO^uma gap goxunu hh gHH Me6omag. flap Mactanau a^ugaxou unMH gap xycycu gaBnaTH gyHaBH xaM gap aga6ueTH Fap6 Ba xaM gap aga6ueTH BaTaHHBy pycH a^ugae MaB^yg acT, kh rye acocry3opu gaBnaTH gyHaBH (ceKynop) TaHxo Fap6, atHe gaBnaTxou ABpyno 6omag. A^ugaxou gaBnaTH gyHaBupo mo gap эцоgнeтн Myra^aKKHpoHH fflap^, a3 ^yMna Myra^aKKupoHH TO^HKy-^opc HH3 a3 ^yMna A. h,omh, Y. XaHeM, Ba gurapxo guga MeTaBOHeM. flaBnaTxou gyHaBH, xaggu a^an ce HaMyg xacTaHg: HaMygu aKyM, KHmBapxoe Me6omaHg, kh 6o By^ygu pacMaH ^ygo Ha6ygaHH HTTuxoguaxou gHHH a3 gaBnaT, ^OHyHxo Ba ^OHyHHaTH gyHaBH gap oh KHmBapxo aMan MeKyHaHg. Ea hh HaMygu KumBapxo EpuTaHHa Ka6up, HTanua, HcnaHua, nonma Ba ranpa goxun MemaBaHg [2, c. 83].
HaMygu gyByM, oh KHmBapxoe Me6omaHg, kh gap ohxo 6o By^ygu a3 gaBnaT ^ygo 6ygaHH HTTuxoguaxoH gHHH 6aHHH gHHy gaBnaT xaMKopuBy xaMoxaHrH, anaxycyc gap yMypu Tap6uau MatHaBuro axno^H Ba 6apaHrexTaHH pyxua MunnH-BaTaHxoxH, BaTaHgycTH xyKMpoH acT. Hh HaMygu gyHaBHaT gap OapoHca, OnMOH, HMA, Oegepacuau Pycua, TypKHa, ^HHgycTOH, To^hkhctoh aMan MeKyHag. flyHaBHaT gap hh KumBapxo 6a MatHHH 6e gHHH e aTeucTH 6ygaH HecT. flap hh gaBnaTxo 030guu BH^goH Ba эtтнкоgн gHHH Ka^onaT goga myga, axonuu hh KumBapxo guHgopuu xyg Ba эxтнpомн xygpo 6a gHHH KHmBapamoH nuHxoH HaMeKyHaHg. HaMygu ceByM gaBnaTxou gyHaBH aTeucTH Me6omag, kh gap oh gHH BO^eaH xaMnyH MyxHTH MyHocu6aTxoH maxcuro xycycH a3 xaMa coxaxou HH3OMH gaBnaTH ^ygo Me6omag.
Тоцикистон давлати сохибихтиёр буда, мустадилона, бе дахолат ё фишори беруна сиёсати дохилй ва хорициашро амалй месозад. Тоцикистон давлати дунявй буда, дар асоси принсипи цудо будани иттиходияхои динй аз давлат ва ба корхои давлатй мудохила накардан фаъолият мебарад. Низоми дунявият мутлад будани як идеологияро дар сатхи давлатй аз байн бурда, барои ташаккул ва инкишофи илму дониш имкон фарохам меовард [2, с.38 - 42].
Конститутсияи хар як давлат барои афроди он донунномаи зиндагй ва барои ахли башар шиносномаи он давлат ва мардумаш аст, зеро дар ин санади мухим марому мадсади цомеа, рохи сиёсии интихобкардаи он, меъёрхо ва принсипхои сохти давлатдории вай дарц мешавад. Чумхурии Тоцикистон бо мадсади бунёди цомеаи адолатпарвар (дебочаи Конститутсия) як датор хадафхои сиёсй, идтисодй ва ицтимоиву фархангии стратегй, ба монанди баромадан аз бунбасти коммуникатсионй, таъмини истидлолияти энергетикй, амнияти озудаворй, саноатикунонии босуръат, хифзи худуду озодихои шахрвандон, донуниятва тартиботи худудй, вусъати прогресси илмй-техникй, хамкории сиёсй, фархангй, ицтимой-идтисодй бо кишвархои хорицй, тахкими сулх ва амнияти цахон, мудофиаи давлат, таъмини сохибихтиёрй, истидлолият ва тамомияти арзии цумхурй дар пеш гузоштааст. Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон аз 6 ноябри соли 1994 чун бисёр конститутсияхои кишвархои дигар дар меъёрхои худудии худ гояхои пешдадами цамъиятию сиёсй ва принсипхои асосии давлати худудбунёд, демократй ва дунявиро тацассум намуда, халди Точикистонро ба дастовардхои таърихии тамаддуни муосир хамрох менамояд [7, с.46 - 48].
