CC BY
39
УДК 342 ББК 67.400
МухторовКиромиддин Тоциевич, н.и.у., дотсент, мудири кафедраи ууцуцшиносии МДТ "ДДХ ба номи академик БТафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)
Мухторов Киромиддин Тоджиевич,
канд.юр.наук, доцент, зав. кафедрой юриспруденции ГОУ "ХГУ имени академика Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Mukhtorov Kiromiddin Tojiyevich, candidate of juridical sciences, Associate Professor, chief of jurisprudence department under SEI "Khujand State University named after academician B. Gafurov " (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: mkt-1977-20@mail.ru
Вожахри калиди: конститутсия, муцарратроти конститутсия, забони конститутсия, забони расмй, техникаи забони, расмиёти цонунгузорй, цоидауои имлои забони тоцикй
Забони Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон уамчун унсури мууимми соуаи ууцуци конститутсионй ва яке аз асосуои раванди цонунгузории Тоцикистон мавриди тащиц царор дода шудааст. Такмили забони Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон дар асоси талаботи забони цонунгузории кишвар дар бораи санадуои меъёрии ууцуцй ва цоидауои нави имлои забони тоцикй тащил гардида, мууиммияти татбици хулосауои бадастомада асоснок карда шудаанд. Муцаррар карда шудааст, ки яке аз талаботи мууимми тауияи конститутсия ин риояи техникаи забонй ва дуруст истифода намудани истилоуоти ууцуцй дар он ба уисоб меравад. Дар сурати ба миён омадани фаумиши духураи онуо моуият ва тайиноти конститутсия метавонад тагйир ёбад.
Ключевые слова: конституция, конституционные положения, язык конституции, официальный язык, языковая техника, законодательный процесс, правила грамматики таджикского языка
Язык Конституции Республики Таджикистан рассматривается как важный элемент отрасли конституционного права и одна из основ законодательного процесса Таджикистана. Совершенствование языка Конституции Республики Таджикистан анализируется на основе языковых требований законодательства страны о нормативно-правовых актах и новых правил грамматики таджикского языка, также обоснована важность полученных выводов. Установлено, что одним из важных требований к подготовке конституции является соблюдение языковой техники и правильное использование в ней правовой терминологии. В случае двойственного восприятия норм конституции нарушаются её сущность и значение.
Key-words: Constitution, Constitutional provisions, language of Constitution, official language, language technique, legislative process, grammar rules of the Tajik language
МАСОИЛИ РИОЯИ ЦОИДАХ^ОИ ЗАБОНИ ДАР КОНСТИТУТСИЯИ ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН
ВОПРОСЫ СОБЛЮДЕНИЯ ЯЗЫКОВЫХ ПРАВИЛ В КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
THE ISSUES CONCERNED WITH OBSERVANCE OF LANGUA GE RULES IN TAJIKISTAN REPUBLIC CONSTITUTION
The language of Tajikistan Republic Constitution is considered to be an important element of the Constitutional law branch and one of the grounds of the legislative process of Tajikistan. The perfection of the language of Tajikistan Republic Constitution is analyzed on the basis of linguistic requirements of the country's legislation related to normative-legal instruments and new rules of Tajik language grammar; the importance of the conclusions obtained being substantiated as well. It is established that one of the important requirements to preparation of the Constitution is an observance of linguistic technique and proper usage of legal terminology in it. In case of ambiguous perception of the norms of the Constitution its essence and significance are broken.
Коршиносони ЮНЕСКО соли 1953 чудо намудани ду мафхум «забони давлатй» ва «забони расмй»-ро тавсия дода буданд, ки тиб^и он забони давлатй хамчун «забони ичрокунандаи функсияи интегратсионй дар сохахои сиёсй, ичтимой ва фархангй дар доираи давлати муайян хамчун рамзи давлат» ва забони расмй бошад, хамчун «забони идоракунии давлатй, ^онунгузорй ва истехсолоти судй» маънидод шудааст.[1].