Яке аз хусусиятхои конститутсионии Чумхурии Тоцикистон хамин аст, ки тибди мударрароти моддаи якуми Конститутсия Чумхурии Тоцикистон хамчун давлати дунявй эълон, эътироф ва мустахкам карда шудааст. Махз Конститутсия сарчашмаи асосии сиёсиву худудии бунёд ва пойдории давлати дунявй дар кишвар мебошад. Танхо дар Конститутсияи Тоцикистон самтхои асосии идеологй барои хифз ва тахкими минбаъдаи мохияти дунявии давлат рохандозй шудааст. Махз конститутсия пояи меъёриву худудй ва заминаи идеологиро дар рушди институтхо ва арзишхои давлати дунявй тахия ва устувор карда метавонад.
Рохи демократй ва дунявиро пеш гирифтани Тоцикистон тасодуфй нест, зеро ходисахои нангине, ки дар кишвар солхои 90-уми асри гузашта ба вудуъ омада буд, аз он шаходат медихад, ки дунявй будан ба Чумхурии Тоцикистони сохибихтиёр хамчун омили химояи сохибихтиёрии давлат ва тахкурсии бунёди давлати миллии тоцикон ба хисоб меравад. Вобаста ба ин С. Шарипов менависад: «сохтори давлатии дунявй омили асосии мавцудияти халд ва давлати тоцик мебошад» [9, с. 124].
Дар замони муосир дунявй будан хусусияти умумицахонй дошта, ин тамоюл тамоми цомеаи Тоцикистони сохибихтиёрро фаро гирифтааст ва хамеша гояву арзишхои онро метавонад хифз кунад. Дар ин масъала сарвари давлат, Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Тоцикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон дар суханронии хеш дайд намудаанд: «Бо дабули Конститутсия майлу иродаи халди Тоцикистон оид ба эъмори давлати демокративу худудбунёд ва дунявию ицтимой, ки дар бобати интихоби сарнавишти минбаъдаи кишвар имтихони циддие буд, муайян гардид... Рохи интихобкардаи халди Тоцикистон сохтмони цомеаи демократй, хукудбунёд, дунявй ва ицтимой мебошад. Мо ин рохро бебозгашт интихоб кард ем» [5].
Храмин тавр, омили бузургтарини рушди Тоцикистон чун давлати демократй, худудбунёд, махсусан дунявй - ин дастгирии чунин сиёсати давлат аз цониби халди тоцик ба хисоб меравад. Халди тоцик пурра цонибдори низоми дунявияти давлатдории муосир мебошад.
Бояд зикр намуд, ки бунёди давлати дунявй ба ташаккул ва тахкими демократй иртиботи давй дошта, таъмини волоияти донунро бе иродаи халд ва хокимияти таъсисдодаи он, дар цомеа амалй гардонидан номумкин аст. Дунявй эълон гардидани Чумхурии Тоцикистон барои шаклгирии давлатдории миллй ва тахкими амнияту суботи сиёсиву ицтимоии Тоцикистон ахамият ва шукухи хосаеро доро мебошад.
Мохияти дунявии кишвар аз моддаи аввали Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон огоз мегардад. Тибди моддаи 1 Конститутсия, Тоцикистон давлати дунявй эълон гардидааст. Ин хислати давлат бо хусусияти цамъият, ки дар он таъсири дин хеле зиёд аст, вобаста мебошад. Мазмуни асосии хусусияти дунявй доштани давлат дар моддаи 8 Конститутсия кишвар инъикос ёфтааст. Аз цумла, дар дисми дуюми он гуфта мешавад, ки хец як мафкура, аз цумла мафкураи динй, ба хайси мафкураи давлатй эътироф намешавад.