Дар дунё 178 давлат сохиби забони давлатй ё худ расмй мебошад. Аз онхо баъзеяшон як забони давлатй (Албания, Фаронса, Украина, Олмон, Литва, Точикистон, Узбекистон), гурухи дигарашон беш аз як забони давлатй (Белоруссия, Белгия, Финландия, Афгонистон, Парагвай, Боливия, Хиндустон, Шветсария, Чумхурии Афри^ои Ч,анубй) доранд. Дар як идда давлатхо (Иро^, Италия, Испания, Русия) забони умумидавлатй ва забонхои давлатй барои минтадахои алохида амал мекунанд. Инчунин дар дунё давлатхои вучуд доранд, ки (ИМА) дар онхо забони умумидавлатй мавчуд набуда, танхо ба ^исматхои алохидаи он мансуб мебошад. Дар гурухи муайяни давлатхо (Австралия, Эритрея) забони давлатй вучуд надорад.
Маъмулан, забони давлатй ё худ конститутсионй забони аксарияти ахолй эътироф гардида, конститутсия низ бо он забон тахия ва ^абул карда мешавад. Дар тачриба холати баръакс низ ба назар мерасад. Масалан, дар Ирландия бо забони ирландй харчанд сеяки ахолй гуфтугу кунанд хам, он забони давлатии якум эътироф шуда, конститутсияи давлат бо забони ирландй к;абул гардидааст. Бо вучуди бо забони англисй сухан гуфтани аксари ахолии ин давлат, забони англисй дар ин мамлакат забони давлатии дуюм пазируфта шудааст.
Давлатхое, ки дорои якчанд забони давлатй хастанд, худ забони давлатии якумро му^аррар кардаанд, ки конститутсияи ин давлатхо бо хамин забон тахия ва ^абул карда мешавад. Масалан, дар Хиндустон 447 забон ва 2000 лахча амал мекунанд, ки аз он 22-тояш забони расмй (scheduled languages) эътироф шудааст. Конститутсияи Хиндустон бошад, танхо бо ду забон - хиндй ва англисй расман ^абул карда шудааст.
Барои эътирофи конститутсия аз чониби созмонхои байналмилалии универсалй ва локалй бошад одатан зарурати бо забони расмии корбарии ин ташкилотхо тарчума намудани конститутсияхои давлатхои узв ба миён меояд. Айни хол забонхои расмии СММ
- англисй, русй, фаронсавй, испанй, арабй, хитой; Шурои Аврупо - англисй, фаронсавй; ИДМ - русй; СААД (ОДКБ) - русй; ГУАМ (Созмон оид ба демократия ва рушди и^тисод)
- англисй, русй; СХШ (ШОС) - русй, хитой; НАТО (Созмони Шартномаи Атлантики Шимолй) - англисй ва фаронсавй мебошанд, ки давлатои узви ин созмонхо низ конститутсияхои худро бо яке аз ин забонхо тарчума намудаанд.
Дар моддаи 6 Крнуни Чумхурии Точикистон аз 5 октябри соли 2009, №553 «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон" [2] муайян гардидааст, ки санадхои меъёрии ху^у^й дар Чумхурии Точикистон бо забони давлатй тахия ва ^абул карда мешаванд. Дар холатхои пешбининамудаи ^онунгузорй санадхои меъёрии ху^у^й ба забонхои дигар тарчума карда
мешаванд. Мафхуми «забонхои дигар» дар ин модда мушаххас карда нашуда, тахти он метавонад забони миллатхои шумораашон назаррас ва ё забонхое, ки бо он тахсилоти миёнаи умумй дар чумхурй ба рох монда шудааст, фахмида шавад.
Матни расмии Конститутсияи Точикистон аз соли 1994 бо забонхои точикй, русй, узбекй таълиф мешуд. Баъдтар, аз соли 1999 ин чониб чопи Конститутсияи Точикистон бо се забон - точикй (забони давлатй), забони русй (забони муоширати байни хал^хо) ва англисй (забони байналхал^й) сурат гирифт. Аз соли 2009 бошад дар робита бо ^абул шудани ^онуни нави Чумхурии Точикистон «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон" бо ду забон: точикй ва русй чоп мешавад.
85,4% ахолии Точикистонро точикхо, 11,69%-ро узбекхо, 2,07%-ро ^иргизхо ва 0,17%-ро русхо [3] ташкил медиханд. Ба забони русй чоп шудани Конститутсияи Точикистон тиб^и rç.2, м.3 Конститутсия баёнгари чун забони муоширати байни миллатхо эътироф шудани он мебошад.
Лозим ба тазаккур аст, ки дар моддахои 38, 39 ва 40 Крнуни Чумхурии Точикистон аз 26 марти соли 2009, № 506 "Дар бораи санадхои меъёрии хукукй" [4] аз чумла, талабот ба забони конститутсия - забонй, истилохот ва сабку услуби санади меъёрии ху^у^й оварда шудаанд, ки ичрои онхо хатмй арзёбй мегардад.
Хамин тавр, мутоби^и талаботи забонй матни конститутсия бояд ба забони давлатй тахия ва ^абул карда шавад. Забони давлатй дар Точикистон мутоби^и ^исми 1, моддаи 3 Конуни Чумхурии Точикистон аз 5 октябри соли 2009, №553 «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон" [2] забони точикй мебошад. Яъне, нусхаи аввалини Конститутсия барои мухокима ва ^абул бояд бо забони точикй тахия ва пешниход карда шавад.
Матни конститутсия бояд мухтасар, бо забони сода ва равону фахмо баён карда шавад, ки тафсири хархелаи меъёрхоро истисно намояд ва зимни ин услуби расмии забони адабй ва истилохоти ху^у^й риоя гардад.
Ин гуна таваччух хануз соли 1993-1994 дар рафти кори Комиссияи конститутсионй баробари даст кашидан аз истифодаи калимаи "Сар^онун" хамчун номи конститутсия, истифодаи калимахои "додгох" ба чойи "суд", "додситон" ба чойи "прокурор" ва "додситони кул" ба чойи "прокурори генералй" огоз шуда буд. Истилохоти ху^у^ии универсалй дар шакли умумиэътирофшудаашон истифода бурда мешаванд.
Мувофи^и тагйироту иловахои соли 1999 мафхуми "волидайн" бинобар вожаи арабй буданаш дар rç. 2 моддаи 34 Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба мафхуми "падар ва модар" иваз карда шуда буд. Ё худ соли 2016 истилохи "туризм" дар ^исми якуми моддаи 38 ба калимаи "сайёхй" тагйир дода шуд.
Истифодаи истилохоти мувофи^и ху^у^й дар конститутсия талаботи навбатии ^онун буда, та^озо мекунад, ки истилохоти ху^у^й бояд бо истифода аз калима ва иборахои оммафахм тартиб дода шаванд. Масалан, бо вориднамоии тагйиру илвахои соли 2016 ба Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон дар ^исми чоруми моддаи 7 бо дарназардошти истифодаи амалиашон ба чойи калимахои "марзиву маъмурй" калимахои "маъмурию худудй" истифода шудааст. Сабабаш дар он аст, ки калимаи "марз" бештар сархад, хати сархадро ифода намуда, "худуд" бошад, нисбатан маънои васеъ дошта, тамоми худуди давлат - хушкй, обй ва хавоиро дар бар мегирад.
Мувофи^и талабот хар як истилохи конститутсия бояд як маъноро ифода намояд. Дар
полати зарурати да^щ намудани истилохот ва мафхумхои дар конститутсия истифодашуда моддае (^исме, банде) оварда мешавад, ки дар он мохияти ин истилохоту мафхумхо шарх дода мешаванд. Масалан, дар ^исми 1 моддаи 22 оварда шудааст, ки "Манзили шахс дахлнопазир аст" ва барои шарху тавзехи истилохи "дахлнопазир" дар ^исми дуюми хамин модда муайян шудааст, ки "Ба манзили шахс зуран даромадан ва касеро аз манзил махрум кардан манъ аст, ба истиснои мавридхое, ки ^онун му^аррар кардааст"[5].