Меъёри мазкур давоми мантидии дисми якуми моддаи 8 буда, дар он тибди равияхои гуногуни сиёсй ва мафкуравй сурат гирифтани хаёти цамъиятй мударрар шудааст. Дар дисми чоруми моддаи 8 гуфта мешавад, ки ташкилотхои динй аз давлат цудо буда ба корхои давлатй мудохила карда наметавонанд. Чунин хусусияти давлат бо мохияти демократии он алодаманд буда, ба манфиати тамоми мардум амал кардани онро мефахмонад. Аммо эълони цудо будани ташкилотхои динй аз давлат, мазмуни инкори хамкории онхоро надорад. Шакли дунявии давлат яке аз шаклхои эътирофшудаи хамкории давлат ва дин мебошад, ки дар он хам манфиатхои давлат ва хам манфиатхои дин дар хаёти цомеа таъмин карда мешавад. Давлат ва дин бояд дар халли проблемахои цахони муосир, химоя айниятхои миллию маънавй ва фархангй дунё бо хам шарик бошанд.
Хамчунин шакли дунявии давлат имкон медихад байни на танхо давлат ва дин, балки байни фирдахои гуногуни дар як давлат дустона зиндагикунанда, хатто миёни цараёнхои гуногуни як дин, мувофида нигох дошта шавад. Барои онхо имконияти зиндагй ва фаъолияти баробар фарохам оварда, давлат чун ташкилоти сиёсй нисбат ба хама фирдахо ва цараёнхо бидуни бартарият додан ба яке аз онхо мавдеи муносибати якхеларо интихоб мекунад. Ин аст мохияти давлати дунявй. Муносибати якхелаи давлат нисбат ба тамоми динхо, аз цумла динхои афзалият дошта дар цомеа яке аз вижагихои калидии хар давлати дунявист. Бинобар ин, дар моддаи 26 Конститутсияи цумхурй омадааст, ки хар кас худуд дорад муносибати худро нисбат ба дин мустадилона муайян намояд, алохида ва ё якцоя бо дигар динеро пайравй намояд ва ё пайравй накунад, дар маросим ва расму оинхои динй иштирок намояд [1].
Аз ин ру, давлати дунявй чунин давлат баромад менамояд, ки дар он хец як дину мазхаб хатмй ё худ афзалиятнок хисобида намешавад. Шахрвандони Тоцикистон, сарфи назар аз он, ки ба кадом дин пайравй мекунанд, комилан баробархудуд мебошанд ва дар ягон хуццати давлатй диндор будан ё набудани шахс сабт карда намешавад. Давлат барои пойдории тахаммулу эхтироми байни шахрвандони диндору бе дин, байни ташкилотхои динии мазхабои гуногун, инчунин пайравони онхо мусоидат намуда, ба таассуб ва ифротгарой рох намедихад.
Давлат дар рохи бунёд ва тахкими мохияти дунявии худ бояд, дабл аз хама, кафолат ва химояи худуд ва озодихои инсон ва шахрвандро, хусусан озодии вицдон ва эътидоди
диниро таъмин намоянд. Танхо дар шароити давлати дунявии хукукбунёд хар як шахрванд метавонад озодона цахонбинии маънавию динии худро ифода кунад. Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон хукуку озодихои шахрвандонро барои эътикоди динй ва озодии вицдон кафолат медихад. Озодии вицдон ва эътикоди динй маънои озодона кабул кардан ва ё накардани дин, хукуки хар як инсонро ба пайравй кардан ё пайравй накардан, ба таври инфиродй ё хамрохи дигар он пайравй кардан ба ягон динро дорад.
Дар кишвари мо низ дунявият ба хамин маънию мохият аст. Дар Тоцикистон, боз як бори дигар таъкид мекунем, ки дин аз давлат не, балки иттиходияхои динй аз давлат цудоянд ва ин худ як кадами тозаест, дар рушди маънии дунявият вобаста ба шароити миллй ва давру замон. Ин худ гарави поймол накардани адолат, рох надодан бар зулм аст. Пас давлати дунявй бо цудо кардани ташкилотхои динй аз давлат дар баробари рох надодан ба дини расмии давлатй, ки ногузир ба вайрон шудани адолати ицтимой меорад, зимнан худи динро низ аз суъистифодахои сиёсй, аз табдил шудан ба хизматгори сиёсат замонат додааст. Аммо бо эъломи дунявият, давлат динро аз мухити ицтимой берун наандохтааст, балки онро ба мухити фарохи фархангию ицтимой кишвар ворид кардааст.
Храмин тавр, Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон сарчашмаи асосии хукукии бунёд ва пойдории давлати дунявй дар кишвар ба хисоб рафта, дар меъёрхои худ гояхои пешкадами цамъиятию сиёсй ва принсипхои асосии бунёди давлати дунявиро тацассум намуда, ба хар як шахрванди Чумхурии Тоцикистон истифодаи хукуку озодихои худро оид ба эътикоди динй ва озодии вицдон кафолат додааст.
Пайнавишт:
1. 1.Барномаи таълим ва тарбияи ууцуции шаурвандони Цумуурии Тоцикистон барои солуои 2009-2019, ки бо царори Хукумати ЦТ аз 29 апрели соли 2009, № 253 тасдиц гардидааст. - www. mmk.tj. (санаи муроциат 12 марти соли 2021);
2. 2.Имомов A. Хуцуци конститутсионии Цумуурии Тоцикистон. Китоби дарсй. Нашри дуюм. Бо тагйиру иловауо. - Душанбе: 2004. - 430 с.
3. З.Конт-Спонвиль Андре. Философский словарь/ перевод.с французского яз. Е.В. Головина. - М.: Изд.-во «Этерна», 2012. - 1120 с.
4. Останина А.В. Генезис идей светской модели государства // Вестник Омского университета. Серия «Право». - 2010, №2 (3).- С.27-35.
5. Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон Пешвои миллат муутарам Эмомалй Раумон ба Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон «Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции Цумуурии Тоцикистон» -Минбари халц аз 27январи соли 2021, №4 (1298).
6. Сотиволдиев Р.Ш. Проблемауои назарияи давлат ва уукуц (китоби дарсй барои муассисауои таусилоти олии касбй). - Душанбе: Империал - Групп, 2005. -720 c.
7. Тафсири илмй-оммавии Конститутсияи (Сарцонуни) Цумуурии Тоцикистон. / Зери таурири д.и.у. М. А. Маумудов. - Душанбе: 2009. - 780 с.
8. Теплова Д.О. Светское государство в контексте религиозного ренессанса // Образование и право. - 2020, №3. - С.41-47.
9. Шарипов С.И. Таджикистану нельзя быть теократическим государством // Традиции и процессы демократизации в Таджикистане. - Душанбе, 2011. - Т.2. - С. 116-124.
Reference literature:
1. The Programme of Juridical Tuition and Upbringing of Citizens of Tajikistan Republic for 2009-2019 Validated by TR Government Enactment from April 29, 2009, № 253 -www.mmk.tj. Date of request: March 12, 2021
2. Imomov A. Constitutional Law of Tajikistan Republic. Manual. The 2nd edition. Revised and enlarged. - Dushanbe: 2004. - 430 pp.
3. Conte-Sponville Andre. Philosophical Dictionary// Translation from French by Ye.V. Yolovin. - M.: "Eterna", 2021. - 1120 pp.
4. Ostanina A.V. Genesis of the Ideas Related to State Secular Model.// Bulletin of Omsk University. Series "Law ". - 2010, № 2 (3). - pp. 27-35.
5. Message of Tajikistan Republic President, Leader of Nation, Reverend Emomali Rakhmon to Majlisi Oli (Supreme Council) Of Tajikistan Republic "On Major Streamlines of Home and Foreign Policy of Tajikistan Republic". - Minbari Halk (People's Tribune), January 27, 2021, № 4 (1298)/
6. Sotivoldiyev R. Sh. The Problems of State and Law Theory (manual for higher professional educational establishments). - Dushanbe: Imperial-Group. 2005. - 720 pp.
7. Scientific Commentaries to Tajikistan Republic Constitution for Broad Mass of People// Under the editorship of Dr. of Law M.A. Makhmudov. - Dushanbe, 2009. - 780 pp.
8. Teplova D.O. Secular State in the Context of Religious Renaissance// Education and Law. 2020, № 3. - pp. 41-47.
9. Sharipov S.I. Tajikistan Can't Be a Theocratic State // Traditions and Processes of Democratization in Tajikistan. - Dushanbe. 2011. - V. 2. - pp. 116-124/