Истилохоти махсус мумкин аст дар конститутсия танхо бо хамон маъное истифода гарданд, ки онхо дар сохаи дахлдор низ ба хамон маъно истифода мешаванд. Масалан, вобаста ба он ки вожаи "иттиходия" назар ба истилохи "ташкилот" васеъ аст, тамоми намуди созмонхои динй, аз цумла, ташкилотхои диниро фаро мегирад, хамчунин дар Крнуни Чумхурии Тоцикистон "Дар бораи озодии вичдон ва иттиходияхои динй" истилохи "иттиходия" истифода шудааст, хини вориднамоии тагйиру иловахои соли 2016 ба ^исми 4 моддаи 8 Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон калимаи "ташкилотхои" ба "иттиходияхои" иваз карда шудааст. Ба ин монанд, холатхои дигаре низ дар Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон ба назар мерасанд, ки дар мавриди такмили он ба инобат шрифта нашудаанд. Ин цо сухан дар бораи истифодаи вожаи "тадбирхо" меравад, ки дар ^исми 2 моддаи 29 барои ифодаи "мацлис, гирдихамой, намоиш, рахпаймоии осоишта" истифода шудааст. Аммо дар ^исми 1 моддаи 1 Крнуни Чумхурии Тоцикистон аз 22 май соли 1998, №612 «Дар бораи мацлисхо, гирдихамоихо, намоишхо ва рохпаймоихои осоишта» [6] бошад барои ин ифода вожаи "намоишхо" пешниход карда шудааст. Ба а^идаи мо ба цои калимаи "тадбирхо" мафхуми "намоишхо"-ро истифода бурдан мувофи^и ма^сад мебошад.
Мисоли равшани дигар ин истифодаи калимаи "рахпаймой" дар ^исми 1 моддаи 29 мебошад, ки он дар Крнуни Чумхурии Тоцикистон аз 22 май соли 1998, №612 «Дар бораи мацлисхо, гирдихамоихо, намоишхо ва рохпаймоихои осоишта» хамчун "рохпаймой" оварда шудааст. Дар хар ду холат ифодаи эътироз нисбат ба сиёсати давлат тавассути рохпаймой омадааст. Решаи "рох"-ро дар ин вожа ^онунгузор дар шакли оммавиаш истифода намуда, та^озо мекунад, ки на Крнуни №612 ба Конститутсия, балки Конститутсия ба ин ^онун пайравй кунад. Ин холат волоияти Конститутсияро тахдид намекунад.
Талаботи дигари ^онун дар он аст, ки истилохоти махсус бояд дар конститутсия ва ё санади меъёрии ху^у^ии сохавй шарх дода шавад. Масалан, истилохи "сензура" дар кис ми 3 моддаи 30 Конститутсия овардашуда тибки Тафсири илмй-оммавии Конститутсияи (Сарконуни) Ч,умхурии Тоцикистон ба маънои "катъиян манъ будани назорати мазмуну мундарицаи рузномаю мацаллахо аз цониби ма^омоти давлатй дар кишвар" [7] зикр гардидааст. Лозим ба таъкид аст, ки вожаи лотиниасоси мазкур, яъне "сензура" дар забони тоцикй муодили комилиёр надорад, аз ин лихоз бе хамгун (алтернатива) истифода бурда шудааст.
Талабот ба сабку услуби конститутсия бошад нораво будани истифодаи калимаву иборахо зеринро та^озо мекунад:
Забони гуфтугуи хал^й (лахцавй, шевагй ва гайра), ифодахои мацозй ва пуробуранг.
Муродифхо дар мафхумхои (истилохоти) гуногуни хаммаъно. Дар Конститутсияи Чумхурии Тоцикистон чунин истилохоти гуногуни хаммаъно (синонимхо) ба монанди "сохибихтиёрй" ва "исти^лолият" дар моддахои 1, 7, 46, 64 ва 67 истифода бурда шудаанд, ки вобаста ба мав^еи истифодабариашон бамав^еъ арзёбй мегарданд. Масалан, вожаи "сохибихтиёрй" дар моддаи 1 ва калимаи "исти^лолият" дар моддахои 46, 64 ва 67 дар
шакли танхо, хамчун истилоххои ифодакунандаи як маъно истифода шудаанд, вале дар rç. 3 моддаи 7 "Сохибихтиёрй, истщлолият ва тамомияти арзии Точикистонро давлат таъмин менамояд" хамчун истилохоти гуногуни хаммаъно нораво дар як чо омадаанд.
Бинобар ин ихтисор намудани яке аз ин вожахо дар меъёри мазкур метавонад мантщи онро аз кохишёбй хифз намояд.
Талаботи дигари забонии санадхои меъёрии хукукй тибrçи м.51 Конуни №1414 ин истифодаи калима ва истилохоти бегонаи гайримаъмул дар сурати дар забони давлатй мавчуд будани чунин калима ва истилохот ба хисоб меравад. Пушида нест, ки дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон чунин истилохоти бегона, хусусан, арабиасос то хануз мавчуданд. Масалан, дар rç. 1 моддаи 23 калимахои "муросилот", "мухобирот" истифода бурда шудаанд, ки тибrçи тафсири "Фарханги забони точикй" ин вожахо ба маънои "ба хам мактубнависй" ва "хабар расонидан ба хамдигар, хабар додан ва хабар гирифтани ду тараф бо воситаи телеграф ё телефон" [8] омадаанд. Вале аз сабаби дар rçонунгузории сохавй дар чунин шакл истифода шуданашон ва хамчунин набудани вожахои мувофщ ба онхо ин истилоххо то имруз иваз карда нашудаанд.
Ба хамин монанд, тибrçи талаботи моддаи 51 Конуни №1414 истифодаи ибора ва таркибхои норавшан (муFлаrç), мулохизот, хитобу даъватхои умумй, калимаю истилохоти ихтисоршуда (аббревиатура) ва истилохоти Fайримеъёрй дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба маrçсад мувофщ нест.
Тибrçи банди 6 моддаи 3 Конуни Чумхурии Точикистон аз 5 октябри соли 2009, №553 «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон" хангоми истифодаи забони давлатй риояи муrçаррароти rçоидахои имлои забони адабй хатмй мебошад. Коидахои имлои забони точикй аз давраи rçабули Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон то имруз ду маротиба (1998, 2011) иваз гардида, дар онхо баъзе rçоидахо таFЙир ёфтаанд. Конститутсияи Чумхурии Точикистон дар асоси rçоидаи имлои соли 1998 тахия шуда, дар асоси rçоидаи имлои нави забони точикй аз 20111 таFЙир дода шудааст. Аз ин ру, бо маrçсади тахрир ва хамгун сохтан ба rçоидахои имлои забони точикй соли 2011, соли 2016 дар моддаи 5 Конститутсияи Чумхурии Точикистон калимаи "он" ба калимаи "у" иваз карда шуд.
Баробари талаботи имлой нисбат ба конститутсия риоя намудани талаффузи дурусти истилохот ва мафхумхои хуrçуrçй низ мухиммияти ба худ хосро дорад, ки ин холат хусусан дар тачрибаи конститутсияшиносии Точикистон равшан мушохида мешавад.
Гап сари он, ки калимаи "конститутсия" дар забони лотинй ва хамчунин забону шевахои англисй "constitution" яъне, "конститутсия" навишта ва хамин монанд талаффуз карда мешавад. Вобаста ба хусусиятхои хоси забонй ин истилох дар забони русй бошад "конституция" навишта шуда, "канституция" талаффуз карда мешавад.
Боиси таассуф аст, ки чунин одат имруз дар сухангуии мардуми точик низ васеъ истифода шуда, ба меъёри муrçаррарй мубаддал гардидааст. Хдрчанд ин холат маънии ин санади rçувваи олии хуrçуrçидоштаро коста нагардонад хам, вале бо маrçсади ихтилоф
1 Ниг.: Имлои забони точикй. Бо карори Х,укумати Ч,умхурии Точикистон аз 3 сентябри соли 1998, №355 тасдик шудааст. Душанбе: Ирфон, 1999; Коидахои имлои забони точикй. Бо карори Х,укумати Ч,умхурии Точикистон аз 4 октябри соли 2011, №458 тасдик шудааст. Душанбе: Шарки Озод, 2011.
наовардан ба принсипхои конститутсионй ва мусоидат ба бузургдошти забони давлатй дар кишвар бояд риоя гардад.
Хулоса, дар доираи як ручуи мухтасари илмй муайян карда шуд, ки Конститутсияи кишвар хануз ба такмилоти забонй эхтиёч дорад. Натичаи тахлил ва хулосахои бадастомада дар доираи ин мавод метавонанд ба гуруххои кории минбаъда чихати тахияи лоихаи тагйиру иловахо ба Конститутсияи Чумхурии Точикистон хамчун дастур хизмат намоянд.
Пайнавишт:
1. Мухторов К.Т. Муцаддимаи конститутсияшиносй. Монографияи илмй.-Хуцанд: Нури маърифат, 2019. -128 с.
2. Цонуни Цумуурии Тоцикистон аз 5 октябри соли 2009, №553 «Дар бораи забони давлатии Цумуурии Тоцикистон " // Ахбори Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон, соли 2009, №9-10, мод. 546
3. https://www.stat.tj/
4. Цонуни Цумуурии Тоцикистон аз 30 майи соли 2017, № 1414 "Дар бораи санадуои меъёрии ууцуцй" // Ахбори Мацлиси Олии Чумуурии Тоцикистон, с. 2017,№5, ц.1, мод. 271
5. Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон. (Бо тагйиру иловауои соли 2016). Душанбе, 2016
6. Цонуни Цумуурии Тоцикистон аз 22 май соли 1998, №612 «Дар бораи мацлисуо, гирдщамощо, намоишуо ва роупаймоиуои осоишта» // Ахбори Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон, соли1998, №10, мод.109.
7. Тафсири илмй-оммавии Конститутсияи (Сарцонуни) Цумуурии Тоцикистон / Зери таурири Раиси Суди конститутсионии Цумуурии Тоцикистон, академики Академияи илмуои Цумуурии Тоцикистон, доктори илмуои ууцуц, профессор М. А. Маумудов. Душанбе, 2008. - 520с.
8. Фаруанги забони тоцикй (аз асри X то ибтидои асри XX). Иборат аз ду цилд. Дар зери таурири М.Ш. Шукуров, В.А. Капранов, Р. Х,ошим, Н.А. Маъсумй. М. : Нашриёти «Советская энциклопедия». 1969. [Варианти электронй]
Reference Literature:
1. Mukhtorov K.T. Introduction into the Pattern of Constitution. Scientific monograph. -Khujand: Light of Enlightenment, 2019. - 128 pp.
2. TR Law from October 5, 2009, #553 "On State Language of Tajikistan Republic // Tidings of Majlisi Oli (Supreme Council) of Tajikistan Republic. 2009, ## 9 - 10, - p. 546.
3. https://www.stat.tj/
4. TR Law from May 30, 2017, #1414 "On Normative-Legal Instruments" // Tidings of TR Majlisi Oli. 2017, #5, part 1, mod. 271.
5. TR Constitution (With alterations and addenda of 2016). - Dushanbe, 2016.
6. TR Law from May 22, 1998, #612 "On Assembleys, Meetings, Demonstrations and Peaceful Marches" // Tidings of TR Majlisi Oli, 1998, #10, - p. 109.
7. Scientifico-Popular Commentaries to Constitution (TR Basic Law). - Dushanbe, 2008. - 520pp.
8. Tajik Language Dictionary (the X-th up to the Beginning of the XX-th cc.). In two volumes. Under the editorship of M.Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R.Khoshim, N.A. Masumi. - M.: "Soviet Encyclopedia". 1969 [Electronic variant].
